O‘G‘ITLAR HAQIDA TUSHUNCHA. AZOTLI O‘G‘ITLAR 1. O’g’itlar tasniflanishi va xossalari. 2. Azot elementining o’simlik hayotida ahamiyati. 3. Azot yetishmasligini aniqlash usullari. 4. Tuproq tarkibida azot miqdori, birikmalar. Tabiatda azotning aylanishi. 5. Azotli o’g’itlar ishlab chiqarish va ularni turlari. Nitratli o’g’itlar. Ammoniyli va ammiakli o’g’itlar. Ammoniy nitratli o’g’itlar. Amidli o’g’itlar 6. O’simliklarning o’g’it azotidan foydalanishi, ahamiyati va uni oshirish yo’llari. Ma’lumki, qishloq xo’jaligini intensivlashtirishning asosiy omillaridan biri o’g’itlar qo’llash hisoblanadi. Yer yuzidagi insonlarning har 4 tasidan biri mineral o’g’itlar hisobiga olinayotgan qo’shimcha hosil hisobiga kiyinmoqda va oziqlanmoqda. Qishloq xo’jalik ekinlaridan olinayotgan qo’shimcha hosilning 50% i o’g’itlar hisobiga olinishi ham ularga nisbatan ilmiy asoslangan tavsiyalar asosida yondoshish, ularning olinishi, xossa va xususiyatlari, saqlashning o’ziga xos jihatlarini bilishni talab qiladi. Kimyoviy tarkibiga ko’ra barcha o’g’itlar organik va mineral guruhlarga bo’linadi. Kelib chiqishiga ko’ra sanoat va mahalliy o’g’itlarga ajratiladi. Sanoat o’g’itlariga azotli, fosforli, kaliyli, kompleks va mikroo’g’itlar, mahalliy o’g’itlarga go’ng, torf, kul va boshqa turdagi o’g’itlar misol bo’ladi. Mineral o’g’itlarning turli mineral tuzlar shaklidagi oziqa moddalari saqlaydi. Tarkibidagi oziqa moddasi turi va miqdoriga ko’ra o’g’itlar ikki guruhga bo’linadi: Oddiy va murakkab o’g’itlar: Oddiy o’g’it deb tarkibida o’simlik o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan bitta oziqa moddasi saqlaydigan o’g’itlarga aytiladi. Oddiy o’g’itlarga azotli, fosforli, kaliyli va ayrim mikroo’g’itlar misol bo’ladi. Kompleks yoki ko’p tomonlama ta’sir etuvchi o’g’itlarga o’simlik ehtiyoji uchun kerakli bo’lgan ikki va undan ortiq oziqa moddasi saqlovchi o’g’itlar misol bo’ladi. O’simlik tarkibida 0,1 foizdan to foizlar darajasida uchraydigan, muhim hayotiy jarayonlarda qatnashadigan elementlar makroelementlar deb, shular asosida olinadigan o’g’itlar makroo’g’itlar deb ataladi. O’simlikda foizning 0,0001- 0,000001 miqdorida uchrab muhim hayotiy jarayonlarda ishtirok etuvchi elementlar mikroelementlar deb, shu asosda olingan o’g’itlar mikroo’g’itlar deb ataladi. Mineral o’g’itlardagi ta’sir etuvchi modda miqdori massa foizida: azotli o’g’itlar N hisobida, fosforli o’g’itlar P2O5 hisobida,kaliyli o’g’itlar K2 O hisobida ifodalanadi. Ta’sir etuvchi moddalarni o’g’itlarni fizik tuk hisobida 1 gektar maydonga belgilagan normada va dozada belgilaydilar. Kompleks o’g’itlar, tarkibida o’simlik o’sishi va rivojlanishi uchun zarur bo’lgan ikki va undan ortiq oziqa moddasi saqlovchi o’g’itlardir. Kompleks o’g’itlar olinish usuliga ko’ra 3 guruhga bo’linadi: - Murakkab o’g’itlar - Murakkab-aralash o’g’itlar - Aralash o’g’itlar Murakkab o’g’itlar bitta kimyoviy formula bilan ifoda qilinadigan, tarkibiy qismi anion va kationdan iborat bo’lgan, qo’shilmalardan holi o’g’itlardir. Murakkab aralash o’g’itlar deb bitta texnologik jarayonda, ammiak fosfor, azot va sul’fat kislotalari, ammoniy nitrat, fosforit yoki appatit, kaliy tuzlarini o’zaro ta’sir ettirib olinadigan tarkibida 2 va undan ko’p oziqa moddasi saqlaydigan o’g’itlarga aytiladi. Aralash o’g’itlar bu 2 va undan ortiq oddiy o’g’itlarni quruq aralashtirish yo’li bilan olingan tarkibida 2-3 oziqa moddasi saqlaydigan o’g’itlarga aytiladi. Organik yoki mahalliy o’g’itlarga go’ng, go’ng sharbati, torf, najas, qush ahlati(guana), kompostlar, sapropel’, xo’jalik chiqindilari, va yashil o’g’itlar misol bo’ladi. Har bir o’g’itning olinishi, xossa va xususiyatlari to’g’risida tegishli boblar va mavzularda so’z yuritishimiz tufayli bu to’g’rida batafsil to’xtab o’tirmaymiz. Mineral o’g’itlarni xossalari. Mineral o’g’itlar qo’llash samaradorligini oshirish, to’g’ri saqlashni tashkil etish, tashish va saqlashda yo’qolishini oldini olish uchun ularning fizikaviy, kimyoviy va mexanik xususiyatlarini bilish talab etiladi. Ushbu xususiyatlarga: 1.Suvda eruvchanliq 2. Gigroskopikliq 3.Qotib qolish 4.To’liq nam sig’imi 5.Sochiluvchanliq 6.Granulometrik tarkib 7.Granulalarning mustahkamligi misol bo’ladi. Saqlash davomida o’g’itlar sifatini bo’zilmasligi uchun ularni uyumda saqlash 1. balandligi, 2. tabiiy nishablik burchagi, 3. qatlam va fraksiyalarga ajralish darajasi, 4. qovushqoqligi kabi xususiyatlarini ham bilishimiz zarur. O’g’itlarni saqlash davomida uning olovga va portlash xavfliligi, erkin kislotaligi, ammiak ajratishi, oson eruvchan shakldan qiyin eriydigan shaklga o’tishi retrogradasiya xossalarini ham bilish talab etiladi. Namligi - o’g’it namligi davlat standarti va texnik sharoitlari ko’rsatkichlaridan yuqori bo’lmasligi kerak Masalan, ammoniyli azotli o’g’itlarni namligi 0,2-0,6% dan ammoniyli nitratli va amidli azotli o’g’itlarda 0,2-0,3%, nitratli o’g’itlarda 1,0- 2,0%, kalsiyli selitrada esa 14,0% dan oshmasligi lozim. Suvda eruvchan fosforli o’g’itlar uchun namlikni maksimal miqdori 3-5% ni tashkil etadi, apatitdan olingan oddiy kukunsimon superfosfat bundan mustasno, undagi namlik miqdori 12% dan oshmasligi lozim, suvda erimaydigan fosforli o’g’itlar uchun namlik miqdori 1,5-2% dan 8% gacha (presipitat); kaliyli o’g’itlarni namligi 1-4 foizdan 5-6 foizgacha (kalimagneziya, kaliy-magniyli konsentrat) bo’lishi lozim. Ohak uni namligi miqdori 1,5- 4 foizini tashkil etsa, po’lat eritish sanoati shlaklari (tomasshlaq Martenshlaq fosfatshlak) namligi 2 foizni tashkil etadi. Shuni ta’kidlash joizki, mineral o’g’itlar tarkibidagi namlik miqdori standart ko’rsatkichdan o’zgarib ketishi uni o’g’it fizikaviy mexanik ko’rsatkichlarining keskin yomonlashuviga, o’g’itning bo’zilishiga olib keladi. Gigroskopiklik - mineral o’g’itlar uchun havodan suv bug’larini tortib olish xususiyati xosdir. O’g’itlarning gigroskopiklik xususiyati 10 ballik tizim bo’yicha baholanadi. O’ta kuchli gigroskopiklik darajasi kalsiyli selitra uchun xos bo’lib, 9,5 ball bilan baholanadi. Ammiakli selitraning gigroskopiklik balli - 9,3; karbamidda - 3,6; donador qo’sh superfosfat va oddiy kukunsimon superfosfatda tegishlicha 4,7 va 5,9. Kaliy sulfatida gigroskopiklik balli -0,2- 0 bo’lsa, kaliy xloridda- 3,2-4,4. Gigroskopiklik yuqori bo’lgan hollarda o’g’itlar qotib qoladi, donalarning mustahkamligi yo’qolib, sochiluvchanlik xususiyati yomonlashadi. O’g’itlarni tashish va saqlash sharoitlari, qoplash turlari ularning gigroskopikligi bilan bog’liq. O’g’itlarni qoplamasdan tashish va saqlash gigroskopikligi 3 ball va undan past bo’lgan o’g’itlar uchun tavsiya etiladi. Gigroskopikligi o’rtacha 4-6 ball bo’lgan o’g’itlar bitum bilan to’yintirilgan qog’oz yoki polietilen qoplarda saqlanadi. Yuqori gigroskopikligi (7-10 ball) o’g’itlarni faqat germetik polietilen qoplarda saqlash tavsiya etiladi. Nam sig’imi. O’g’itlarning sochiluvchanligi ularning nam sig’imiga bog’liq. To’lik nam sig’imi, o’g’itlarning mexanizmlar yordamida sochiluvchanlik xossasini ta’minlab qolgan maksimal namligiga tengdir. Qotib qolish. Bu ko’rsatkich bir qator omillarga bog’liq. Masalan: namliq gigroskopikliq donadorliq tarkib saqlash sharoiti va davomiyligi. Qotib qolish darajasi 7 ballik tizim bo’yicha baholanadi. O’ta tez mushtlashib qoluvchi o’g’itlarga karbamid (0,2-1,0 mm li fraksiya), oddiy kukunsimon superfosfat -V darajali, ammoniylashgan donador superfosfat, mayda kristalli kaliy xlorid, silvinit - VI darajada. Karbamid (1-3 mm li fraksiya), ammoniy sul’fati, ammiakli selitra o’g’itlari tegishlicha 1-P,II, III,II,IV ballga ega. Kaliy sul’fati, kalimagneziya, kaliy xlorid elektrolitik deyarli mushtlashmaydi. Yirik kristalli va donador o’g’itlar ishlab chiqarish, germetik idishlar va qoplarda tashish va saqlash o’g’itlarning yopishib qotib qolish oldini olish imkonini beradi. Sochiluvchanlik - avvalom bor donador tarkibga, to’kiluvchanlikka, donalar mustahkamligiga bog’liq. O’g’itlar sochiluvchanligining sifat jihatidan baholanishi 12 ballik tizim bo’yicha olib boriladi. Sochiluvchanlik qancha yaxshi bo’lsa, ball shuncha yuqori bo’ladi. Dalada o’g’itlarining bir tekis taqsimlanishi o’g’itning sochiluvchanligiga va o’g’itlovchi mexanizmning tuzilishiga ham bog’liq. Granulometrik tarkib – elakdan mexanik usulda o’tkazish orqali aniqlanadi. Turli fraksiyalarning foizdagi miqdori o’g’it sochiluvchanligi va mushtlashib qolishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Agar o’g’itlash mexanizmlariga bir xil granulometrik tarkibli o’g’it solinsa, dalada uning bir tekis sochiluvchanligiga erishishimiz mumkin. Donalarning mustahkamligi - zarralar shakli o’lchami, namligiga bog’liq. Saqlash, tashish va qo’llash mobaynida granulometrik tarkibning saqlanib qolinishi o’g’itlarning fizikaviy xossalarini belgilaydi. Donalarning mustahkamligi ezilganda mexanik mustahkamlik (1kgs-sm ) va yemirilish (%) bilan o’lchanadi. Azot sitoplazmaning va hujayra yadrosining asosiy tarkibiy qismi bo’lgan oqsillar, nuklein kislotalar (PHK- ribonuklein, DNK- dezoqsiribonuklein), xlorofill, fermentlar, fosfatidlar, fosfalipidlar ko’pchilik vitaminlar va o’simlikda moddalar almashinish jarayonlarida muhim ahamiyatga ega bo’lgan boshqa organik birikmalar tarkibiga kiradi. D.N.Pryanishnikov azotning o’simliklar hayotidagi vazifasini ilmiy jihatdan o’rganib, "Azotsiz oqsil modda paydo bo’lmaydi, oqsil moddalarsiz protoplazma vujudga kelmaydi, demak hayot ham bo’lmaydi" degan edi. O’simliklarning oziqlanishi uchun nitrat kislota va ammoniy tuzlari azotning asosiy manbai hisoblanadi. O’simliklar tuproq eritmasida va almashinib singdirilgan holatda bo’lgan NO3 anioni va NH4 kationlarni o’zlashtiradilar. O’simlikka o’tgan azotning mineral shakllari murakkab o’zgarishlar sikliga uchraydi va nihoyat organik azotli birikmalar - aminokislotalar, amidlar va oqsillar tarkibiga kiradi. Nitratlar o’simlikda bosqichma bosqich bir nechta fermentlar ta’sirida ammiakgacha qaytariladi. HNO3 ---- HNO2---- (HNO)2------ NH2ON----------- NH3 Nitrat nitrit giponitrit gidroqsilamin ammiak Tarkibida molibden, mis, temir va marganes mikroelementlari bo’lgan nitratreduktaza, giponitritreduktaza, gidroqsilamin reduktaza fermentlari ishtirokida quyidagi reaksiyalar ro’y beradi. Nitratlar o’simliklar uchun zaharsiz va ular to’qimalarda ko’p miqdorda to’planishi mumkin. Bu holat fotosintez jarayoni sust, o’simlik tarkibida uglevod va fermentlar kamligi tufayli nitratlarni ammiakkacha tiklanishi hamda aminokislotalar va oqsillar oz hosil bo’lishi natijasida uchraydi. O’simlik tarkibida, ayniqsa mahsulot tarkibida (sabzavot, lavlagi, poliz, yem-xashak) nitratlarni ko’p miqdorda to’planishi inson va qishloq xo’jalik hayvonlari uchun zaharli. Shuning uchun mahsulotlar tarkibida nitratlarni miqdori cheklangan. (Halqaro sog’liqni saqlash jamiyati tomonidan). Shuni inobatga olish kerakki, o’simlik tarkibida organik moddalar hosil bo’lishi uchun sarflanmagan ammiak miqdorini oshishi o’simlik uchun, ayniqsa yosh nihollar uchun o’ta zararli va xavfli. (O’simlik so’lishi, qurishi). Shuning uchun ayniqsa, vegetasiyaning boshlaig’ich fazalarida katta miqdorda ammoniyli tuzlar berish mumkin emas). O’simlikka tuproqdan o’tgan va nitratlarning qaytarilishi natijasida hosil bo’lgan ammiak azoti birinchi navbatda organik ketokislotalarga (oqsalat- sirka, ketoglutar) va fumar kislotalarga birikib birlamchi aminokislotalarni - asparagin va glutamin kislotalarni hosil qiladi. Oqsil tarkibiga kiruvchi boshqa barcha aminokislotalar (20 dan ortiq) asparagin va glutamin kislotalarning va ularni amidlari bo’lgan asparagin bilan glutaminning qayta aminla-nishidan sintezlanadi. O’simliklarning azot almashinishida amidlar - asparagin va glutamin katta ahamiyatga ega, ular asparagin va glutamin kislotalarga yana bitta ammiak molekulasining birikishidan hosil bo’ladi. D.N.Pryanishnikovning klassik tekshirishlari ko’rsatishicha, amidlar hosil bo’lishi natijasida o’simliklarda ortiqcha ammiakli oziqlanishdan va uglevodlarni yetishmasligidan to’planadigan ammiakning zararli ta’siri yo’qoladi. O’simlikda aminokislotalar va oqsillar sintezi bilan bir vaqtni o’zida ularni parchalanish jarayoni ham o’tadi. Parchalanish jarayonida ammiak ajraladi. Oqsillarni gidrolizlanishi proteaza fermentlari yordamida o’tadi. Yosh o’simliklar, novdalar, barglar o’sishi, nuqtalarda oqsil hosil jarayoni ko’proq o’tsa, kari organlarda gidroliz parchalanish jarayoni ko’proq. Shuningdek, o’simlikda o’tadigan murakkab oqsillar va boshqa azotli organik moddalar sintezi ammiakdan boshlanadi, ularning parchalanishi ammiak bilan tugaydi. D.N.Pryanishnikov aytganlar: "ammiak azot moddalarning o’simlik tarkibida almashinishida alfa va omega hisoblanadi" O’simliklarning azotga talabi o’simlik biologiq o’sish va rivojlanish davri, tuproq tarkibida o’simlikka layoqatli azot moddalarning miqdoriga bog’liq. Azotli o’g’itlarga talabini bir nechta yo’l bilan aniqlash mumkin. 