efayl.uz Yuristning kasb etikasi 1 ODIL SUDLOVNI AMALGA OSHIRISHNING AXLOQIY ASOSLARI. Reja: 1. Sud hokimiyatiga bo’lgan axloqiy talablar 2. Sud jarayonining axloqiy xususiyatini ta’minlashda sud’yaning roli 3. Sud tomonidan qabul qilinadigan qarorlar mazmunidagi axloqiy asoslar efayl.uz Yuristning kasb etikasi 2 1. Sud hokimiyatiga bo’lgan axloqiy talablar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo’linishi printsipiga asoslanishi belgilab qo’yilgaligi sud hokimiyati vakillariga nisbatan axloqiy talablarni shakllantirish uchun g’oyaviy va normativ asosni tashkil etadi. Ijtimoiy va insonlararo nizolar sohasida harakat qiladigan sud hokimiyati yuqori axloqiy standartlarga javob berishi, jamiyat umidlarini oqlashi kerak. Sud va sud ishlarini yuritish haqidagi qonunchilik axloqiy mazmun bilan to’ldirilgan va axloqiy qadriyatlarni himoya qilishga xizmat qiladi. Sud hokimiyati faoliyatiga bo’lgan eng muhim talab adolatlilik hisoblanadi. Umuman jamiyatga va har bir insonga faqat adolatli, haqiqat tomonida turadigan, haqiqatni faol himoya qiladigan va uni o’z qarorlarida aks ettiradigan sud lozim. Jinoyat va jazo, shaxsning muhim boyliklarini himoyalash haqida gap boradigan jinoyat protsessida adolad muhim ahmiyat kasb etadi. Sababi adolatsiz sud alohida olingan shaxsga, shuningdek butun bir jamiyatga ham ziyon etkazishi mumkin. Sud hokimiyati jamiyat tomonidan adolatli deb tan olingan qonunlarni qo’llaganda, haqiqiy holatni aniqlagan holda ishlarni hal qilganda, aniqlangan dalillarga va qonun talablariga binoan qarorlar chiqarganda adolatli deb baholanadi. Aybdor shaxs asoslantirilgan halda asosli jazoga tortiladigan, aybsiz shaxs albatta oqlanadigan sud adolatli sud hisoblanadi. Sud hokimiyatining adolatliligiga bo’lgan talab nafaqat u tomonidan yakuniy xususiyatga ega bo’lgan qarorlarning qabul qilinishiga bog’lik, balki jinoyat ishi sudning ixtiyoriga kelib tushganidan boshlab olib boradigan faoliyatiga ham tegishli hisoblanadi. Sud hokimiyatining adolatliligi sud faoliyatiga dahldor barcha shaxslarning tengligini ta’minlashda, ishda istirok etayotgan shaxslarning huquqlariga rioya qilishda, ishi sudda ko’rib chiqish efayl.uz Yuristning kasb etikasi 3 jarayonida qabul qilinadigan protsessual qarorlarning qonuniyligida ham ifodalanadi. Sud hokimiyati barchaga bir xil bo’lishi lozim. Bu axloqiy talab adolatning tenglashtiruvchilik xususiyatini o’zida aks ettiradi. Sudda taraflarning tengligini ta’minlash shunchalik ahamiyatliki, hatto bu tenglik qonunchilik tomonidan alohida belgilab qo’yiladi va jamiyatning axloqiy ongida bor bo’ladi. Sud hokimiyatiga bo’lgan muhim talablardan biri u albatta xolis va beg’araz bo’lishi kerak. Agarda sud xolis bo’lmasa, g’arazli bo’lsa odil sudlovni amalga oshiraolmaydi va u odilsudlov g’oyasini buzadi, hatto u o’zboshimchalikka yo’l qoyish mumkin. Sud’yalarga ta’sir o’tkazishga harakat qiluvchi qaysidir bir kuchlarning ta’siri ostida yo’l qo’yilgan adolatsizlik o’ta xavfli hisoblanadi. Beg’araz ishlashga harakat qilmagan uoki bo’lmasa qodir bo’lmagan sud hokimiyati jamiyatning