1. O’simlik tarkibidagi azot miqdori 2. O’simlik shirasini tarkibidagi azot miqdori (konsentrasiyasi) 3. O’simlikning tashqi ko’rinishi 4. Tuproq tarkibidagi NH3 va NO2 azotning miqdori. O’simlik tarkibidagi azot miqdori o’zgaruvchan bo’lib, o’simlik turi, o’simlikning organi, vegetasiya davri, iqlim va tuproq sharoitiga qarab o’zgaradi, ammo ilmiy ishlar va ko’p izlanishlar natijasida har bir o’simlik tarkibida, uning organlari va vegetasiya davriga qarab optimal miqdorlar ma’lum. Shu miqdordan oz bo’lsa, o’simlikka azotli o’g’itlar berish shart. O’simliklar diagnostikasi (amaliy darsda o’tiladi) yordamida o’simlik shirasini tarkibida azot miqdoriga qarab o’g’itlarga bo’lgan talabini aniqlash mumkin. O’simlikning tashqi ko’rinishi (slaydlarga qarab tushuntirish) rangi oqarishi yoki sarg’ayishi, barglar so’lishi, och tusli yashil rang paydo bo’lishi, o’suv nuqtalarining so’lishi, poyasini ingichkaligi, tuplar, shoxlar sonini kamayishi, barglar soni va sathi kamayishi, tugunlar orasi qisqarishi, gullar soni kamayishi, gul va hosil to’qilishi, (har bir o’simlik uchun ko’rsatgichlar alohida). Azot ko’p miqdorda berilganda ham tashqi ko’rinishi o’zgaradi (to’q yashil rang barglarning chetlari kuyishi va xoqazo). Tuproq tarkibida azot miqdorini aniqlash NH4 reaktivi yordamida yoki NO3 Grandval usulida aniqlanadi. Har bir o’simlik uchun tuproqda har xil miqdor optimal hisoblanadi. O’simliklarni turiga qarab tuproq tarkibidagi NH4 va NO3 shakldagi azotga talabchanlik va o’zlashtirish qobiliyati ko’p faktorlarga bog’liq: tuproq eritmasining reaksiyasi, boshqa kationlar miqdori va nisbati, ionlar va kul elementlarning miqdori, kalsiy ionining konsentrasiyasi, magniy, ammoniy va nitratlar miqdori, hamda o’simlik tarkibidagi uglevodlar miqdori. Neytral reaksiya sharoitida ammoniy yaxshi o’zlashtiriladi, nordon sharoitda - nitratlar. Ammoniyli oziqlanishni tezlashtiradigan ionlar Ca, Mg va K nitrat ionni o’zlashtirishda molibden va fosfatlar yordam beradi. Uglevodlar yetishmaydigan sharoitda, harorat pastligida, fotosintez jarayonini aniqligi pasayganda ammoniyni o’zlashtirishi ham kamayadi. Azotli o’g’itlarni tanlash, normasini aniqlash, berish muddatlarini va usullarini to’g’ri tanlash uchun azotli moddalarning tabiatda aylanishi va tuproqda o’zgarishini bilish zarur. Tuproq tarkibidagi azotning umumiy zahirasi va o’simlik o’zlashtiradigan azotli birikmalar miqdori doimiy ravishda o’zgarib turadi. O’zgarishning sabablari: 1. O’simlik o’zlashtirishi 2. Tuproq tarkibidagi har xil mikrobiologik jarayonlar ta’sirida azotning molekuyar azotga va ammiak holida havoga uchib ketishi 3. Sug’orish natijasida pastki qatlamlarga va sizot suvlariga yuvilib ketishi 4. Eroziya natijasida yuvilishi 5. Biologik va kimyoviy jarayonlar natijasida mineral azotning gumin moddalar tarkibiga o’tishi 6. Ammoniyli qaytarmas singdirilishi. Tuproq tarkibida umumiy va harakatchan azotning ko’payishi ham har xil jarayonlar ta’sirida o’tadi. 1. Atmosferadan qo’shilishi 2. O’simliklar qoldiqlari va mahalliy o’g’itlar bilan tuproqda ko’payishi 3. Simbiotik va erkin azotofiksasiya ta’sirida ko’payishi 4. Tuproqdagi organik moddalar tarkibidagi azotning mineral holatiga o’tishi. Ma’lumki har xil tuproqlarda umumiy azot miqdori 0,05 - 0,5 % tashkil etadi, bo’z tuproqlarda esa 0,05-0,15 % va umumiy miqdori tuproqning haydov qatlamida 1,5- 15 t.ga. Bo’z tuproqlar zonasida bu ko’rsatkich 3-6 t.ga tashkil etadi. Umumiy azotning 94-95 %, organik birikmalar tarkibida, 3-5% almashinuvchan singdirilgan ammoniy holatida va 1% ga yaqini o’simlik o’zlashtira oladigan ammoniy va nitrat shaklida bo’ladi. O’simlikni azot bilan ta’minlanishi tuproqda o’tadigan mikrobiologik jarayonlarning tezligiga (aktivligiga) bog’liq. Tuproq tarkibidagi organik moddalar parchalanishi ammonifikasiya deyiladi. Bu jarayon o’tishida bakteriyalar, aktinomisetlar va zamburug’lar qatnashadilar. Mikroorganizmlar ajratadigan proteolitik fermentlar ta’sirida oqsillar aminokislota-largacha gidrolizlanadi, aminokislotalar esa dezaminoza fermenti ta’sirida NH3, CO2, H2O, H2,CH4 larga parchalanadilar. Ajralib chiqqan ammiak tuproqdagi karbonat kislota bilan qo’shilib ammoniy karbonat hosil qiladi, keyinchalik ammoniy tuproq zarrachalarida singdiriladi (TSK) Ammonifikasiya turli tuproqlarda aerob va anaerob sharoitda o’tadi, lekin kuchli ishqorli va kislotali sharoitda jarayon sustlik bilan o’tadi. Ammonifikasiya jarayoni natijasida ajralib chiqkan ammiak va o’g’itlar tarkibidan tuproqqa tushgan ammiak nitrifikasiyaga uchraydi. Bu jarayon ikki bosqichda boradi: Tuproq namligi dala nam sig’imiga nisbatan 60-70% hamda tuproq harorati 25- 320 C va pH 6,2-8,2 atrofida bo’lsa, bu jarayon juda tez o’tadi. (bo’z tuproqlarda sug’orish, ishlov berish natijasida nitrifikasiya jarayoni tezlashadi). Ayrim tuproqlarda 1 kg tuproq hisobida bir yil davomida 100 mg.kg nitrat kislotasi hosil bo’lishi mumkin. (300 kg/ ga). Nitratlar denitrifikasiya jarayoni natijasida gazsimon azot birikmalari – NO2, H2O va molekulyar (N2) azotgacha qaytariladi. Denitrifikasiya anaerob sharoitda, ayniqsa ishqoriy muhitda tez o’tadi. Sug’orish natijasida tuproqning yuvilish va eroziyaga uchrashi hisobiga ham 15-20% azot, sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida yo’qotiladi. Azotning organik moddalar tarkibiga 5-15% va singdirilish 3-5% tashkil etadi. Shuningdek tuproqdagi mineral azot va o’g’it tarkibidagi azotning 30-50% o’zlashtiriladi. Birinchi yili qolgan qismi yukotiladi. Tuproqka azotning kuyilishi atmosferada 1 ga 5-15 kg.ga bir yilda. O’simliklar tarkibida 30-100 kg.ga, Simbio fiksasiya 100-300 kg.ga erkin azotofiksasiya 60-50 kg.ga va organik moddalar tarkibidan mineralizasiya natijasida 10-50 kg.ga qo’shilishi mumkin. 86-jadval Ammiakatlar tavsifi (D.A.Korenkov ma’lumotlari) Ammiakatlar Tarkibidagi azot miqdori, % Tarkibi, % Ca(NO3)2 CO(NH2)2 NH4NO3 H2O NH3 Kalsiyli va ammiakli selitra. 30,5 –31,6 25-28 - 27-30 22-30 18-20 Ammiakli selitra 34-37,5 - - 64-67 16-22 14-17 Karbamid Karbamid va ammiakli sel. 37,5-41,0 - - 53-56 18-24 23-26 Karbamid va ammiakli sel. 1. Ugleammiakatlar - ammoniy karbonat (NH4)2 CO3 ammoniy bikarbonat NH4HCO3 va karbamid CO(NH2)2 ning suvdagi eritmalari bo’lib, tarkibida 18-35% azot saqlaydi, 12% karbonat angidrid (CO2) gazi va shuningdek 4-7% erkin ammiak bo’ladi. Past haroratda kristallanadi. Ugleammiakatlar yilning issiq davrlarida qo’llaniladi. Ugleammiakatlar albatta tuproqning 10-16 sm chuqurligida solinib ko’milib ketilishi shart. Ugleammiakatlar asosiy o’g’itlashda ekishdan oldin va oziqlantirishda qo’llaniladi. Qator orasi ishlanadigan ekinlarda ham qo’llash mumkin. Bunda o’simliklarni kuydirmasligi uchun o’g’it qatorni o’rtasiga yoki o’simliklardan kamida 10-12 sm uzoqlikda ko’milib ketiladi. Suyuq azotli o’g’itlar bilan ishlashga faqatgina tibbiy ko’rikdan o’tgan va maxsus instruksiya (ko’rsatma) asosida ta’lim olgan shaxslarga ruxsat beriladi. Suyuq azotli o’g’itlar bilan ishlaganda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish shart. Qattiq ammoniyli o’g’itlar. Ammoniy sulfat - (NH4)2SO4. Oq yoki och kul rangli kristall tuz bo’lib,tarkibida 20,8-21,0 % azot saqlaydi. Suvda yaxshi eriydi. Gigroskopikligi va qotib qolishi kuchsiz. O’g’it namligi 2% dan oshmaganda yaxshi sochiluvchanlikka ega bo’ladi.Tuproqqa solingach uni kislotaliligini oshiradi. Sintetik ammiakka sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi: 2NH3 + H2SO4=(NH4)2SO4 Ammoniy sulfat ishlab chiqarishda sulfat kislota o’rniga maydalangan gipsni ammiakli suvga qo’shib chayqatib va ushbu suspenziyadan karbonat angidridni o’tkazish orqali aralashtiriladi: Ammoniy sulfat eritmasi kristallanguncha sovitiladi va sentrafugalash yo’li bilan ajratiladi. Ammoniy sulfat tuproqda almashinuvchan singdiriladi. Singdirilgan ammoniy kam harakatchan bo’lib, yuvilmaydi,shuning bilan birga o’simliklar tomonidan yaxshi o’zlashtiriladi. Ammoniy sulfat azotli o’g’itlarning qulay shakli bo’lib, barcha usullarda va muddatlarda qo’llanilishi mumkin. Ayniqsa subtropik ekinlar,sholi, g’o’za va kartoshkada ammoniy sulfatni qo’llash yuqori samara beradi. Ammoniy sulfati tarkibida azotdan tashqari 24% oltingugurt bo’lib,o’z navbatida bu ham o’simliklar tomonidan o’zlashtiriladi. Ammoniy-natriy sulfati - (NH4)2SO4 + Na2SO4 tarkibida 17% azot bo’lib, suvda yaxshi eriydi, gigroskipikligi va qotib qolishi juda ham kam darajada. Fiziologik kislotali o’g’it, sochiluvchanligi yaxshi,tarkibida azotdan tashqari 8% natriy bo’ladi. Kaprolaktan ishlab chiqarishdagi chiqindi mahsulot bo’lgan sulfatli eritmalarni qayta ishlash yo’li bilan olinadi. Asoslar bilan to’yingan tuproqlarda qo’llaganda yuqori samara beradi. Tuproqdagi o’zgarishi ammoniy sulfatga o’xshash bo’ladi. Ammoniy xlorid - NH4CI oq yoki sarg’ish rangli kristalsimon kukun ko’rinishida bo’lib, tarkibidagi azot 24-25% ni tashkil qiladi. Sochiluvchanligi qoniqarli. Soda ishlab chiqarishida qo’shimcha mahsulot sifatida olinadi. Fiziologik jihatdan kislotali o’g’it. Bundan tashqari o’g’it tarkibida 66,6% xlor bo’ladi, shuning uchun ammoniy xloridni xlorga sezgir ekinlar kartoshka, tamaki va tokzorlarda qo’llash tavsiya etilmaydi. Shuningdek xloridli sho’rlanish xavfi bo’lgan tuproqlarda qo’llanilmaydi. Ammoniy xlorid tuproq eritmasida erib,TSK dagi kationlar bilan o’rin almashadi: NH4 (TSK)Ca + 2NH4Cl = (TSK)NH4 + CaCl2 TSK da singdirilgan ammoniy kationini sug’oriladigan sharoitda yuvilish xavfi kamayadi va o’simliklarni oziqlanishi uchun qulay muhit yaratadi. Neytral va kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo’lgan tuproqlarda qo’llash mumkin, bunda xlor yuviladi, ammoniy esa TSK da singdiriladi. Ammoniy karbonat va ammoniy bikarbonat – ammoniy karbonat ammiakli suvni kislota bilan to’yintirish orqali olinadi. Juda ham kam miqdorda ishlab chiqariladi. Ammoniy karbonat (NH4)2CO3, beqaror birikma bo’lib, ochiq havoda parchalanadi va ammiak ajralib chiqadi, hamda ammoniy bikarbonati hosil bo’ladi, uning tarkibida 21-24% azot bo’ladi. Ammoniy bikarbonat (NH4HCO3) tarkibida 17 % azot bo’lib ancha barqaror birikmadir, lekin ammiakni yo’qolishi ehtimoli mavjud. Ushbu o’g’itlarni saqlash va qo’llashda o’ziga xos sharoitlar talab qilinadi, aks holda ammiak yo’qotilishi mumkin. Bo’larga o’g’itni yopiq idishlarda saqlash, tuproqqa ko’mib ketish va boshqalar. Markaziy Osiyoda deyarli qo’llanilmaydi. Ammiakli-nitratli o’g’itlar Tarkibida ammiak va nitrat shaklidagi azot saqlovchi o’g’itlar. Ammiakli selitra – NH4NO3 (ammoniyli nitrat,ammmoniyli selitra) Kristallari, qobiklari yoki granulalari oq yoki och sarg’ish rangli bo’lib, tarkibidagi azot 33,6-34,8% ni tashkil etadi.Ushbu azotning yarmi harakatchan va oson o’zlashtiriladigan nitrat shaklida, yarmi esa uzoqroq muddat ta’sir etadigan ammoniy shaklida bo’ladi. Suvda oson eriydi, kuchli gigroskipiklik xususiyatiga ega bo’lib, qotib qoladi, sochiluvchanligi qoniqarli darajada. 50-60% li nitrat kislotasini gazsimon shakldagi ammiak bilan neytrallash orqali olinadi: HNO3 + NH3 (gaz) = NH4NO3 + 35600 kal. O’g’itni qotib qolishini oldini olish uchun unga 2-3% miqdorida mayin ezilgan, kam gigroskopiklik xususiyatiga ega bo’lgan moddalar (fosforit yoki suyak uni, gips, kaolinit va boshq.) qo’shiladi. Ammiakli selitra fiziologik kislotali o’g’it bo’lib,uni kislotaliligi ammoniy xlorid va ammoniy sulfatga nisbatan ancha kuchsizdir. TSK da kalsiy yetishmagan hollarda tuproq kislotaligini oshiradi: Ammiakli selitra universal azotli o’g’it bo’lib hisoblanadi. Uni barcha tuproqlarda va hamma qishloq xo’jalik ekinlarida asosiy o’g’itlashda, ekishdan oldin ekish bilan birgalikda va oziqlantirishda qo’llash mumkin. Sug’oriladigan dehqonchilikda qo’llaniladigan o’g’itlardan biridir. Ca NH4 (TSK)Ca + 2NH4NO3 = (TSK)NH4 + Ca(NO3)2 Ca H NH4 (TSK)Ca + 3NH4NO3 = (TSK)NH4 + HNO3 + Ca(NO3)2 NH4 Ushbu kislotalik vaqtinchalik bo’lib, nitratli azot o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi bilan tuproq reaksiyasi o’z o’rniga tushadi. Ohakli-ammiakli selitra - NH4NO3 + CaCO3. Ammiakli selitra va ohak qotishmasi. Tarkibida 20-26% azot bo’ladi. Suvda faqat NH4NO3 eriydi. CaCO3 esa erimaydi. Juda ham kuchli gigroskopiklik xususiyatiga ega. Qotib qolishi kuchsiz. Sochiluvchanligi qoniqarli (o’rtacha). Ammiakli selitra mayin ezilgan ohakni qo’shish orqali olinadi. O’g’it neytral reaksiyaga ega bo’lib, G’arbiy Yevropaning mamlakatlari kislotali muhit reaksiyasiga ega bo’lgan tuproqlarida keng doirada qo’llaniladi. Ammoniy nitrat - sulfati - (NH4)SO4 x 2NH4NO3 (sulfonitrat). Tarkibidagi azot miqdori 25,5-26,5% ni tashkil etadi. NH4NO3 va (NH4)2 SO4 tuzlarini qotishmasidan hosil bo’ladi. Ushbu qotishmada 65% (NH4)2 SO4 va 35% NH4NO3 qo’shiladi. Ushbu o’g’it suvda yaxshi eriydi, fiziologik kislotali. Uni barcha tuproqlarda va hamma ekinlarda asosiy o’g’itlashda va oziqlantirishda qo’llash mumkin. Amidli o’g’itlar Amidli o’g’itlar tarkibida azot amid NH2 shaklida bo’ladi. Tuproqda amidlar ammiak va nitratlarga o’zgaradi. Bunday o’g’itlarga karbamid (mochevina), MFU (mochevina formaldegid o’g’iti), mochevina asetat, krotoniliden-di mochevina, izobutilen-di mochevina, oqsamid kiradi. Karbamid - CO(NH2)2 - (mochevina karbonat kislotasi diamidi). Tarkibidagi azot 46,3%. Suvda yaxshi eruvchan, kuchli gigroskopik bo’lib, qotib qolish xususiyatiga ega. Germetik idishlardagina qotib qolmaydi. Quruq holatdagi sochiluvchanligi yaxshi. Biroz nam bo’lganida sochiluvchanligi yomonlashadi. Donador va kichik oq yoki sarg’ish kristall holatlarda ishlab chiqariladi. Qotib qolishini oldini olish uchun donalarining sirti oz miqdorda (vazniga nisbatan 0,05%) hayvon yog’i bilan qoplanadi. Karbonat angidrid gazini ammiak bilan yuqori bosim va yuqori haroratda ta’sir ettirish yo’li bilan olinadi. Bunda harorat 185-200 0C bosim esa 180-200 atmosfera bo’lishi talab etiladi. 2NH3 + CO2 = CO(NH2) Karbamid tarkibida zaharli bo’lgan biuret moddasi bo’ladi. Agarda uning miqdori ko’p bo’lsa o’simliklarni ham zaharlashi mumkin. Biuret yuqori haroratda o’g’itni donadorlashtirish jarayonida hosil bo’ladi. Mochevina tarkibidagi biuret miqdori 1% dan oshmasligi lozim. Tuproqda ureaza fermenti ta’sirida mochevina ammonifikasiyaga uchraydi, bunda ammoniy karbonat hosil bo’ladi. Ammoniy karbonat gidrolitik ishqoriy tuz bo’lib, muhitni vaqtinchalik ishqoriylashtiriladi. Ammoniyning bir qismini o’simliklar o’zlashtiradi, bir qismi esa TSK da singdiriladi: CO (NH2)2 + 2H2O = (NH4)2CO3 (TSK)Ca+ (NH4)2CO3 = (TSK)2NH4+ + CaCO3 Singdirilgan ammoniy o’simliklarni oziqlanishi uchun maqbo’l sharoit yaratadi. Keyinchalik ammoniy asta-sekin nitrifikasiyaga uchraydi, bunda uning nitrifikasiyasi (NH4)2SO4 va xususan NH4Cl ga nisbatan ancha tez kechadi. Nitrifikasiya jarayoni natijasida tuproq eritmasi muhiti biroz kislotalashadi. Karbamid - azotli o’g’itlar ichida eng keng tarqalgani va yaxshisi bo’lib, samaradorligi jihatidan ammiakli selitra kabidir. Uni barcha tuproqlarda va hamma qishloq xo’jaligi ekinlarida asosiy o’g’itlashda hamda oziqlantirishda qo’llash mumkin. Mochevina ekinlar hosildroligida ammiakli selitra kabi samara beradi, sug’oriladigan dehqonchilikda esa uning samaradorligi ammiakli selitraga nisbatan ancha yuqoridir. Mochevina turli ekinlarda qo’llaniladi. Shuningdek ildizdan tashqari oziqlantirish uchun donli, sabzavot ekinlari va mevali bog’larga qo’llash tavsiya etiladi. Mochevinani tuproq yuzasiga sepish tavsiya etilmaydi, chunki bunda ammiak uchib ketib, azotning foydasiz yo’qolishi kuzatiladi. Bu holat ayniqsa karbonatli va ishqoriy tuproqlarda kuchli kechadi. MFU - mochevina formaldegidli o’g’it. Oq rangli amorf, gigroskopik bo’lmagan kukun. Mochevinaning konsentrlangan ekvimolyar eritmasi va formaldegid CH2O ni kondensasiyalab olinadi. Kondensat filtrlanib, qo’g’itiladi va maydalanadi. MFU - sekin ta’sir etuvchi o’g’it. Tarkibidagi azot 33-42 % ni tashkil etadi, shundan 3-10% suvda eruvchan shaklda, qolgani esa suvda erimaydigan holatda bo’ladi. Tuproqda kechadigan mikrobiologik jarayonlar tufayli ushbu o’g’it azoti o’simliklar oziqlanishi uchun kerak bo’ladigan shaklga o’tadi. Sug’oriladigan yerlar uchun istiqbolli o’g’it bo’lib hisoblanadi. Mochevina - asetaldegid o’g’iti - o’z xususiyatlariga ko’ra MFU ga o’xshash, istiqbolli o’g’it.Tarkibidagi azot 36-38 % ni tashkil etadi. Krotoniliden – di mochevina - (KDM) - sekin ta’sir etuvchi istiqbolli azotli o’g’it. Donador holatda ishlab chiqariladi, tarkibidagi azot 28% ni tashkil qiladi. Ushbu o’g’it tez minerallashadi (MFU ga nisbatan), tarkibidagi azot esa mochevina va ammiakli selitraga nisbatan o’simliklar tomonidan sekin o’zlashtiriladi. Izobutilen - diomochevina - (IBDM). Ancha yaxshi fizik xossalarga ega bo’lgan o’g’it bo’lib suvda sekin eriydi. Tarkibida 31% azot saqlaydi. Ular uchun, shuningdek sug’oriladigan sharoitda sizot suvlari yaqin joylar uchun istiqbolli o’g’itdir. Oqsamid – oqsalat kislotasining diamidi, tarkibidagi azot 31,8%, uzoq muddat ta’sir etadi. Buni barcha qishloq xo’jalik ekinlarida qo’llash mumkin. Oq rangli granula (donador) shaklida ishlab chiqariladi, suvda deyarli erimaydi. Barcha sekin ta’sir etuvchi azotli o’g’itlar donador shaklda va donalar sirti polimer plyonka bilan qoplangan hollarda yuqori samara beradi. Nazorat savollari 1. O’g’itlar kelib chiqishiga ko’ra qanday guruhlarga bo’linadi? 2. Azot elementining o’simlik o’sishi va rivojlanishida ahamiyati 3. O’simlik qanday shaklda azot elementini o’zlashtiradi 4. Ammoniyli o’g’itlar 5. Nitratli o’g’itlar 22 - Mavzu. Fosforli o’g’itlar Reja 1. O’simliklar uchun fosforning ahamiyati. 2. Tuproqdagi fosfor shakllari va miqdori. 3. Fosforli o’g’itlar olinishi, tarkibi, xossalari va qo’llanishi. Ma’lumki deyarli barcha tirik organizmlar uchun fosfor zarur hisoblanadi. Fosforsiz tirik hujayra mavjud bo’lishi mumkin emas. Hujayra yadrosining asosiy tarkibiy qismi – nukleoproteidlar fosfor moddasi saqlaydi. Nukleoproteidlar - nuklein kislotalarning oqsil bilan hosil qilgan murakkab birikmalaridir. Uning ikki turi mavjud (RHK, DNK). Nuklein kislotalar prosiy axborotni saqlaydigan, tashiydigan, oqsil sintezi to’g’risida ma’lumot beradigan birikmalardir. Nuklein kislotalar tarkibida 20% ga yaqin P2O5 hisobida fosfor uchraydi. O’simlik organlarida uning miqdori turlichadir. Barg va poyalar 0,1-1% P2O5 saqlasa, urug’, changchi hamda poya va ildiz uchlarida esa ancha ko’p uchraydi. Fosfor bundan tashqari fitin, lesitin, qandli fosfatlar kabi qator organik birikmalar tarkibiga ham kiradi. Fitin - olti atomli spirt inozit va olti molekula fosfor kislotasining efirsimon birikmasi bo’lib, 27,5% fosfor saqlaydi. Urug’ va vegetativ organlarda fosforli birikmalar ichida eng ko’p fitin uchraydi. Dukkakli va moyli ekinlar urug’ida 1-2%, donli ekinlar donida 0,5-1% fitin bor. Tayanch iboralar: fosfor, ATF, fitin, leysitin, qandli fosfatlar, fosforli o’g’itlar, suvda eriydigan, kam eriydigan, erimaydigan fosforli o’g’itlar, superfosfat. Adabiyotlar: A4, A5, Q5, Q6, X1, X2 Lesitin - yog’simon fosfatidlar guruhiga mansub bo’lib, asosan o’simlik urug’ida uchraydi. Lesitin tarkibida 1,37% P2O5 bor. Lesitin juda muhim biologik ahamiyatga ega. U fosfolipid membranalar tarkibiga kiradi, hujayra plazmolemmasi o’tkazuvchanligini boshqaradi. Qandlarning fosforli efirlari - qandli fosfatlar - nafas olishda, oddiy uglevodlardan murakkab uglevodlar biosintezida, fotosintez fosforni ko’p o’zlashtiradi, o’zida zahira hosil qiladi, keyinchalik ushbu hosil bo’lgan zahirani barcha organlar bo’yicha qayta taqsimlaydi. O’suv davri boshida fosfor yetishmasligini keyingi har qancha oziqlantirish bilan o’rnini bosib bo’lmaydi. Bu holat ayniqsa g’o’za yetishtirishda yaqqol namoyon bo’ladi. Yirik ekinlarning urug’i (makkajo’xori, g’o’za) urug’ endospermida ham fosfor zahirasi tezda tugaydi, bu davrda tuproqda harakatchan fosfor miqdori kam bo’lishi, maysalarning o’sishdan ortda qolishga, fosfor yetishmasligi tashqi belgilari paydo bo’lishiga olib keladi. G’o’za chigitdagi fosfor zahirasini 10-20 kun mobaynida to’liq o’zlashtirib bo’ladi, makkajo’xori esa 14 kunda o’zlashtiradi. Fosfor o’simlik o’sish va rivojlanishi mobaynida asosan tovar qismida ko’p to’planadi, bu jihat o’g’itlarni qo’llash tavsiyasida o’z ahamiyatiga ega. Chunki ko’pchilik hollarda tovar mahsulot xo’jalik hududlaridan chetga olib ketilib, fosfor balansida salbiy rol o’ynaydi. Bundan tashqari fosfor balansini hisobga olganda yem-xashak ekinlari bilan xo’jalikdan chiqib ketgan fosfor miqdori, o’g’itdan foydalanish koeffisiyenti ham hisobga olinadi. Tuproqdagi fosfor shakllari va miqdori. Fosfor 1662 yili nemis aptekachisi G.Brant tomonidan ochilgan, keyinchalik bu element oqsillari barcha tirik organizmlar uchun zarur ekanligi aniqlangan. Fosforning tuproqdagi umumiy miqdori o’rtacha 0,12% yoki 1,10 tonnani tashkil etadi. Qo’riq yerlardagi fosfor zahirasi uning ona jins tarkibidagi miqdoriga bog’liq. Haydaladigan va o’g’itlanadigan tuproqlarda bu holat o’zgacha bo’ladi. Tuproq eritmasida fosforning konsentrasiyasi - 1 litrda 0,1-1 mg atrofida bo’ladi. Magmatik otqindi jinslar tarkibida 0,275% P2O5 bo’lgani holda ulardan yemirilish natijasida hosil bo’lgan tuproq tarkibida ko’pi bilan 0,14% atrofida fosfor bo’ladi. Tuproqda fosforli birikmalar organik va mineral shaklda uchraydi. Mineral fosfatlar miqdori ancha yuqori bo’ladi. Ularning tuproqlardagi miqdori tuproq tipiga, mexanik tarkibiga, sharoitlariga bog’liq ravishda o’zgarib boradi. Masalan, kuchli podzollashgan qumoq tuproqlarda mineral fosfatlar - 73%, o’rta podzollashganda - 69, kulrang o’rmon- 56, kuchli qavatli qora-65, kashtan - 75, bo’z tuproqlarda 86% ni tashkil etadi. Tuproq muhiti neytral sharoitda mineral fosfatlar asosan apatit shaklida, nordon tuproqlarda temir, allyuminiy fosfatlari shaklida zahirada bo’ladi. Fosforning organik shakli gumus (0,8-2,5% P2O5) va fitatlar tarkibida bo’ladi. Fitatlar tuproqdagi organik fosforning yarmidan ko’pini tashkil etadi. Organik fosfor turli mikroorganizmlar ta’sirida yemiriladi. Bir qism fosfor shu mikroblar tarkibida bo’ladi. Tuproqdagi bir valentli kationlarning fosforli tuzlari suvda yaxshi eriydi, o’simliklar tomonidan yaxshi o’zlashtiriladi. Kalsiy va magniy monofosfatlari ham xuddi shu xususiyatga ega. Kalsiy gidrofosfat va kalsiy fosfat suvda kam eriydi. 