ishonchini qazona olmaydi. Bunday hokimiyatning timsoli hisblangan shaxslar esa bunday holatda obro’larini yo’qotadi va boshqalarni sud qilishga axloqan haqli bo’lmaydi. Sud hokimiyati vakolatli bo’lishi kerak. Sud hokimiyatining vakolatliligi uning muhim ahamiyatli tomonlaridan biri bo’lgan sud’yalarning yuqori malakali bo’lishi, qonunlarni chuqur bilishi, kasb etika qoidalari talablariga ogi’ishmay amal qilishi, hatto eng chalkash, murakkab holatlarda ham vaziyatni to’g’ri hal qila bilishi hisoblanadi. Bu esa sud’yalik vakolatini zimmasiga olmasdan oldin katta hayot tajribasiga, yuridik faoliyat tajribasi, qonunlarni qo’llash tajribasiga ega bo’lishni o’z ichiga qamrab oladi. Sud’ya oily yuridik ma’lumotli bo’lishi lozim. Ammo sud’ya o’ bilimini doimo takomillashtirib, yuridik va umummadaniyatini oshirib bormas ekan sud hokimiyatining vakili javob berish lozim bo’lgan talablardan ortda qolgan hisoblanadi va oqibatda sud’yalik vazifasini bajarishga noloyiq bo’lib qoladi. Aslida esa taqdirini sud’ya hal qiladigan, huquq va manfaatlari uning efayl.uz Yuristning kasb etikasi 4 chiqaradigan qaroriga bog’liq bo’lgan odamlar yuqori darajali, martabali odil sudlovni talab qilishga haqlidirlar. Har bir sud’ya yuqori darajali kasb egasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasida barcha sud’yalar bir xil maqomga ega (O’zbekiston Respublikasining “Sudlar to’g’risida”gi Qonunining 60-moddasi). O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning 2000 yil 14 dekabrdagi 164-P sonli qarori bilan tasdiqlangan Sud’yalarning malaka darajalari to’g’risida Nizomga binoan O’zbekiston Respublikasi sud’yalari uchun sud’yalik lavozimidagi ish staji va egallagan lavozimlariga binoan malaka darajalari joriy etish va berish tartibi belgilangan. Ushbu Nizomga binoan oltita malaka darajasi joriy etilgan. Sud’yalarning moddiy ta’minoti ularning malaka darajalariga bog’liq. Sud’yaning malaka darajasi o’z o’rnida uning kasbiy mahoratining darajasini belgilashga ta’sir qiladi. Albatta amaldagi tartib axloqiy nuqtaiy nazardan bekamu-ko’st deb bo’lmaydi va sud’yalarning obro’yini himoya qilishga etarlicha ko’maklashmaydi. Quyi malaka darajadagi sud’yalarga nisbatan bo’lgan ishonchga, ular yuqori malakali bo’lsalarda, putur etkazadi. 2. Sud jarayonining axloqiy xususiyatini ta’minlashda sud’yaning roli Mamlakatimizning mustqillikka erishganligi, Konsttutsiyamizda sud hokimiyati hokimiyatning uchinchi tarmog’I tariqasida e’tirof etilganligi, shuningdek sud tizimi izchillik bilan isloq etilayotganligi yuksak madaniyatli, odob-axloqli, faqat qonunlarga bo’ysunuvchi mustaqil va erkin sud’yalar shakllanishi va faoliyat ko’rsatishi uchun keng imkoniyatlarni ochib berdi. Binobarin, yuksak huquqiy madaniyatni o’ziga singdira olgan sud’yagina zimmasiga yuklatilgan vakolatni, nufuzni va shuningdek sudga hurmatni shaklantiruvchi odob-axloq me’yorlariga rioya qilgan holda amalga oshirishi, sud hokimiyati sha’nini mo’tabar tutishi sud jarayonining axloqiy xususiyatini ta’minlashi mumkin. Sunday ekan sud’ylar zimmasida katta mas’uliyat bor, ular