1 kg tuproqda 1 mg P2O5 bo’lsa, 0-20 sm lik haydov qatlamida uning umumiy miqdori 3 kg ni tashkil etadi. G’alla ekinlari o’rtacha hosildorlikda gektaridan 20 kg R2O5, texnik ekinlar esa bundan ham ko’proq o’zlashtiradi. Bundan ko’rinib turibdiki, suvda eruvchan fosfor o’simlikning talabini qondira olmaydi. Ammo o’simliklar nafaqat suvda eruvchan balki kuchsiz kislotalarda eruvchan fosfor birikmalarini ham o’zlashtira oladi. Kuchsiz (karbonat, limon, olma kislotalari) kislotalarni o’simliklar ildizi ajratib, qisman tuproq fosfatlarini parchalaydi. Fosfat va gidrofosfat shaklidagi kalsiy va magniy tuzlarini o’simlik o’zlashtiradigan shaklga o’tkazadi. Ikki valentli asoslarning uch o’rinli fosforli tuzlarini o’simliklar o’zlashtirmaydi. Bundan lyupin, xantal, grechixa mustasno. Ushbu ekinlarning xususiyati ildizdan ajraladigan kislota miqdori va tarkibida fosforga nisbatan kalsiyning ko’pligi bilan tushuntiriladi. Zamonaviy qarashlar bo’yicha tuproqda uch kalsiyli fosfat hosil bo’lishi uchun deyarli sharoit bo’lmaydi. Balki bundan ham erishi qiyin bo’lgan oqtakalsiy fosfat Ca4H(PO4)3 * 3H2O appatit Ca5(OH)(PO4)3, nordon tuproqlar sharoitida strengit Fe(OH)2H2PO4 va varissit AI(OH)2H2PO4 hosil bo’ladi. Alyuminiy va temir fosfatlari erishi uchun tuproq muhit reaksiyasi minimal ko’rsatkichi 2,2-3,7 uch kalsiyli va magniyli fosfatlar uchun esa 6,5-10 bo’ladi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, kuchsiz nordon tuproqlar (pH-6) o’simliklarni fosfat bilan oziqlanishi uchun nisbatan qulay tuproq sharoiti hisoblanar ekan. Tuproqda organik fosfor kam bo’lgan sharoitda oson eruvchan fosforli birikmalar birmuncha kamayishi mumkin. Aniqlanishicha, tarkibida 0,2-0,3% dan kam fosfor saqlaydigan moddalar minerallashuvi natijasida, o’simlik uchun o’zlashtiriluvchan fosfor to’lasincha mikroorganizmlar tomonidan singdiriladi. O’simliklar oson o’zlashtiradigan fosfor birikmalari tuproqda juda kam. O’simlik oziqlanishi uchun eng maqbo’l fosforli birikmalar suvda eruvchan fosfatlar hisoblanadi. Ammo o’simliklarning fosfor bilan ta’minlanish darajasi haqida fikr yuritish uchun suvda eruvchan fosfatlar miqdori yetarli emas, shu tufayli keyingi yillarda kuchsiz nordon so’rimdagi fosfor miqdori aniqlanadi. Bu so’rimga suvda eruvchan fosforga nisbatan o’simlik uchun zaxira bo’lgan birikmalarning ham bir qismi ajralib chiqadi. Tuproq tarkibidagi o’zlashtiriluvchan fosfor miqdorini laboratoriyada aniqlash asosida agrokimyoviy xaritanoma tuziladi va shu asosda o’g’itlashga tavsiyalar beriladi. Tabiatda fosfor saqlovchi minerallar juda ko’p uchraydi, ammo ulardan apatit va fosforit fosforli o’g’it ishlab chiqarish uchun xom-ashyo bo’lib hisoblanadi. Apatit – tuproq hosil kiluvchi ona jins tarkibida dispers holda tarqalgan otqindi jins hisoblanadi. Ammo uning konlari kam tarqalgan. Eng yirik apatit koni Rossiya Federasiyasi Kola yarim orolida Xibin tog’larida 1925 yili ochilgan. Bundan tashqari uning konlari Braziliya, Ispaniya, Kanada, AQSh, Shvesiyada uchraydi. Fosforitlar uzoq yillar davomida hayvon skeletlari minerallashuvi, kalsiy ta’sirida dengiz suvlarida fosforli birikmalarning cho’ktirilishi natijasida hosil bo’lgan cho’kindi jins. Fosforit konlari yer yuzida keng tarqalgan bo’lsada, uning sanoat ahamiyatiga ega bo’lganlari nisbatan ozdir. Fosforitning eng katta konla-ridan Janubiy Qozog’iston Qoratov fosforit koni hisoblanadi. Apatit kristall modda, fosforit amorf va kristall holda uchraydi. Shu tufayli fosforitni kimyoviy ishlov bermasdan turib o’g’it sifatida ishlatish mumkin. Apatit va fosforit kelib chiqishi turlicha bo’lishi bilan bir vaqtda bir-biriga o’xshash jihatlari ham ko’p. Apatit empirik formulasi Ca5(PO4)3F yoki (Ca3(PO4)2)* CaF2 xom-ashyo tarkibidagi ftor o’rniga xlor, gidroqsil birikkan holda ham uchrashi mumkin, shu tufayli xlor-apatit, ftor-apatit, gidroqsil-apatit deb ataladi. Fosforitlar fosfat minerallaridan tashqari qum, loyqa kabi qo’shilmalar ham saqlaydi. Fosforitlar tabiatda 2 xil holda: katta-katta xarsang holida yoki plast shaklida uchraydi. Qoratov fosforitlari qalinligi 7metrgacha yetadigan plast holidagi kon hisoblanadi. Qoratov fosforitlari sifat jihatidan ham boshqa xom-ashyolardan ustun turadi: 29,6-35,6 % P2O5 2-2,5 %, Al2O3, Fe2O3 saqlaydi. Ammo Qoratov fosforitlarining bitta kamchiligi magniy miqdorining yuqori bo’lishidadir, bu uni qayta ishlashda xalaqit beradi. Dunyodagi eng qimmatli fosfor xom-ashyosi Xibin apatiti hisoblanadi. Flotasion usulda tozalangan Xibin apatiti 39-40% P2O5 saqlaydi. Fosforli o’g’itlar olinishi, tarkibi, xossalari. Barcha fosforli o’g’itlar 3guruhga bo’linadi: 1 .Suvda eriydigan fosforli o’g’itlar. 2 .Suvda kam eriydigan, kuchsiz kislotada eriydigan. 3. Suvda erimaydigan, kuchsiz kislotada kam kuchli kislotada eriydigan fosforli o’g’itlar. Suvda eruvchan fosforli o’g’itlar O d d i y s u p e r f o s f a t - maydalangan fosfat xom ashyosiga 57% li sulfat kislotasi bilan ishlov berish natijasida kaliy monofosfat va kalsiy sulfat, vodorod ftorid aralashmasi olinadi. Vodorod ftorid uchib ketadi, u maxsus uskunalar orqali to’plab olinadi. (Ca3(PO4)2)3 * CaF2 + 7H2SO4 + 3H2O = 3Ca(H2PO4)2 *H2O +7CaSO4+2HF 1 tonna xom ashyo uchun 1 t kislota sarflanadi va 2 tonna mahsulot olinadi. Shu tufayli o’g’it tarkibidagi fosfor miqdori xom-ashyoga nisbatan 2 marta kamayadi. Apatitdan tayyorlangan superfosfatda kamida 19%, fosforitdan olinganda esa 14% o’zlashtiriluvchan P2O5 bo’ladi. O’g’it ishlab chiqish jarayonida aralashmani yaxshilab aralashtirmaslik sababli sulfat kislotasi bir muncha ortiqcha miqdorda to’planib, qolib, u uch kalsiyli fosfatni fosfor kislotasi, kalsiy sulfat va vodorod ftoridgacha parchalaydi. (Ca3PO4)2) *CaF2 + 10H2SO4 =6H3PO4 + 10CaSO4 + 2HF Erkin fosfor kislotasi tayyor mahsulot tarkibida 5-5,5% gacha yetishi mumkin. Erkin kislotaning bo’lishi o’g’itning fiziologik nordonligi va gigroskopikligi yuqori bo’lishiga olib keladi. O’g’it nordonligini neytrallash maqsadida ammiaq ohak yoki fosforit qo’shiladi. Agar o’g’it olish jarayonida yaxshilab aralashtirmaslik oqibatida sulfat kislota yetishmasa, kalsiy gidrofosfat - suvda kam eruvchan fosfat hosil bo’ladi: (Ca3(PO4)2)3 * CaF2 + 4H2SO4 + 12H2O = 6CaHPO4 * 2H2O + 4CaSO4+ 2HF Shunday qilib, superfosfat tarkibiga kalsiy monofosfat, kalsiy difosfat, erkin fosfor kislotasi kiradi. Monofosfat va fosfor kislotasi o’g’it tarkibidagi P2O5 ning 75- 90% ini, difosfat esa 10-25% ini tashkil etadi. Superfosfat kukun holida va donador shaklda ishlab chiqariladi. K u k u n s i m o n s u p ye r f o s f a t - och kul rang (apatit) yoki to’q kul rang (fosforit) o’ziga xos o’tkir hidli kukun modda. Neytral asoslar bilan to’yingan tuproqlarda kukunsimon superfosfat difosfat shaklidagi birikmaga tezda o’tib ketadi: Ca(H2PO4)2 + Ca(HCO3)2 =2CaHPO4 * 2H2O + 2CO2 Karbonatli tuproqlarda bu o’zgarish yanada davom etadi: Ca(H2PO4)2 + 2Ca(HCO3)2 = Ca3(PO4)2 + 4H2O + 4CO2 Neytral tuproqlarda superfosfat fosforining kimyoviy singdirilishi, bu tipdagi tuproqlarda uning harakatchanligi kamligidan dalolat beradi. Nordon tuproqlar sharoitida superfosfat fosfori, o’simlik o’zlashtira olmaydigan temir va alyuminiy fosfatlari hosil qiladi: Ca(H2PO4)2 + 2AI(OH)3 = 2AIPO4 + Ca(OH)2 + 4H2O D o n a d o r s u p e r f o s f a t - tayyorlash uchun kukunsimon superfosfat namlanib, barabanda aylantirish natijasida donadorlash-tiriladi. U 1,4% nam, 19,5- 22% P2O5, 1-2,5% erkin kislota saqlaydi, fizik xususiyatlari yaxshi, sochiluvchan o’g’it. K o n s ye n t r l a n g a n s u p ye r f o s f a t - ishlab chiqarish ikki fazadan iborat. Dastlab fosforitga erkin kislota olish uchun sulfat kislota bilan ishlov beriladi. So’ngra hosil bo’lgan H3PO4 ajratib, u bilan fosfat xom ashyosiga ishlov beriladi va tayyor o’g’it olinadi: (Ca3(PO4)2)3 * CaF2 +14H3PO4 +10H2O = 10Ca(H2PO4)2 * H2O + 2HF Bu usulda olingan o’g’it tarkibida 45-49% P2O5, 2,5% gacha erkin kislota mavjud. S u p e r f o s – fosforitlarni fosfor kislotasi bilan qisman parchalash orqali olinadigan istiqbolli o’g’it. Bu usulda qo’sh superfosfat olishda ishlatiladigan fosfor kislotasidan ancha kam H3PO4 olinadi, shu tufayli parchalanish qisman bo’ladi. Superfos ahamiyatiga ko’ra presipitatdan qolishmaydi, qo’sh superfosfatga yaqin turadi. O’g’it tarkibida 38% P2O5 bo’lib, 19% gacha P2O5 o’zlashtiriluvchan hisoblanadi. K a l s i y m e t a f o s f a t - tarkibida fosfor saqlovchi oddiy o’g’it, Ca(PO3)2 - suvda erimaydi. Uning tuproqdagi parchalanish jarayoni quyidagicha kechadi: Ca(PO3)2 + H2O = CaH2P2O7 (kalsiy digidropirofosfat). CaH2P2O7 + H2O = Ca(H2PO4)2 Oqibatda reaksiya oxirida kalsiy digidrofosfat superfosfat kabi hosil bo’ladi. Kalsiy metafosfat 64 % P2O5 saqlovchi konsentrlangan o’g’it hisoblanadi. Suvda kam eriydigan kuchsiz kislotalarda eriydigan fosforli o’g’itlar. P r e s i p i t a t - fosfor kislotasini ohakli suv bilan neytrallash orqali olinadi: H3PO4 + Ca(OH)2 = CaHPO4 * 2H2O Presipitatda xom ashyo sifatiga bog’liq ravishda 25-27% dan 30-35% gacha P2O5 saqlanadi. P2O5 limon kislotasida eriydi va o’simlik bemalol o’zlashtiradigan holda bo’ladi. Presipitat qotib qolmaydi, yaxshi sepiluvchan oq yoki oqish-kul rang, kukunsimon o’g’it. Presipitat asosan kuzgi shudgor davrida qo’llash uchun tavsiya etiladi. Nordon tuproqlarda presipitat superfosfatga nisbatan samarasiga ko’ra ustun keladi. Qo’llash me’yori xuddi superfosfatniki kabi bo’ladi. F t o r s i z l a n t i r i l g a n f o s f a t – fosforli o’g’it. Superfosfat ishlab chiqarish sanoati sulfat kislotasini asosiy iste’molchisi hisoblanadi. Ammo H3PO4 ishlab chiqarish uchun xom ashyo yetishmaydi. Shu tufayli fosforli o’g’it ishlab chiqarishda kislotasiz ishlov berish texnologiyalarini yaratish dolzarb muammolardan sanaladi. Bu sohada ayniqsa termik ishlov berish yo’nalishi bo’yicha katta yutuqlarga erishilgan. Ftorsizlangan fosfat ishlab chiqarish 1400-1450 0C haroratda apatit (2-3% kremnezem qo’shib) yoki fosforit (ohak qo’shib) suv bug’lari ishtirokida qizdiriladi. Apatitdan olingan o’g’itda 30-32% P2O5, fosforitdan olinganda 20-22% P2O5 saqlaydi. T o m a s sh l a k - fosforga boy temir rudalarini Tomas uslubida qayta ishlash jarayonida olinadigan qo’shimcha mahsulot. Metal eritilayotganda kuydirilgan ohak qo’shiladi. Bunda P2O5 ohak bilan reaksiyaga kirishib, tetrakalsiy fosfat hosil qiladi 4CaO*P2O5 Bu shlak eritma yuziga so’zib chiqadi, ajratib olinib, maydalanadi. Bu usulda olingan o’g’it tarkibida 7-8% dan 16-20% gacha P2O5 saqlaydi. M a r t ye n f o s f a t sh l a k i - cho’yandan po’lat olishda fosforni biriktirib olish uchun ohak qo’shiladi. Bu chiqindida tomasshlakka nisbatan kam fosfor bo’ladi. Bu o’g’itda kalsiy tetrafosfati qo’sh tuzi va kalsiy silikati, temir, marganes, magniy va boshqa moddalar mavjud. P2O5 miqdori 8-12% limon kislotasida eriydi. Asosiy o’g’itlash uchun kuchsiz va kuchli kislotali tuproqlarda tavsiya etiladi. Suvda va kuchsiz kislotada erimaydigan kuchli kislotada eriydigan fosforli o’g’itlar. F o s f o r i t u n i - fosforitni mayda un holigacha maydalash orqali olinadi. Fosfor gidroqsilapatit, karbonat-apatit, ftor-apatit shaklida uchraydi. Ca3(PO4)2 suvda erimaydi. Tuproq potensial kislotaligi 100 g tuproqda 2,5 mg.ekv. dan kam bo’lmagan hollardagina fosforit eriydigan holga o’tadi. Tuproqning asoslar bilan to’yinish darajasi 70% dan kam bo’lganda fosforit samarasi yuqori bo’ladi. Fosforit uni tarkibida - oliy navida 25% fosfor, birinchi navida –22%, ikkinchi navida 19% fosfor bo’ladi, namligi barcha navlarda - 3% dan oshmaydi, maydaligi 0,18 mm elakda qolishi lozim bo’lgan miqdori 20% dan oshmasligi lozim. Nazorat savollari 1. O’simlikda modda almashinishi jarayonida fosfor elementining o’rni 2. O’simliklarda fosfor yetishmasligini aniqlash yo’llari 3. O’zbekistonda qo’llaniladigan asosiy fosforli o’g’itlar 4. Suvda eriydigan fosfatlarni erimaydigan holga o’tish sharoitlari 5. Fosforli o’g’itlarni samaradorligini oshirish yo’llari 23-Mavzu. Kaliyli va murakkab o’g’itlar Reja 1. Kaliyning o’simliklar hayotidagi ahamiyati, tuproqdagi kaliy miqdori va shakllari. 2. Asosiy kaliyli o’g’itlar, olinishi va ularni qo’llash usullari. 3. Kompleks o’g’itlar va ularning turlari 4. Kompleks o’g’itlarni qollash usullari. Kaliyni birinchi marta ingliz kimyogari G.Devi 1807 yilda suyuqlangan o’yuvchi kaliyni (KOH) elektroliz qilib olgan. Kaliy Yer qobig’i massasining 2,5% ini tashkil etadi. Tarkibida kaliy tutuvchi yuzlab minerallar ma’lum: selvin KCl, gallit NaCl. Ortoplaz Yer qobig’i massasining 18% ni tashkil etadi. Ortoplaz suv bilan kuchsiz reaksiyaga kirishsa ham, kaliyning ko’p qismi tuproqqa ortoplazdan o’tadi. Ortoplazning tabiiy suvlar, karbonat angidrid ta’sirida kimyoviy parchalanishi natijasida portlash hosil bo’ladi. U suvda yaxshi eriganligi uchun o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi. Kaliy sulfat eng qimmatli hisoblanadi. Odatda kaliy tuz shaklida ishlatiladi. Oqsillovchi va antiseptik modda kaliy xlorat KClO3 (bertole tuzi) gugurt ishlab chiqarishda, potash K2CO3 esa shisha ishlab chiqarishda zarur. Tabiatda kaliyning 3 ta izotopi: (39K, 40K, 41K) bo’lib, oxirgisi radioaktiv hisoblanadi, yemirilish davri 1,3 * 109 yilga teng. Azot va fosfor bilan bir qatorda kaliy ham asosiy mineral oziq elementlaridan biri hisoblanadi. U azot va fosfordan farq qilib, o’simliklarni biror organik moddasi tarkibiga kirmaydi, balki o’simliklar hujayralarida ion formasida, hujayra shirasida eruvchan tuzlar holida va qisman sitoplazma kolloidlari bilan beqaror adsorbsion komplekslar holida bo’ladi. O’simliklarning qarigan organlariga nisbatan yosh o’suvchan qism va organlarida kaliy ko’p bo’ladi. Oziq muhitda kaliy yetishmaganda u qari organ va to’qimalardan o’suvchan yosh organlarga oqib keladi va bu yerda qayta foydalaniladi. Tayanch iboralar: kaliy, kaliyli o’g’itlar potash, silvin, galit, silvinit, kaliy xlor, kaliy sulfat, murakkab, murakkab-aralash, aralash (aralshtirilgan), ammofos, diammofos. Adabiyotlar: A4, A5, Q5, Q6, X1, X2 Kaliyning o’simliklar organizmidagi fiziologik funksiyalari turli tumandir. U sitoplazma kolloidlarining fizik holatiga ijobiy ta’sir etadi, ularning suvliligini, bukuluvchanligini va qovushqoqligini oshiradi. Bu esa hujayralardagi moddalar almashinuvi jarayonlari uchun, shuningdek o’simliklarning qurg’oqchilikka chidamliligini oshirish uchun katta ahamiyatga ega. Kaliy yetishmaganida va transpirasiya kuchayganida o’simliklar tezda turgorni yo’qotadi va so’lib qoladi. Kaliy bilan yaxshi taminlanganda o’simliklarning suvni saqlab turish qobiliyati kuchayadi va qisqa vaqt qurg’oqchilikka bardosh beradi. Kaliyning fotosintez, oksidlanish jarayonlari intensivliligi va o’simlikda organik kislotalar hosil bo’lishiga ijobiy ta’sir etishi, uning uglevod va azot almashinuvida ishtirok etishi isbotlangan. Kaliy yetishmaganida o’simlikda oqsil sintezi sekinlashadi natijada azot almashinuvi umuman bo’ziladi. Kaliy yetishmaganida oddiy uglevodlarning murakkab uglevodlarga aylanishi to’xtab qoladi. Kaliy moddalarning barglardan boshqa organlariga qarab o’tishini kuchaytiradi, uglevod almashinuvida ishtirok etadigan fermentlarning, jumladan saxaraza va amilazaning aktivligini oshiradi. Kaliy ta’sirida o’simliklarning sovuqqa chidamligi kuchayadi, bu hol shakar miqdorining ko’payishi va hujayra osmotik bosimining ko’tarilishi bilan bog’liq. Kaliy bilan yetarli darajada oziqlantirilganda o’simliklarning turli kasalliklariga chidamliligi, masalan, g’alla ekinlarining un shudring kasalligi, zang kasalligiga sabzavot ekinlari, kartoshka va ildizmevalilarning chirish kasalligini qo’zg’atuvchilariga chidamliligi ortadi. Kaliy mexanik elementlar lub tolalarining rivojlanishiga yordam beradi, shuning uchun poyalarning baquvvatligiga va yotib qolishiga chidamliligiga zig’ir va kanop tolalarining miqdori hamda sifatiga ijobiy ta’sir etadi. Paxtachilikda paxta bargi va ko’sagining mikrosporioz kasalligi bilan kasallanishi o’simlikning kaliy bilan qay darajada ta’minlanganligiga bog’liq bo’lib, ko’p yillik tajribalardan shu narsa ma’lumki kaliy bilan o’g’itlanmagan variantlarda bu kasallik kaliy bilan o’g’itlangan variantlarga nisbatan 1,5-2 barobar ko’payib ketdi va o’z navbatida hosilning texnologik sifatining ham pasayishiga sabab bo’ladi. Kaliy yetishmaganida reproduktiv organlarning rivojlanishi to’xtaydi- shonalar va boshlang’ich to’p gullar rivojlanmay qoladi, don puch bo’ladi va unib chiqish darajasi pasayadi. O’simliklardagi kaliy miqdori uning optimal miqdoridan 3-5 marta kamayib ketganida kaliy yetishmasligining aniq tashqi belgilari ko’rinadi. Kaliy odatda urug’lar, ildiz va tuganaklarga qaraganda vegetativ organlarda ko’p bo’ladi. Kungaboqar, tamaki, qand lavlagi, kartoshka barglarida kaliyning nisbiy miqdori quruq massaga nisbatan 4-6% , g’allagullilar somonida 1-1,5% , karamda 0,5% gacha bo’ladi. Donli ekinlar urug’ida 0,5% atrofida, kartoshka tuganaklarida, ildizmevalarda 0,3-0,6% kaliy bo’ladi. O’simliklarni kaliyga bo’lgan kritik davri ular rivojlanishining boshlang’ich fazalariga to’g’ri keladi (unib chiqqandan 15 kun -keyin). O’simlik kaliyning asosiy qismini biologik massasi intensiv o’sish davrida iste’mol qiladi. Donli ekinlar gullashgacha kartoshka, qand lavlagi, karam esa butun vegetasiya davrida kaliyni o’zlashtiradi. Kartoshka kaliyning asosiy qismini gullash va tuganak hosil qilish davrida, qand lavlagi ildiz meva hosil qilish davrida o’zlashtiradi. 86-jadval Bir qator qishloq xo’jalik ekinlari tarkibidagi kaliyning o’rtacha miqdori (quruq moddaga nisbatan % hisobida) Ekin turi Mahsulot turi K2O, % Ekin turi Mahsulot turi K2O, % G’o’za Bargida Poyasida Chigitida Ko’sak pallasida Tolasida 2,07 1,25 1,07 3,50 0,55 Kartoshka Poyasida Tuganagida 3,70 2,40 Tomat Mevasida 5,60 Bodring Mevasida 5,65 Beda Pichanida 1,8 Kuzgi Donida 0,65 Karam Mevasida 4,6 Bug’doy Somonida 1,10 Sabzi mevasida 3,2 Makkajuxori Donida poyasida 0,43 1,93 10 s hosil uchun galla ekinlari 25-37 kg, dukkakli ekinlar 15-20 kg, kartoshka 7-10 kg, xashaki va qand lavlagi 6,0 8,0 kg sabzavotlar 5-4 kg, 40-60 kg kaliy iste’mol qiladi. Asosiy qishloq xo’jalik ekinlari hosilidagi kaliy miqdori Ekinlar Mahsulot, t/ga Umumiy olib chiqib ketish, K2O, kg/ga Tovar Qo’shimcha G’alla ekinlari Kartoshka Qand lavlagi Karam Beda (pichan) Kungaboqar 2-2,5 20,0 30 70 10 1,8 4-6 12,0 20 40 - 7,5 45-77 200 175 310 150 360 Har xil tuproqlarda kaliyning (K2O) miqdori 0,5-3% gacha bo’ladi, kaliy miqdori ayniqsa ularning mexanik tarkibiga bog’liq. Kaliy tuproqlarning loyqa fraksiyasida ko’p bo’ladi. Shu sababli og’ir soz tuproq va qumoq tuproqlarda, qumli va qumloq tuproqlardagiga qaraganda kaliy ko’p bo’ladi. Trofli tuproqlarda kaliy juda kam (0,03-0,05%) bo’ladi ko’pchiliq madaniy qumoq tuproqlarda kaliy 2-2,5% ni tashkil etadi. Tuproqda kaliyning asosiy manbai kaliy minerallari bo’lib, O’rta Osiyo tuproqlarida bu ko’rsatkich 1-3% ni tashkil etadi. Kaliyning tuproqdagi umumiy miqdori azotga nisbatan 5-50, fosforga nisbatan 8-40 marta ko’p. Tuproqlarning haydalma qatlamida K2O ning umumiy zahirasi 50-75 ming kg/ga ga to’g’ri keladi, lekin kaliyning asosiy qismi (98-99%) tuproqda erimaydigan va o’simliklar qiyin o’zlashtiradigan alyumosilikatli birikmalar holida bo’ladi. Tuproqdagi kaliy birikmalarini harakatchanlik darajasiga va o’simliklar o’zlashtira olishiga qarab kaliy quyidagi asosiy shakllarga bo’linadi: 1. Barqaror alyumosilikat minerallar, asosan dala shpatlari hamda slyuda (muskovit, biotit) tarkibiga kiruvchi kaliy. Bu minerallar ham eruvchanligi qiyin va o’simliklar yaxshi o’zlashtira olmasligi bilan tavsiflanadi. Dala shpatlaridagi kaliyni o’simliklar qiyin o’zlashtiradi, lekin suv va unda erigan karbonat angidrid ta’sirida, tuproq haroratining o’zgarishi va tuproq mikroorganizmlarining faoliyati ta’sirida bu minerallar asta-sekin parchalanadi va kaliyning eruvchan tuzlarini hosil qiladi. Slyudalardagi kaliyni o’simliklar birmuncha oson o’zlashtiradi. 2. Almashinuvchi tuproq kolloilariga yutilgan kaliy - bu elementning tuproqdagi umumiy miqdorini ko’pi bilan 0,5-1,6% ni tashkil etadi. U o’simliklarning oziqlanishida asosiy ahamiyatga ega. Almashinuvchi kaliyni o’simliklar oson o’zlashtirishiga sabab, uning boshqa kationlar bilan almashinib eritmaga oson o’tish xususiyati va eritmadan o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishidir. Almashinuvchi kaliy miqdori tuproqlarning o’zlashtiriladigan kaliy bilan ta’minlanganlik darajasini ko’rsatkichi bo’lib xizmat qilishi mumkin. 3. Suvda eriydigan kaliy - tuproq eritmasida erigan har xil tuzlar (kaliy nitratlar, fosfatlar, sulfatlar, xloridlar, karbonatlar) hosil qiladi. Ularni o’simliklar bevosita o’zlashtiradi. Tuproqda bunday kaliy miqdori odatda oz ( almashinuvchi kaliy miqdoriga nisbatan 10% atrofida) bo’ladi. Ba’zi tuproqlarda suvda eriydigan kaliy almashinmaydigan shaklda yutilishi mumkin, natijada uning o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi keskin kamayib ketadi. Bo’z va o’tloq tuproqlarning 0-40 sm qatlamida almashinuvchi kaliyning umumiy miqdori gektariga 150-450 kg gacha bo’ladi. Bu ko’rsatkich 1 metrli qatlamga aylantirilganda gektariga 700-1300 kg ni tashkil etadi. O’g’it sifatida tuproqqa solingan kaliyning o’simliklar tomonidan o’zlashtirilganidan qolgan qismi tuproqda saqlanib qolaveradi. Jarikov A.Ye. ma’lumotiga asosan, o’rta mintaqadagi bo’z tuproqlarning haydalma qatlamida o’rtacha 1 kg tuproqda 139-165 mg gacha almashinuvchi kaliy bo’ladi. So’nggi yillarda bir necha yillar davomida bir turdagi ekin ekilib kelinayotgan O’rta Osiyo tuproqlarida almashinuvchi kaliyning miqdori tobora kamayib bormoqda. Buning sababi tuproqqa har yili azot bilan fosfor katta normada solinsada, kaliyli o’g’itlar yetarlicha berilmayotganligidir. Umumiy kaliy quyidagicha sinflanadi: 1. Suvda eruvchan kaliy (o’simliklar oson o’zlashtiradi) 2. Almashinuvchi kaliy (o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi) 3. Harakatchan kaliy (suvda eruvchan va almashinuvchan kaliy miqdori) 4. Almashinmaydigan gidrolizlanadigan kaliy (qiyin almashinuvchiyoki rezerv) 5. Kislotalarda eriydigan kaliy 6. Minerallar tarkibidagi kaliy Qishloq xo’jalik ekinlarining kaliyga bo’lgan ehtiyoji ularni qiyg’os gulga kirib hosil tugish davrida yanada kuchli bo’ladi. Kaliy yetishmaganda sariq dog’lar