efayl.uz Yuristning kasb etikasi 5 qonunga rioya qilishda, yurish-turishda, adolatu poklikda boshqalarga ibrat ko’rsatishi shart bo’ladi. Sud’yalar o’rtasidagi axloqiy munosabatlar hay’at sudlarida sud muhokamasi jarayonida yuz beradi. Jinoiy odil sudlov bevosita amalga oshiriladigan sud muhokamasi jinoyat protsessining hal qiluvchi bosqichi hisoblanadi. Aynan shu oshkoralik sharoitlarida olib borilgan bosqichda tomonlar ishtirokida sudlanuvchining taqdiri haqida, jabrlanuvchi va fuqarolik da’vogari da’vosining asoslantirilganligi to’g’risida qaror qabul qilinadi. Jinoyat ishlari sud majlisida muhokama qilinayotganda sud’ya lavozimiga ko’ra sud majlisida raislik qiladi va aynan uning o’zi qonunga qattiy rioya qilinishini va sud muhokamasining yuksak axloqiy darajada olib borilishini hamda ishning natijasini ta’minlashi lozim bo’ladi. Bu o’rinda sudlov hay’atida hal qilinishi lozim bo’lgan ayrim axloqiy muammolar ishi yakka tartibda ko’radigan sud’yaning oldida turgan axloqiy muammolardan farqlanadi. Shunday bo’lsada qonun tomonidan belgilab qo’yilgan protsessual harakatlar doirasida rahbarlikni amalga oshirish, ishda ishtirok etuvchi taraflar va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar bilan, ish hay’atda ko’rilayotganda sud’yalar va xalq maslahatchilari bilan, ishda ishtirok etayotgan boshqa shaxslar bilan axloqiy munosabatlarga kirishish sud majlisida raislik qiluvchi zimmasida qolaveradi. Jinoyat ishlari xalq maslahatchilari ishtirokida ko’rilayotganda xalq maslahatchilari ham sud’yaning huquqlaridan foydalanadi va sud barcha masalalarni oddiy ko’pchilik ovoz bilan, ya’ni raislik qiluvchi va har bir xalq maslahatchisining ovozlari tengligi bilan hal qiladi. Albatta xalq maslahatchilari qonunlarni bilshda sudda raislik qiluvchiga qaraganda chuqur bilimga ega emas, lekin ular hayotiy tajribaga va ma’lum bir sohada kasbiy tajribaga ega, bu esa ishni asosli korib chiqib, xulosa chiqarishda sud’yaga ko’maklashishi mumkin bo’ladi. Tajribali sud’yalar hay’ati munosabatlarida ham ko’pyillik amaliyotdan kelib chiqqan muayyan axloqiy normalarga rioya qilinishi darkor. Sud majlisida efayl.uz Yuristning kasb etikasi 6 raislik qiluvchi har bir xalq maslahatchisini ish materiallari bilan oldindan tanishtirishi, ayblanuvchi ayblanayotgan qonunning mohiyatini tushutirishi, shuningdek xalq maslahatchisining huquqlarini tushuntirishi kerak. Ammo sud’ya sud hay’atining vakolatiga tegishli masalalar bo’yicha xalq maslahatchilariga o’zining shaxsiy fikrini o’tkazishga haqli emas. Shuningdek xalq maslahatchisiga isni o’rganishda va adolatli hal qilishda shaxsan javobgarligini tushutirish lozim. Xalq maslahatchilariga agarda ularning ishi ko’rishda beg’arazligiga shubha tug’dirishiga asoslar bo’lganda sud’yani rad qilish, o’zini-o’zi rad qilish asoslari tushuntiriladi. Agarda xalq maslahatchisiga nisbatan rad qilish yoki o’zini o’zi rad qilish yuz berganida raislik qiluvchi protsessual qonunda o’rnatilgan tartibga binoan boshqa xalq maslahatchisini taklif etadi va u ham ishning muhokamasiga tayorgarlik ko’radi. Ish bo’yicha raislik qiluvchining axloqiy burchi shundan iboratki, ya’nu sud’yalar hay’atida hamkorlik muhitini, o’zaro hurmatni, har bir sud’yanining ko’rilayotgan ish bo’yicha o’z majburiyatlariga qat’iylik va javobgarlik bilan yondashish muhitini yaratishi lozim, toki ish bo’yicha barcha muammolar ishni ko’rishda istirok etayotgan barcha sud’yalarning tengligi asnosida ularning ichki ishonchlariga asosan hal etilsin. Ishni yakka tartibda ko’rishning o’ziga xos axloqiy tomonlari mavjud. Ishni yakka tartibda ko’rayotgan sud’yada ishing sud muhokamasi jarayonida va hukmni chqarish asnosida boshqa sud’yalarning fikr va mulohazalaridan foydalanish imkoniyati mavjud emas. Ish bo’yicha sud muhokamasining haqqoniy olib borilishi uchun va adolatli hukm chiqarilishi uchun barcha javobgarlik ishni yakka tartibda ko’rib chiqayotgan sud’yaninggina zimmasida bo’ladi. Amaliyot ko’rsatishicha agar ish hay’atda malakali sud’yalar tarkibida ko’rib chiqilayotgan bo’lsa, sud’yalar tarkibi o’rtasidagi munosabatlarda ishda raisli qiluvchi sud’yaning hamda malaka darajasi kattaroq bolgan, shuningdek efayl.uz Yuristning kasb etikasi 7 shu sud jamoasida ko’pdan buyon ishlab kelayotgan sud’yalarning ta’sir doirasi kuchli bo’lishi mumkin. Sudning va protsess ishtirokchilarining qonunga asoslangan axloqiy asoslari sud’yaning va asosan ishda raislik qiluvchining sudlanuvchi, uning himoyachisi, jabrlanuvchi, prokuror va boshqa ishda ishtirok etayotgan shaxslar bilan bo’ladigan munosabatlaridagi xulqi-atvorini belgilab beradi.1 Protsessual qonun talablariga binoan ish bo’yicha raislik qilayotgan sud’ya, boshqa sud’yalar va xalq maslahatchilari barcha sud muhokamalarini o’tkazishga va jinoyat ishini hal qilishni beg’araz amalga oshirishga majburdirlar. Sud’yalarda sudlanuvchiga yoki jabrlanuvchiga, isda qatnashyotgan boshqa shaxslarga nisbatan oldindan noto’g’ri fikr paydo qilishlik bu sud xatosiga to’ppa-to’g’ri yo’l demakdir. Bu albatta noqonuniy va axloqqa zid harakat hisoblanadi, chunki sud’ya o’iga nisbatan jamiyat tomonidan qo’yilgan haqqoniy va beg’araz bo’lish haqidagi talablardan chekinishga olib keladi.2 Oldindan sud’yada noto’g’ri fikr paydo qilishlik nafaqat ish bo’yicha haqiqiy holatni o’rganishda, balki qilmishni huquqiy tavsiflashda shuningdek jazo turini tanlashda xatoga yo’l qo’yishga olib keladi. Sud’yaning oldida turgan vazifa shundan iborat bo’lishi kerakki, sudlanuvchining aybdor yoki aybdor emasligi to’g’risida to hukm chiqarilmaguncha o’z fikrini bildirishga haqli emas. Shunday bo’lgan taqdirda u asosli rad etilishi lozim bo’ladi. Ishda raislik qilayotgan sud’ya, shuningdek istirok etayotgan boshqa sud’yalar yoki xalq maslahatchilari ishda qatnashayotgan barcha ishtirokchilarning iltimoslariga, arizalariga bir xilda e’tibor qaratishga, ularni tinglashga va ular tomonidan qo’yilgan masalalarni sud muhokamasiga qo’yishga majburdirlar. 1 Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. 40-50 c. 2 Васильева Г.А.Профессиональная этика юриста.Учебно-методический комплекс по дисциплине Челябинск, 2005. 