kun sayin ko’paya boradi, eski barglar esa och jigar rangga kiradi. O’simliklarning pastki va o’rta qismidagi barglari avval yashil va sariq yashil rangda bo’lib, so’ng tez orada qo’ng’ir rangli dog’larga aylanadi. Barg plastinkasi bilan barglarning chetlarida qo’ng’ir rangli to’qimalarhosil bo’ladi. O’simlik barg sistemasining hamma qismi qorayib, qurishi hamda to’qilishi kaliyning yetishmasligidan dalolat beradi. Barglarning erta to’qilishi esa, hosilning kamayishiga va sifatiga ta’sir etadi. Masalan: paxta misolida olsak ko’sak atrofida har xil shirali dog’lar hosil bo’ladi, tola sifati past bo’ladi, tolasi qorayib tez o’ziluvchan bo’lib, qoladi Kaliy normadan past bo’lganda ekinlarning kattalikdagi asosiy poyasi noziq bo’lib yerga yotib qoladi. Tuproq tarkibida oziq moddalar miqdorining turlicha, unumdorligining esa har xil bo’lishi, qishloq xo’jalik mutaxassislaridan o’simliklarning o’g’itlarga bo’lgan ehtiyojini to’g’ri aniqlashni talab etadi. O’simliklarni ildiz orqali oziqlanishi tekshirish maqsadida bir qator kimyoviy analiz metodlari ishlab chiqilgan. Hujayra shirasining kimyoviy tarkibi, o’sish davrining turli paytida o’simliklarning oziq moddalarga bo’lgan ehtiyojini aniqlashga imkon beradi. O’simlikdagi oziq elementlar tarkibini analiz qilish usuli ularning ma’lum reaktivlar bilan bo’yalishi yoki cho’kma hosil qilish xususiyatiga asoslangan. Tekshirilayotgan eritmalar tarkibi standart eritmalar bilan solishtirib ko’riladi. Kaliy yetishmasligining tashqi alomatlari barg plastinkasi chekkalarining qo’ng’irlashishida namoyon bo’ladi. Barglarning chetlari va uchlari kuydirilganga o’xshash ko’rinishga kiradi, plastinkada zang dog’lari hosil bo’ladi. Kaliy yetishmaganida hujayralar notekis o’sadi, bu esa barglarning buralib, gumbazsimon shakl olishiga sabab bo’ladi. Kartoshka barglarida ham o’ziga xos, bronza dog’lar paydo bo’ladi. G’allagullilar kaliy yetishmaganda yaxshi shoxlamaydi, poyalarining bo’g’in oralari qisqaradi, barglar, ayniqsa pastki barglar tuproqda yetarli miqdorda namlik bo’lganida ham so’lib qoladi. Tabiatda kaliyning uchta izotopi mavjud: kaliyning K izotopi radioaktiv hisoblanadi. Tajriba maqsadlarida yarim yemirilish davri 12,4 soat bo’lgan un’iy izotopi ham ishlab chiqariladi. Kaliy o’simlikda ion shaklida uchraydi va bironta ham organik modda tarkibida kirmaydi. U asosan hujayra shirasi va sitoplazmada bo’lib, yadroda umuman uchramaydi. Hujayra sitoplazmasi kolloidlari tomonidan 20 % kaliy almashib- singdiridgan holda 1% qismi mitoxondriya tomonidan almashinmay singdirilgan holatda, 80% esa hujayra shirasida bo’lib, suv bilan oson siqib chiqariladi. Xloroplast va mitoxondriyda tuplangan kaliy ular tuzilishi, tarkibini muqumlashtirib,fotosintetik va oqsillanuvchan fosforlanish jarayonlarida energiyaga boy ATF hosil bo’lishiga yordam beradi. Yorugda kaliyning hujayra kolloidlari bilan bog’lanish kuchi ortadi, kechasi esa susayib, ildiz orqali kaliyning qisman yuqolishi kuzatiladi. Kaliy avvalombor hujayra kolloidlarining gidrotasiyasini kuchaytirib, ular dispersligini oshiradi, bu esa o’z navbatida o’simlik hujayrasida suvni to’tib turish kobiliyatini oshirib, vaqtinchalik qurg’oqchilikka chidamliligini oshiradi. Kaliy ta’sirida kartoshka tuganaklarida kraxmal,qand lavlagida saxaroza, meva-sabzavot ekinlarida monosaxaridlar tuplanishi kuchayadi. Hujayra shirasi tarkibida osmotik bosimning ortishi hisobiga o’simliklarning sovukka va kishga chidamliligi, zambrkgli va bakteriyali kasalliklarga chidamliligi oshadi. Kaliy yuqori molekulyar uglevodlar gemisellyuloza, sellyuloza, pektin moddalari, ksilan sintezini tezlashtiradi, natijada donli ekinlar hujayra jevorlari qalinlashib, yotib qolishga chidamligi ortadi, zigir va kanop tolasi sifati yaxshilanadi, ba’zi fermentlar aktivligini kuchaytiradi, ba’zi vitaminlar hosil bo’lishi va tuplanishiga yerdam beradi, barg ogizchasi oxirgi hujayralari faoliyati uchun katta ahamiyatga ega. Kaliy qishloq xo’jalik ekinlarning ammoniyli oziqlanishida muxim rol uynaydi. Kaliyning o’simlikda yetishmasligi moddalar metabolizmini bo’zilishiga olib keladi. Bir qator fermentlar faoliyati susayadi, o’simlikda oqsil va uglevod almashinuvchi bo’ziladi, qandning nafas olish jarayoni uchun ortikcha sarflanishiga olib keladi, natijada donning puch bo’lishi, urug’ unuvchanligi va hayotchanligi susayishi, oqibatda esa sifatsiz hosil olinishiga olib keladi. Kaliyli oziqlanishning yetarli bo’lmasligi, ekinlarning kasalliklarga chalinish darajasini oshiradi, hosilning saqlash davrida yuqolishi ortadi. Qishloq xo’jalik ekinlari uchun kaliy yetishmasligi belgilari dastlab eski barglarda kurinadi, barglar chetlaridan boshlab sargaya boshlaydi, keyinchalik barg chetlari va uchi qo’ng’ir rangga o’tadi, so’ngra qurib to’kila boshlaydi, barg xuddi yirtilganga uxshab qoladi. Kaliy yetishmasligi dastlab uncha talabchan ekinlarda namoyon bo’ladi. Kaliy yetishmaganda modda almashuvining biokimyoviy jarayonlari susayishi kuzatiladi. Kaliy kation holida o’zlashtiriladi, hujayrada zaryadlangan ion holida bo’lishi sababli hujayra moddalari bilan kuchsiz bog’ hosil qiladi. U hujayrada elektroneytrallikni ta’minlaydi, hujayra va muhit o’rtasidagi potensiallar farqi va assimetriyasini ta’minlaydi. Ehtimol mana shu funksiyasi uchun kaliy mineral oziqlanishida o’simlik uchun almashtirib bo’lmaydigan element hisoblanadi. Kaliyning bu xossasi D.A.Sabinin tomonidan shunday ta’riflanadi,"-kaliy, natriy va qisman kalsiy kationlarining ahamiyati sitoplazma tuzilmalarini hosil bo’lishida, protoplast hosilalarining elektr xossalarini ta’minlashda kurinadi". Ma’lumki, kaliyning hujayradagi boshqa kationlarga nisbatan miqdori bir necha marta ko’p bo’ladi, tashki muhitdagi kaliy konsentrasiyasiga karaganda hujayrada konsentrasiya 100-1000 marta yuqori bo’ladi. Ko’plab tadkikotlarda hujayra tarkibidagi kaliy miqdori va o’sish jarayonlari o’rtasida bog’liq yakin bo’lishi aniqlangan. Kaliy yetishmasligi hujayra o’sishi, cho’zilishi va bo’linishini sekinlashtiradi. Hozirgi vaqtda o’simliklar tarkibidagi kaliy miqdori va oqsil moddasi sintezi jadalligi o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjudligi haqida ko’plab ma’lumotlar mavjud. Kaliy yetishmasligi fotosintez mahsuldorligi susayadi, bargdan fotosintez jarayoni mahsulotlarini boshqa organlarga kuchishi kamayishi aniqlangan Kaliyli oziqlanishning kritik davri o’simlik o’sishining dastlabki davri (unib chiqqandan so’ng 15 kun) maysa fazasiga to’g’ri keladi. O’simlik eng ko’p o’zlashtirish davri esa biomassa jadal tuplanish fazasiga to’g’ri keladi. Donli va dukkakli-don ekinlarining kaliyni o’zlashtirishi gullash-sut pishishi fazasiga kelib tuxtaydi, zig’ir o’simligida-yalpi gullash,- kartoshka, qand lavlagi va karaMga usuv davri oxirigacha davom etadi. Kartoshka kaliyni eng ko’p gullash - tugunak hosil qilishida, qand lavlagi - ildizmeva hosil bo’lishida, karam - bosh urash fazasida o’zlashtiradi. Bahori bug’doy tuplash fazasigacha - 25,4, naychalash fazasida 42,1%, boshoq tortishda - 100% kaliyni o’zlashtiradi, kaliyning eng ko’p o’zlashtirilishi naychalash – boshoq tortish davriga to’g’ri keladi. G’o’zaning kaliyni o’zlashtirishi usuv davrida bo’yicha kuyidagicha kechadi: shonalashgacha (31kun) - 2,8%, shonalashdan gullashgacha (o’nib chiqqandan so’ng 58 kun mobaynida) - 17,8%, birinchi terim boshlanishida - 100%. G’o’zaning kaliyni o’zlashtirish davri nisbatan cho’zilgan. Kartoshkaning kaliyni o’zlashtirishi: iyunda - 20%, iyulda -80%, avgustda - 98%, sentyabrda - 100%. Qand lavlagida kaliy butun usuv davri mobaynida o’zlashtirilib, maksimum iyul-avgust oylariga to’g’ri keladi. Kaliy fosfatlarni organik birikmalar tarkibiga o’tkazish uchun zarur hisoblanadi, bundan tashqari u fosfat guruhlarni kuchirish jarayonlari uchun kerak Kaliy tomonidan faolligi oshiriladigan fermentlar hujayrada turli-tuman reaksiyalarni boshqaradi, asetilkoenzim A hosil bo’lishini kuchaytiruvchi ferment faoliyatini boshqaradi. Kaliy o’simlikning yosh usuvchi organlarida meristema va kambiyda ko’p miqdorda uchraydi. Eski barglardagi kaliy reutilizasiya uchrab yosh barglarga o’tadi. Bu jarayonga natriy ioni yordam beradi. U kaliy ioni urnini egallaydi. Kaliy miqdori o’simlik quruq moddasiga nisbatan barg va poyada pastdan yuqoriga karab ortib boradi. Kaliyning o’simlik tuproqda va o’g’itdagi miqdori oqsil shaklida ifodalanadi – K2O. Donli va dukkakli-don ekinlariga nisbatan kartoshka, lavlagi quruq modda birligi uchun kua kaliy talab qiladi. Donli ekinlar azotga teng miqdorda, fosforga nisbatan 2-3 marta ko’p kaliy o’zlashtiradi (N:P2O5:K2O nisbati 2,0-3,0:1,0:2,5-3,5). Sabzavot ekinlari, kartoshka, lavlagi kaliyni azotga nisbatan 1,5 marta,fosforga nisbatan 3-4,5 marta ko’p o’zlashtiradi. Turli ekinlar 1 tonna asosiy va qo’shimcha mahsulot bilan turlicha miqdorda kaliy o’zlashtiradi: donli ekinlar - 25-37kg, dukkakli-don ekinlar - 16-20 kg, kartoshka - 7,9, lavlagi - 6,7-7,5 ,sabzavot ekinlari - 4,0-5,0 , yungichka 20-24 kg. Hosil birligi uchun olib chiqiladigan oziqa moddalari miqdori asosiy va qo’shimcha mahsulot nisbatiga bog’liq. Donli ekinlar tovar hosilida kaliy kam bo’lsa, ildizmeva ko’p yillik o’tlar, sabzavotlar asosiy mahsulot tarkibida K2O miqdori yuqori bo’ladi. Qancha tovar mahsuloti tarkibida kaliy kam bo’lsa uning xo’jalik tuproqlaridan chiqib ketishi kam bo’lib, ijobiy rol uynaydi. Kaliyli o’g’itlar ishlab chiqarish uchun xom-ashyo bo’lib, tabiiy kaliy tuzlari hisoblanadi. Ularning asosiy konlari, Rossiya, Belorussiya, Qozog’iston, O’rta Osiyoda va Dehqonobodda joylashgan. Barcha kaliy tuzlari konlari 2 turga bo’linadi: xloridli (92%) va sulfatli. Xom- ashyoga bog’liq ravishda ishlab chiqariladigan o’g’itlar ham xlorli va sulfatli turlarga bo’linadi. Xloridli kaliyli o’g’itlar ishlab chiqarish uchun asosiy xom-ashyo bo’lib, silvin (KCl) va galit (NaCl) minerallari aglomerati bo’lgan silvinit hisoblanadi. Silvinit 12- 15% K2O saqlaydi. Karnalit KCl*MgC12*6H2O rudalaridan magniy ajratib olingach kaliy –xlorid elektrolit olinadi. Kaliyli o’g’itlar konsentrlangan (xlorli kaliy, kaliy sulfati, xlorli kaliy elektrolit, kaliy tuzi, kalimagneziya, kaliy-magniyli konsentrat) va xom kaliy tuzlari (silvinit kapHalit) turlariga bo’linadi. K a l i y x l o r i d i - KCl Asosiy kaliyli o’g’it bo’lib umumiy ishlab chiqarilayetgan kaliy saqlovchi o’g’itlarning 80-90% ini tashkil etadi. Tarkibida 53,7-60,6 % K2O, 1% dan kamroq namlik saqlaydi. Tashqi ko’rinishi oq yoki pushti rangdagi kristall modda. Kaliy xloridi 2 usulda flotasion va galurgik usulda olinadi. Flotasion uslubda KCl silvinit rudasidan olinadi. Bu usul KCl va NaCI minerallarining yuzasi suv bilan turliga namlanishiga asoslangan. Maydalangan ruda suvli eritmaga moysimon aminlar qo’shilib, pulpa orqali havo purkaladi. Eritma yuzasiga so’zib chiqayotgan pufakchalarga KCl ning gidrofob mineralli silvin qo’shilib chiqadi. NaCl esa chukmada qoladi. Pufakchalar so’zib olinadi, sentrifugada qo’g’itilib olinadi. Galurgik usul silvinit rudasi tarkibiy qismi bo’lgan silvin va galit rudalarining suvda turlicha eruvchanligiga asoslangan. Eritish 90-100oC haroratgacha olib boriladi va 20-25oC haroratgacha sovitiladi. Eritma harorati 100oC darajaga yetganda KCl eruvchanligi 2 marta oshadi, NaCl eruvchanligi kamayadi. Sovutilganda silvin kristall holatda bo’ladi, galit esa eritmada qoladi. Hozirgi paytda kaliy xloridi olishning gidrosiklon usuli ham qo’llaniladi. Bu usul silvin (1,987 g\sm) va galitning (2,176 g\sm) turlicha