40-50 c. efayl.uz Yuristning kasb etikasi 8 Sud’yalardan sud protsessi ishtirokchilarining barchasiga bir xilda munosabat bildirishlari talab etiladi, ishtirokchilarning birontasiga masalan jabrlanuvchiga yaxshi munosabatda bo’lib, unga e’tiborini qaratish, ikkinchisiga, aytaylik sudlanuvchiga nisbatan ishonchsizlik bildirib, uning murojaatlarini e’tiborsiz qoldirish yaramaydi. Umuman olganda sudda ishtirokchilarning protsessual tengligini ta’minlash talab etiladi, bu shunday ta’min etilishi lozimki, sudda qatnashayotganlarda biron bir shubhaga o’rin qolmasin. 3. Sud tomonidan qabul qilinadigan qarorlar mazmunidagi axloqiy asoslar Sud muhokamasi jinoat ishi bo’yicha hukm chiqarilish bilan yakunlanadi. Barcha protsessual qarorlarga bo’lgani kabi sud hukmiga ham qator talablar qo’yiladi. Qonuniylik va asoslantirilganlik har qanday protsessual qarorning xususiyatlaridan hisoblanadi. Har qanday qaror o’ziga xos protsessual shaklga ega bo’ladi. Hukm odil sudlovning eng muhim hujjati hisoblanadi va u yuqori huquqiy va axloqiy talablarga javob berishi talab etiladi. Sud tomonidan jinoyatni sodir qilganlikda aybdor deb topilgan shaxsga adolatli jazo tayinlashi, mahkumning qonunga bo’sunishi va qilmishiga yarasha jazoni olishi hukmda ifodalanadi. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 455- moddasi talabiga ko’ra har bir hukm qonuniy, asosli va adolatli bo’lishi shart. Hukm faqat sud majlisida ko’rib chiqilgan dalillargagina asoslangan bo’lishi kerak. Qonun asosida, qonunning barcha talablariga rioya qilgan holda, hafaqat protsessual qonunga, balki jinoyat va jazo, ishtirokchilik va jinoyatni sodir qilish bosqichlari, zaruriy mudofa kabi tushunchalarni belgilovchi jinoyat qonuniga ham asoslanib chiqarilganda qonuniy deb hisoblanadi. Hukmning qonuniyligi deganda, faqat hukm chiqarish vaqtida emas, balki jinoyat ishi bo’yicha hukm chiqarishgacha bo’lgan jarayonda ham jinoyat va jinoyat-protsessual qonun normalariga rioya qilishlik tushuniladi. efayl.uz Yuristning kasb etikasi 9 Hukmning asosliligi deb, hukmda bayon qilingan sud xulosalari ish holatlariga mosligi, sud muhokamasida tadqiq etilgan va sud tomonidan ishonchli hamda etarli deb tan olingan dalillar majmui bilan tasdiqlangaligiga aytiladi. Hukmda bayon etilgan holatlar ulardan kelib chiqadigan xulosalar ishning haqiqiy holatiga mos kelishi, ya’ni haqiqiy bo’lishi lozim. Asoslantirilmagan hukm ayni vaqtda noqonuniy hisoblanadi.3 Hukm adolatli ham bo’lishi kerak. Shaxs faqat ayblilik darajasi me’yorida jazoga tortilishi lozim. М. S. Strogovich hukmga bo’lgan talablar qatoriga isonchlilikni ham kiridadi.4 O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 484-moddasi talabiga ko’ra hukmni bekor qilish yoki o’gartirish asoslaridan biri jazoning adolatsizligi hisoblanadi. Tayinlangan jazoni jinoyatning og’irligiga va mahkumning shaxsiga nomunosib deb topilishi, jazo tegishli jinoyat kodeksida belgilangan jazo doirasidan chetga chiqmagan bo’lsada, engilligi yoki qattiqligi bo’yicha o’z miqdoriga ko’ra ochiqchasiga notengligida ko’rinadi. Hukmning adolatliligi nafaqat uning mahkumga