zichligi asosida ajratib olishga asoslangan. Flotasion va galurgik usulda olingan kaliy xlorid mayda kristall bo’lib, saqlanganda qotib qoladi. Shu tufayli uni ulchami 1-3 mm kattalikda donador holga keltiriladi. Kaliy xloridi qotib qolishini kamaytirish maqsadida uning tarkibiga aminlar qo’shiladi. K a l i y s u l f a t i – K2SO4. Mayda kristalli oq rangdagi kukunsimon, 1,2% namlikdagi modda. Tarkibida 46-50 % K2O saqlaydi, qotib qolishga moyiligi kuchsiz, qopda va ochiq holda tashiladigan o’g’it. Kaliy sulfati 2 bosqichda shenit minerallini langbeynitga konversiyalash va kaliy xlorid qo’shish orqali olinadi: 2KCl + 2MgCO4 = K2SO4 * MgCO4 + MgC12 K2SO4 * MgCO4 + 2KCl = K2SO4+ MgC12 Fizikaviy xususiyatlariga ko’ra juda yaxshi, suvda oson eruvchan, xlorga sezuvchan ekinlar uchun qo’llash qulay bo’lgan o’g’it. Kaliy sulfati tannarxi yuqori bo’lgani bilan boshqa kaliyli o’g’itlardan farq qiladi. K a l i y x l o r - e l ye k t r o l i t - kaliy xloridning natriy va magniy xloridli aralashmasi. Tarkibida 31,6-45,5 % K2O, 5% dan MgO, NaO, va 50% gacha xlor saqlaydi. O’simliklarga ta’siri bo’yicha kaliy xlorididan qolishmaydi. Tarkibida 4% gacha namlik saqlovchi changlanuvchan sarg’ish rangli kukunsimon o’g’it. Ochiq holda saqlanganda qotib qolmaydi. Qog’oz holta yoki ochiq holda tashish mumkin. K a l i m a g n ye z i ya - K2SO4 * MgSO4. Kainit-langbeynit rudalaridan olinadi. Tarkibida 26-28 % K2O, 9% MgO saqlaydi, namligi 5% dan oshmaydi. Ochiq havoda qotib qolmaydi. Yengil mexanik tarkibli tuproqlarda kartoshka ekini uchun qo’llashga tavsiya etiladi. K a l i y - m a g n ye z i a l k o n s ye n t r a t - kulrang, donador 1,5-7 % namlikdagi 18,5% K2O ,9% MgO oziqa moddalari saqlovchi o’g’it. Xlorga sezgir ekinlar, xlorli sho’rlangan tuproqlar sharoitida qo’llash uchun tavsiya etiladi. 40% li k a l i y t u z i - KCl * KCl + NaC1. Pushti rang kristallari mavjud bo’lgan kulrang kristalli kukunsimon holdagi kaliy xlorid va silvinit aralashmasidan, iborat o’g’it. Namligi 2% dan ko’p bo’lmagan, 40% K2O saqlovchi, ochiq havoda saqlanganda qotib qoladigan kaliyli o’g’it. Nitriyga talabchan ekinlar (ildizmevalilar) va qum va qumloq mexanik tarkibli tuproqlar sharoiti uchun tavsiya etiladi. K a i n i t - KCl*MgSO4*3H2O qisman NaCl saqlaydi. Qo’ng’ir-pushti rangli yirik kristalli, 5% dan ko’p bo’lmagan namlikdagi kaliyli o’g’it. Tarkibida 10% oziqa moddasi saqlaydi. Ochiq holda saqlaganda qotib qolmaydi. S ye m ye n t ch a n g i - Sement ishlab chiqarish sanoati chikindisi, xlorsiz kaliyli o’g’it hisoblanadi.10-15% K2O saqlovchi, donador qog’oz qoplarga solingan holda ishlab chiqariladi. ushbu o’g’itda kaliy karbonat,-bikarbonat, sulfat va silikatli tuzlar shaklida bo’ladi. Kislotali tuproqlarda xlorga sezgir ekinlar uchun tavsiya etiladi. P o t a sh - K2CO3 . Fiziologik ishqoriy kaliyli o’g’it, tarkibida 63-67 % K2O saqlaydi. Gigroskopikligini kamaytirish maqsadida Sa qo’shiladi Kaliy bikarbonati KHCO3 47,0 % K2O saqlaydi. O’tloqzor va dalalarni asosiy o’g’itlash uchun tavsiya etiladi. S i l v i n i t - KCl*NaC1. Maydalangan silvinit rudasi bo’lib, pushti-qo’ng’ir rangli kristall modda, kristallar ulchami 1-4 mm, 11-12% K2O va 75-80% NaC1 salaydi. Ochiq havoda qotib, mushtlashib qoladi, ildizmevali natriyga talabchan ekinlar uchun tavsiya etiladi. Tarkibida kaliy kam bo’lgani sababli uzoq masofaga tashish maqsadga muvofik emas. K a r n a l i t - KCl*MgC1 *6H2O. 12-13% K2O saqlovchi, juda gigroskopiq ochiq havoda qotib qoluvchi, maydalangan rudadir. O’g’it sifatida deyarli qo’llanilmaydi. Magniy ishlab chiqarish uchun xom-ashyo hisoblanadi. Tuproqlarning haydalma qatlamida kaliyning yalpi miqdori azot miqdoriga nisbatan 5-50 fosforga nisbatan 8-40 marta ko’pdir. Shunga bog’liq ravishda uning zahirasi ham azot va fosforga nisbatan yuqori miqdorda bo’ladi. Mexanik tarkibi qumoq chimli-podzol tuproqlarda yalpi kaliyning miqdori -1- 2%, kulrang o’rmon, podzollashgan, ishqorsizlashgan, oddiy qora, bo’z tuproqlarda - 2,5%, janubiy qora va kashtan tuproqlarda - 2% ga yaqin, qizil tuproqlarda - 0,6- 0,9, sho’rtob va sho’rxoqlarda 1,2-3,0%. Torfli tuproqlarda yalpi kaliy miqdori juda oz (0,03-1,0%), qayir tuproqlarida ham kaliy oz miqdorda uchraydi (0,22-2,0%). Kaliy tuproqning asosan mineral qismida uchraydi. Tuproqda kaliy ko’yidagi shakllarda uchraydi: 1. Birlamchi va ikkilamchi minerallar kristall panjarasida. 2. Kolloid zarrachalarga almashinib va almashinmay singigan holda. 3. O’simlik ildizi, ang’izi, qoldiqlari va mikroorganizmlar tarkibida. 4. Tuproq eritmasida mineral tuzlar holida. Tuproqdagi umumiy kaliy birikmalarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - suvda eruvchan (oson o’zlashtiriladi) - almashuvchan (yaxshi o’zlashtiriladi) - harakatchan (suvda eruvchan va almashuvchan kaliy yig’indisi) - almashinmaydigan gidrolizlanuvchan kaliy (0,2n yoki 10% HCl eritmasi bilan gidrolizlanuvchi, zaxira) - almashinmaydigan kaliy. O’simliklar oziqlanishi uchun asosiy hisoblangan harakatchan kaliy uning tuproqdagi umumiy miqdoriga nisbatan 0,5-2,0% ini tashkil etadi. Umumiy kaliyning 9% ini almashinmaydigan kaliy tashkil etadi O’simlik tomonidan o’zlashtirilgan kaliy almashinmaydigan kaliy hisobiga, u esa o’z navbatida qiyin almashinadigan kaliy hisobiga zahirasi to’lib boradi. Tuproqdagi yalpi kaliyning 2-15% kislotada eruvchan, kislotada eruvchan kaliyga nisbatan 5-25% almashuvchan, almashuvchan kaliyga nisbatan 10-25% suvda eruvchan kaliy tashkil etadi. Barcha kaliyli o’g’itlar suvda yaxshi eriydi. Ammo ular tuproqqa solinganda kaliy ioni kolloid zarrachalar bilan fizik-kimyoviy va almashinmay singish tipida o’zaro ta’sirlashadi. Kaliyning tuproqda almashinmay singishi uning qo’llanilgandan bir sutka o’tishi bilan deyarli tugaydi va o’g’it qo’llash muddati davomiyligiga umuman bog’liq emas. Tuproqning kaliyni almashuvchan singdirishi umumiy singdirish sigimining 1\4 qismini tashkil etadi. Tuproqning kaliyni almashib singdirish reaksiyasi kaytar jarayondir: Keltirilgan reaksiyadan ko’rinib turibdiki, tuproq muhiti nafakat H ioni hisobiga balki A1 ioni hisobiga ham nordonlashishi mumkin. Kaliy kationi TSK almashib singdirilishi hisobiga tuproq eritmasiga ekvivalent miqdorda boshqa kationlarni siqib chiqarib, tuproq muhiti reaksiyasini o’zgartirishga va oqibitda o’simliklar o’sishi sharoitiga ham ta’sir ko’rsatadi. O’z harakteriga ko’ra barcha kaliyli o’g’itlar fiziologik nordon hisoblanadi. Bu holat ayniksa kislotalik tuproqlarda yaqqol seziladi. Mexanik tarkibi yengil tuproqlarda kaliyli o’g’itlarning tuproq kislotaligiga ta’siri kuchli seziladi. O’g’it kaliyning tuproqdagi fiksasiyasi turli tuproqlarda katta miqdorga (80%) yetishi mumkin. V.U.Pchelkin tajribalarida kaliyning almashinmay singishi tuproq mineralogik tarkibiga va o’g’it me’yoriga bog’liq holda 14-82% ni tashkil etgan. K radioaktiv izotopi bilan o’tkazilgan tajribalarda qumloq va og’ir qumoq tuproqlarda usuv davri oxiriga kelib o’simliklar tomonidan o’zlashtirilmay qolgan kaliy miqdori tegishlicha 63 va 70% ni tashkil etgan. Uning bor yo’g’i 1\6 - 1\8 qismi harakatchan kaliyga to’g’ri kelgan. Kaliyning almashinmay singgigan kationlari o’simliklar uchun befoyda, ayrim hollarda salbiy ta’sir ko’rsatadi. Kaliyni fiksasiyasi montmorillionit guruhida, gidroslyuda guruhiga kiruvchi minerallar uchun xos. Yengil mexanik tarkibli tuproqlarda og’ir tuproqlarga nisbatan kaliy kamroq fiksasiyalanadi. Tuproqning qurub ketishi va namlanishi galmagal bo’lib turadigan sharoitlarda kaliy fiksasiyalanishi kuchli kechadi. Shu tufayli kaliyli o’g’itlarni chuqur qatlamga berish tavsiya etiladi. Kaliyli o’g’itlarning yirik kristalli va donador turlarini qo’llash almashinmay singish jarayonini 20-30% ga kamaytiradi. Kaliyli o’g’itlarni sistematik ravishda qo’llash va uning ijobiy balansida, tuproqda harakatchan hamda almashinmay singigan kaliy shakllari miqdori ortadi. Bunda almashuvgan kaliy miqdori, eruvchan kaliyga nisbatan ko’proq ortadi. Tuproqdagi kaliy shakllarining o’zaro ta’sirini quyidagicha ifodalash mumkin: Kristall panjaradagi kaliy = almashinmay singdirilgan kaliy = almashinib singdirilgan kaliy = tuproq eritmasidagi kaliy. Kaliy o’g’itlarning tuproq singdirish kompleksi bilan o’zaro ta’sirini o’rganish shundan dalolat beradiki, kaliy tuproq profili buylab juda sekin ko’chadi va asosan 0-60 sm haydov qatlamida qoladi. Kaliyli o’g’itlarni migrasiyasi kuchsiz bo’lganligi sababli yuza qatlamga berish tavsiya etilmaydi. Bundan tashqari yuza qatlam qurib qolishi hisobiga uning fiksasiyasi kuchli o’tib, foydalanish koeffisiyenti kamayadi. Kaliyli o’g’itlar tuproq mexanik tarkibiga, undagi harakatchan kaliy miqdoriga, namlanish darajasi, ekin biologik xususiyati, rejalashtirilgan hosil miqdori va sifatiga bog’liq ravishda taqsimlanadi. Kaliyli o’g’itlar avvalo qumli, qumloq chimli-podzol, torfli-botqoq va qayir tuproqlar sharoitida samaralidir. Qumoq mexanik tarkibli kulrang o’rmon, ishqorsizlangan qora tuproqlarda kaliy bilan o’rta va kam ta’minlangan sharoitlarda o’g’itlarning ekinlar hosiliga ta’siri yuqori bo’ladi. Kaliyli o’g’itlar samarasi O’zbekiston eskidan haydaladigan tuproqlar sharoitida g’o’za yetishtirishda yanada yuqori bo’ladi. Kaliyli o’g’itlarning samarasi ularni azotli va fosforli o’g’itlar bilan maqbul nisbatda qo’llanilganda yanada ortadi. Kaliyli o’g’itlarning asosiy qismi kuzgi shudgorlashda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Xlorli sho’rlanish sharoitida xlor saqlovchi o’g’itlar sho’r yuvishdan ilgari qo’llash tavsiya etiladi. Yengil mexanik tarkibli tuproqlarda hamda sug’oriladigan sharoitda kaliyli o’g’itlarning bir qismi oziqlantirish uchun tavsiya etiladi. Kaliyga talabchan ekinlarga kungaboqar, tamaki, kartoshka, qandlavlagi, sabzavot ekinlari, mevali daraxtlar hisoblanadi. Tamaki, toq mevali daraxtlar, sitrus ekinlari, kartoshka, zig’ir xlorga sezgir bo’lib, xlorsiz kaliyli o’g’itlar qo’llash tavsiya etiladi. Qand lavlagi va boshqa ildiz mevalilar uchun tarkibida Na bo’lgan kaliyli o’g’itlar ahamiyati beqiyos. Karbonatli sho’rlangan tuproqlarda kaliyli o’g’itlarni oshirilgan me’yorda qo’llash lozim. Kaliyli o’g’itlardan foydalanish koeffisiyenti katta oraliqda o’zgarib boradi (12-50%). Bu ekin turi, tuproq iqlim sharoitiga bog’liq. Kaliyli o’g’itlar samaradorligini oshirishi yo’llari: - kaliyli o’g’itlarni, uni jadal o’zlashtiruvchi ekinlarda qo’llash. - kaliyli o’g’itlarni azotli-fosforli o’g’itlar fonida qo’llash. - kaliy o’g’itlarning samarali shakllaridan unumli foydalanish. - kaliyli o’g’itlarni tuproq - iqlim zonasi va o’simlik talabidan kelib chiqib qo’llash. Kaliyli o’g’itlar qo’llash samarasi, ekinlardan olinadigan qo’shimcha hosilda quyidagi ko’rsatkichlarda kurinadi: 100 kg K2O hisobiga olinadigan qo’shimcha hosil: donli ekinlar - 0,2-0,3 t\ga kartoshka - 2,0-3,3 t\ga qand lavlagi - 3,5-4,0 t\ga paxta - 0,1-0,2 t\ga zig’ir tolasi - 0,1-0,15t\ga ko’p yillik o’tlar - 2,0-3,3 t\ga KOMPLEKS O’G’ITLAR Tarkibida ikki yoki undan ortiq oziq elementini turli miqdor va nisbatlarda tutadigan o’g’itlar kompleks o’g’itlar deb yuritiladi. Tarkibiga ko’ra ikki komponentli (fosforli-kaliyli, azotli-fosforli, azotli- kalishsh) va uch komponentli (azotli-fosforli-kalipli), olinish usuliga ko’ra murakkab, murakkab-aralash va aralashtirilgan, agregat holatiga ko’ra esa qattiq va suyuq kompleks o’g’itlar farqlanadi. Murakkab o’g’itlar kation va anionlardan tarkib topgan bo’lib, qatiy kimyoviy formula bilan ifodalanadi KNO3, NH4H2P04 va boshqa. Murakkab-aralash o’g’itlar deganda, yagona texnologik jarayonda ammiaq fosfat, nitrat va sulfat kislotalar, ammiakli selitra suyuqlanmasi, fosforit yoki apatit, kaliy tuzlarning o’zaro ta’sirlashishi asosida olinadigan va har bir zarrachasida kimyoviy birikmalar holida ikki yoki uchta oziq elementini tutadigan o’g’itlar tushuniladi. Aralash o’g’itlar ikki yoki uchta quruq holatdagi oddiy mineral o’g’itlarni aralashtirish yuli bilan olinadi. Bir paytning o’zida tarkibida yuqori konpentrasiyali ikki yoki uchta oziq elementni tutishi kompleks o’g’itlarga xos ijobiy xususiyatdir. Masalan, ammofos, diammofos, ammoniilashtirilgan superfosfat, nitrofos ikkita oziq elementi tutsa, nitrofoska, karboammofoskalar tarkibida uchta oziq elementi mavjud. Ayrim murakkab o’g’itlar tarkibiga mikroelementlar ham kiritiladi. Kompleks o’g’itlar qo’llash asosida o’g’itlarni tuproqda kiritish bilan bog’liq sarf-xarajatlarni oddiy mineral o’g’itlarni alohida-alohida qo’llashga nisbatan 1,5- 2,0 marta kamaytirish mumkin. Ayni chog’da kompleks o’g’itlar tarkibidagi fosfor usimliklar tomonidan oddiy fosforli o’g’itlardagidan ko’proq o’zlashtiriladi. Kompleks o’g’itlar faqat o’simliklarni oziq elementlar bilan ta’minlashni yaxshilab qolmay, o’g’itlarni yuklash, tashish va tushirish bilan bog’liq xarajatlarni kamaytiradi, o’g’it omborlari adjlishini arzonlashtiradi. 87-jadvalda keng tarqalgan kompleks o’g’itlar tarkibidagi oziq elementlarning miqdori va nisbatlari keltirilgan. Asosiy kompleks o’g’itlar tarkibining oziq moddalar miqdori va nisbatlari (A. V. Peterburgskiy, 1989) O’g’it nomi Oziq moddalar nisbati Oziq moddalarning yalpi miqdori Ammofos Diammofos Nitroammofos Nitroammofoska Nitrofoska 1:4:0 1:2,5:0 1:1:0 1:1:1 1:1:1 56-63 66-6S 48 48-51 33-35 Murakkab o’g’itlar, Tarkibida ikki yoki uchta oziq, elementi tutgan murakkab o’g’itlar farqlanadi. Ammofos - NH4H2PO,. Fosfat kislota tarkibidagi bitta vodorod urnini NH4 olishidan hosil bo’ladi, tarkibidagi ionlar (ammoniy va fosfat) o’simliklar tomonidan barcha tuproq, tiplarida oson o’zlashtiriladi. Ballastsiz o’g’it, tarkibida 11-12 % azot va 46- 60 % fosfor mavjud. Olinishi juda sodaa: Fosfat kislotani ammiak bilan to’yintirish asosida olinadi NH3+H3PO4=NH4H2PO4 Diammofos eng yuqori konsentrasiyali murakkab o’g’itlardan biri bo’lib, tarkibida 18 % dan ortiq azot va 50% atrofida fosfor tutadi. (N;P2O5-1:2,5), 2NH3+H3PO4=(NH4)2HPO4 Ammofos va diammofos tarkibidagi N:P2O5 nisbatning 1:2,5:4 ga teng bo’lishi ularni nihollarni qo’shimcha oziqlantirish paytida qo’llash imkonini cheklaydi, lekin urug’larni ekish, ko’chat o’tqazish va kuzgi shudgor kiritish yaxshi samara beradi. Polifosfatlar (Npt2 PpO,p+|) - tarkibida ko’p sonli PO4 guruh tutgan chizikli polimerlardir. Ular hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan o’g’itlardan tarkibidagi fosfat komponentning tuzilishi bilan farqlanadi. Polifosfat atomi zanjiri va halkasining shakllanishi uchun xizmat qiladigan P-O-P bog’ning makroenergetikaviy tabiati o’simliklarda kechadigan fizikaviy - biologik jarayonlarga ta’sir ko’rsatadi. Polifosfatlarning gidrolizlanish quyidagi tartibda sodir bo’ladi: 2NPO3+H2O=H4P2O7 ; H4P2O;+H2O=2H3PO4 va h. q Harorat 7-12 daraja bo’lganda gidroliz sekin kechadi, 12-15 darajada kuchayadi, eng ma’kul harorat 30-35°C dir. Istiqbolli murakkab o’g’itlar jumlasiga ammoniy polifosfatni (15 % azot, 60 % P2O, tutadi) kiritish mumkin. Bu o’g’it O’rta Osiyoning serkarbonat tuproqlarida qo’llanilganda yuqori iqtisodiy samara beradi. mujassam bo’ladi va u sulfatli nitrofoska deb yuritiladi. Yuqoridagi jarayonda pulpa (kalsiyli selitraning kalsiy fosfatlar bilan aralashmasi) ga ammiak va fosfat kislota qo’shilsa, kalsiy nitrat kalsiyning bir va ikki almashgan fosfatlariga, ammiakli selitra hamda ammofosga aylanadi. 3H2O+2Ca(NO)2+4H3PO4+5NH3==4NH4NO3+CaHPO4- 2H2O+Ca(H2PO4)2H2O+NH4H2PO4 Qo’shimcha ravishda KCI kiritilganda yuqoridagi moddalar tarkibiga NH4CI va KNO3 qo’shiladi. Bu o’g’it - nitrofoskadir. Nitrofosfatlarning donalari 3 - 4 mm kattalikda bo’ladi va ularning quyidagi turlari ishlab chiqariladi Nitroammofos - monoammoniy fosfat asosida olinadigan murakkab aralash o’g’it. Tarkibiga kaliy kiritilsa, nitroammofoska deyiladi. Aytilganlardan tashqari karboammofoska (20% azot, 20 % fosfor, 20% kaliy), mochevina fosfat CO(NH2)2* (NH4)2HPO4 (27 % azot, 27 % fosfor) va fosfamid deb nomlanadigan o’g’itlar ishlab chiqariladi. Murakkab-aralash (kombinasnyalangan) o’g’itlar Akademik D.N.Pryanishnikov 1908 yilda fosforitlarga sulfat kislota bilan emas, bachki nitrat kislota bilan ta’sir etish bir yo’la azotli va fosforli o’g’it olish imkonini berishini ta’minlagan edi. Fosforitga nitrat kislota ta’sir ettirilganda kalsiyli selitraning CaHPO4 *2H2O va ular bilan aralashmasi - nitprofos olinadi. Shu toifaga kiradigan ammoniylashtirilgan superfosfat oddiy superfosfat ammiak bilan to’yintirib olinadi. Odatda, kukunsimon superfosfat 6 % gacha ammiak azotini yutishi mumkin, lekin kalsiy monofosfatning retrogradasiyalanishini oldini olish uchun 3-4 % atrofida NH3 yuttiriladi. Bu o’g’it tarkibidagi azot o’simliklar tomonidan yaxshi o’zlashtiriladi, lekin o’simliklarni azot bilan ta’minlashda uncha katta rol uynamaydi. Suyuq va suspenziyalangan kompleks o’g’itlar Suyuk kompleks o’g’itlar (SKO’) deb tarkibida barcha makro va mikroelsmentlarii tutgan suyuq aralashlarga aytiladi. Qattiq va suyuq, kompleks o’g’itlar samaradorligi birdek bo’lishi aniqlangan. SKO’lar - istiqbolli o’g’itlardan hisoblanadi. Ular fosfat kislotani ammiak bilan neytrallash (pH=6,5) asosida olinadi. Tarkibidagi azot miqdorini oshirish uchun suyuk o’g’itlarga ammiakli selitra, mochevina yoki ularning aralashmalari qo’shiladi. Ortofosfat kislota asosida olingan o’g’itlar (24-30% ozis elementi bor) tiniq, eritma holida, superfosfor kislota asosida olingan o’g’itlar esa (40 % dan ortiq oziq, elementlari tutadi) loyqaroq eritma holida bo’ladi. Bu turdagi o’g’itlar o’z tarkibida erkin ammiak tutmaydi. Shu sababdan ularni tuproqqa purkab, izidan ishlov berish texnikasini tushirish mumkin. Suv bilan oqizib ishlatilganda ham yaxshi samara beradi. Suyuk kopleks o’g’itlarni yuklash, tashish, tuproqqa solishni to’la mexanizasiyalash va shu yo’l bilan isrofgarchilikning oldini olish mumkin. Tavsiflanayotgan o’g’itlarni ishlatishdan katta iqtisodiy samara olish mumkin. Bu birinchidan ishlab chiqarish sexlari qurishga 20-30% kam mablag’ sarflanishi va ikkinchidan, mexnat sarfining 3-3,5 marta kamligi bilan borlikdir. Muayyan haroratlarda kristallanishi, korroziyaga chidamli idishlarda sakdashni talab qilishi va yuqori nishablikka ega maydonlarga kiritilganda fosforning bir qismini yuvilib ketishi SKO’larga xos salbiy xususiyatdir. SKO’lardagi oziq elementlari miqdorini istalgancha oshirib boraverishning iloji yo’q, chunki ma’lum haroratdan boshlab ular kristallana boshlaydi. Konsentrasiyasini oshirish uchun ularga stabillashtiruvchi qo’shimcha - kolloid loy (1 t o’g’itga 10-22 kg) ko’shiladi. Shunday usulda olingan o’g’it 12 % azot, 40% P2O5 tutishi mumkin, SKO’larning saqlash muddati 3 oygacha. SKO’larni serkarbonat bo’z tuproqoarda ko’llash yaxshi iktisodiy samara beradi. Aralashtirilgal o’g’itlar Aralashtirilgan o’g’itlar komponentlarni kimyoviy o’zgarishga uchratmasdan olinadi. Ular kukunsimon yoki donador holatda bo’lishi mumkin. O’g’itlarni quruq holatda aralashtirish kompleks o’g’itlar olishdagi eng oddiy va samarali usuldir. Bu tadbir ikki xil usulda amalga oshiriladi: - bevosita xo’jaliklarning o’zida muqim va ko’chma o’g’it aralashtirgichlar yordamida aralashtirish; - yuqori quvvatli moslamalar (40-60 t/soat) yordamida aralashtirish. Aralashtirilgan o’g’itlar ikki yoki uch xil oddiy kukunsimon yoki donador o’g’itlarni maxsus o’g’it aralashtirish zavodlarida, agrokimyo markazlarining yirik mexanizasiyalashtirilgan omborlarida yoki bevosita xo’jaliklarda aralashtirish yo’li bilan olinadi. Bunda o’g’itlarni qo’llashga ketadigan vaqt hamda mehnat o’g’itlarni alohida - alohida solishdagiga qaraganda ancha tejaladi, ularning samaradorligi ortadi, chunki barcha zaruriy elementlar birdaniga solinadi, ular paykalga bir me’yorda taqsimlanadi. O’g’itlarni aralashtirishni birin-ketin bajariladigan quyidagi besh bosqichdan iborat jarayon deb qarash mumkin: 1) O’g’itlarni aralashtirishga tayyorlash; 2) Komponentlarni aralashtirishga o’zatish; 3) Me’yorlash (aralashtirish uchun tegishli miqdordagi o’g’itlarni ajratish); 4) Aralashtirish; 5) Aralashmani tashish moslamalari yoki omborlarga olish. Aralashtiriladigan o’g’itlarning o’ziga xos fizikaviy va kimyoviy xususiyatlari ko’p hollarda ularni aralashtirish imkoniyatlarini cheklab quyadi. Masalan, ammiakli selitra superfosfat bilan aralashtirilganda, nitrat kislota bug’lari yoki azot oksidlari hosil bo’ladi: Shuningdek, hosil bo’ladigan kalsiy nitrat aralashmaning gigroskopikligini oshiradi: 2NH4NO3+Ca(H2PO4)2=2NH4H2PO4+Ca(NO3)2+nH2O Tarkibida kalsiy oksidini tutgan metallurgiya shlaklarini ammiakli selitra yoki ammoniy sulfat bilan (shuningdek ammoniy fosfat bilan) aralashtirish mum-kin emas, chunki bunda ammiak ajralib chikadi: CaO+ (NH4)2SO4=2NH4 + CaSO4 + H2O Superfosfat va fosforit uni kaliyli o’g’itlar bilan, shuningdek, ammiakli selitra va ammoniy sulfat presipitat bilan aralashtirilganda nomaqbul o’zgarishlar sodir bo’lmaydi. Eng keng tarqalgan o’g’itlar - ammiaki selitra, superfosfat va kaliy xlorid aralashmalarining fizik xossalarini yaxshilash maqsadida superfosfatdagi erkin kislotani boqlash va gigroskopiklikni kamaytirish uchun maydalangan - dolomit, fosforit uni kabi mu’tadillovchi moddalar qo’shiladi. Bunday aralashmani sochiluvchanligi 4-5 oy davomida ham o’zgarmaydi. Mochevinani tuproqka kiritish oldidan fosforli va kaliyli o’g’itlarning barcha shakllari bilan aralashtirish mumkin. Uni superfosfat bilan ancha oldindan aralashtirganda ham salbiy o’zgarishlar kuzatilmaydi. Donador o’g’itlar, ayniqsa donachalarining o’lchamlari bir xil bo’lgan o’g’itlar aralashtirilganda aralashmaning fizikaviy xossalari va sochiluvchanligi yaxshilanadi. O’g’itlarni aralashtirishda ekinlarning oziq moddalarning muayyan nisbatiga (N:P2O5:K2O) ehtiyojini shuningdek, tuproq, xossalari, o’g’itlash usullari va muddatlarini hisobga olish zarur. Tarkibida oziq, moddalari ko’p va fizikaviy xossalari yaxshi bo’lgan o’g’it aralashmalarini tayerlash uchun birinchi navbatda mochevina yoki ammiakli selitra, qo’shsuperfosfat yoki ammofos, yirik kristalli kaliy xloridni ishlatish lozim. O’g’it aralashmalarini mexanizmlar yordamida tayerlash va qo’llash bir tomonlama ta’sir etadigan o’g’itlarni alohida-aloxida solishga qaraganda ko’proq ikqtisodiy samara beradi. Hozirgi davrda konsentrlangan oddiy va kompleks o’g’itlarni ishlab chiqarishga alohida e’tibor berilmoqda. Kompleks o’g’itlarning qishloq xo’jaligida tutgan ahamiyati e’tirof etilgan. Aksariyat xorijiy davlatlarda ularning salmog’i ishlab chiqarilayotgan o’g’itlarning 60-70% ini tashkil qiladi. Kompleks o’g’itlarning sifati aa samaradorligini oshirish uchun ekinlar ehtiyojini hisobga olgan holda magniy va ayrim mikroelementlar qo’shilishi mumkin. Nazorat savollari 1. Kaliyni o’simlik tarkibida miqdori va ahamiyati 2. Tarkibida kaliy tutuvchi minerallarni ayting 3. Kaliyning o’simlik hayotidagi ahamiyati va vazifalari 4. Tuproqlardagi kaliy miqdori va shakllari qanday 5. Kaliyni sinflanishi 6. Kaliy yetishmasligi belgilari 7. O’zbekistonda qo’llaniladigan kaliyli o’g’itlar 8. Kompleks o’g’itlarni guruhlarini ayting?