tayinlangan jazoga mosligiga taqaladi, aslida bu muhim o’rin tutsada. Hukmningadolatligining o’ziga xos belgilari mavjud bo’lib, ularga ko’ra hukm aybi bo’lmgan oqlansa adoladli hisoblanadi, chunki aybsizni sudlash adolatsizlikning oxirgi shakli bo’ladi. Ayblov hukmi aynan jinoyatni sodir etgan shaxs sudlanib aybdor deb topilsa adolatli hisoblanadi. Aybdorga jinoyat qonuni to’g’ri tadbiq etilgan, jinoyatning xavfliligi, jinoiy-huquqiy xususiyatiga va aybdorning shaxsiga mos, javobgarlikni har bir shaxsga alohid-alohida yondoshib belgilash talabiga rioya qilgan holda tayinlanganda jazo adolatli hisoblanadi. Hukm sud tomonidan har bir insonning qonun va sud oldida tengligi tamoiliga amalda rioya qilinishiga va ushbu tamoilga mos qororni o’zida 3 Qarang: O’zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksiga shahlar. T.,TDYI,2009.-695-696 b. 4 Строгович М. С. Курс советского уголовного процесса: В 2 т. М., 1968. efayl.uz Yuristning kasb etikasi 10 ifodalashiga asoslanishi kerak. Barcha aybsizlar ijtimoiy, mulkiy va boshqa munosabatlardagi farqlaridan qat’I nazar so’zsiz oqlanishi lozim. Barcha aybdorlarga jinoyat qonuni teng qo’llaniladi va ularga millati, ijtimoiy kelib chiqishi hamda ahvoli va boshqa belgilariga ko’ra ajratilmagan holda jazo tayinlanadi. Demak, aytish mumkinki, hukmning adolatliligi bu – hukmning axloqiy tavsifi hisoblanadi va hukm bilan faqatgina jinoyatni sodir etishda aybdor bo’lgan shaxs jazolanishi kerak, aybsiz shaxs esa oqlanishi lozim. Sud tomonidan aybdor deb topilgan shaxs esa aybining darajasi va xususiyatiga mos holda qonunga asosan, barchaning qonun va sud oldida tengligini ta’minlagan holda jazolanishi darkor. Hukmning adolatliligi bevosita uning qonuniyligi va asosligiga bog’liq. Noqonuniy hukm adolatli bo’lolmaydi, shuningdek asosli ham bo’lolmaydi, demak sudlanuvchi sodir etgan yoki sodir etmagan qilmishga mos kelmaydi. Hukmga bo’lgan muhim talablardan biri unga sudlanuvchi, jabrlanuvchi va ishda ishtirok etayotgan boshqa shaxslarning axloqiy xususiyatlarini kiritishda ehtiyotlilik bilan yondoshish kerak bo’ladi, ya’ni unga mazkurlarning sha’ni, qadr-qimmatiga tegadigan so’zlarni kiritmaslik lozim. Bunday masala retsidiv jinoyatlar yoki o’ta shafqatsizlik bilan jinoyat sodir etilganida yuzaga keladi. Bunday ishga daxldor ma’lumotlar moddiy jinoyat qonunchiligi mazmuniga bevosita asoslangan hollardagina hukmda ko’rsatilishi mumkin. Bunday vaziyatlarda ham axloqiy mezonlardan chetga chiqmaslik lozim. Misol uchun voyaga etmaganning nomusiga tegish jinoyati bo’yicha hukmda aybdorning chin dildan pushaymondaligi va ijobiy tavsiflanganligi ko’rsatiladi. Hukmning qonuniyligi va asosliligini tekshruvchi instantsiya sudlarining qarorlari ham muayyan axloqiy talablar bilan o’zaro bog’liq. Insonparvarlik, adolatlilik, haqiqiylik, ma’lum munosabatlarda rahmdillik ushbu sudlarning qonun tomonidan belgilab qo’yilgan vakolatlari asosida yotibdi. Hukmning ijro etish bosqichida aksariyat ko’pchilik qarorlar har xil asoslarga ko’ra mahkumning foydasiga engillashtirishga qaratilishi mumkin,