OG‘IZ BO‘SHLIG‘I – DAHLIZI VA XUSUSIY OG‘IZ BO‘SHLIG‘I: RIVOJLANISHI, FUNKSIONAL VA KLINIK ANATOMIYASI. LAB VA LUNJ TUZILISHI. MILKLAR – TUZILISHI, QISMLARI, MIKL CHO‘NTAGI HOSIL BO‘LISHI. Og‘iz tubining anatomiyasi: qavatlari, mushaklar, kletchatka bo‘shliqlari. Til: tuzilishi, mushaklari va so‘rg‘ichlari. Qattiq va yumshoq tanglay. Yumshoq tanglay mushaklari. Protez o‘rni to‘g‘risida tushuncha. Katta va kichik so‘lak bezlari, ularning funksional va klinik anatomiyasi Og`iz bo`shlig`ining taraqqiyoti. Embrionning kalla qismida ektoderma qavatidan bo`lajak og`iz bo`shlig`i hosil bo`ladigan sohada chuqurcha hosil bo`ladi. Bu chuqurcha embrionning entoderma qavatidan taraqqiy etadigan xalqum bilan qo`shiladi. Og`iz bo`shlig`ining atrofi o`rta burun kurtaklari, yuqori jag` kurtaklari va pastki jag` kurtaklari bilan o`ralgan bo`ladi. YUqori lab va yuqori jag` hamda tanglayning hosil bo`lishi uchun o`rta burun kurtaklarini yuqori jag` kurtaklari bilan qo`shilish kerak. O`rta burun kurtaklari yuqori jag` kurtaklari bilan qo`shilmasa yuqori labda, yuqori jag`da, tanglayda yon tirqishlar holida anomaliyalar uchraydi. Bunday anomaliya holatlari bir tomonlama - unilateral yoki ikki tarafda - bilateral tirqishlar holida uchraydi. O`rta burun kurtaklarining o`zaro qo`shilmasligidan yuqori lab sohasida, yuqori jag`da, tanglayda o`rta tirqish holidagi anomaliyalar uchraydi. Pastki lab, pastki jag` suyaklari pastki jag` kurtaklarining o`zaro qo`shilishidan hosil bo`ladi. Pastki jag` kurtaklarining o`zaro qo`shilmasligi pastki labda, pastki jag`da uchraydigan o`rta tirqish anomaliyasini keltirib chiqaradi. YUqori jag` kurtaklari va pastki jag` kurtaklari o`zaro og`iz teshigining burchagi sohasida qo`shiladi. Bu kurtaklar qo`shilishining anomaliya holatida: katta og`iz tirqishi - macrostoma yoki kichik og`iz tirqishi - microstoma holatlari hosil bo`ladi. Og`iz bo`shlig`i tashqi embrion parda - ektodermadan hosil bo`lgan ko`p qavatli epiteliy bilan qoplangan bo`ladi. Bu yassi epiteliydan tishlarning emal qavati rivojlanadi. Epiteliyning ostidagi mezenxima to`qimasidan esa dentin, pulpa, tsement va tish ildizini o`rab turgan periodont moddalari rivojlanadi. Doimiy tishlar hosil bo`ladigan moddalar ham, sut tishlari singari ektoderma va mezenximadan rivojlanadi. Sut va doimiy tishlar uchun emal kurtagi umumiy bo`ladi. Kurtakning orasiga mezenxima moddasining o`sib kirishi natijasida emal kurtagi ikkiga ajraladi va doimiy tishlarning kurtagi chuqurlashadi. Natijada yuqori va pastki jag`larda 10 tadan sut va doimiy tish kurtaklari hosil bo`ladi. Embrion taraqqiyotining 5 oyida oxirgi sut tishlarining orqasida 1-chi doimiy katta oziq tishlarning kurtagi hosil bo`ladi. Tug`ilgandan so`ng, jag` suyaklarining o`sishi natijasida 6-7 oyda 2-nchi doimiy katta oziq tishining kurtagi hosil bo`ladi. 3-chi doimiy katta oziq tishlarining kurtaklari 4-5 yoshdagi bolalarda hosil bo`lishi mumkin. Doimiy tish tanasi bilan sut tishining ildizlari orasida suyakdan hosil bo`lgan to`siq bo`ladi. Doimiy tishlarning o`sishi ko`p yadroli hujayralar - osteklastlarning suyakni yemirishi bilan bog`liq bo`ladi. Sut tishlari ildizlari atrofida esa tsementoklast hujayralari paydo bo`lib, ular sut tish ildizlarini yemira boshlaydi. Natijada doimiy tishlar chiqayotganida, sut tishlarning toj qismi - koronkasi qoladi holos. Hazm a’zolarining ko`p qismi ichki embrional parda - entodermadan rivojlanadi. Og`iz bo`shlig`i Og`iz bo`shlig`i tashqi muhit bilan og`iz tirqishi rima oris vositasida aloqa qiladi Og`iz bo`shlig`i - cavitas oris (grekcha stoma - og`iz) - ikki qismdan tashkil topgan: og`iz daxlizi - vestibulum oris, hamda og`izning xususiy bo`shlig`i - cavitas oris propria. Bu ikki bo`lim orasidagi chegara - yuqorigi va pastki tish qatorlaridan tashkil topadi. Og`iz daxlizining oldingi devorini lablar - labia oris tashkil etib, yuqori va pastki lablarning og`iz tirqishi burchagidagi birlashuvi natijasida commissurae labiorum hosil bo`ladi. Lablar – og`iz xalqasimon mushak tolalaridan hosil bo`lib, tashqi yuzasi teri, ichki yuzasi esa shilliq qavat bilan qoplangan. Og`iz daxlizining orqa devori tishlar va milklardan (gingiva) hosil bo`ladi. YUqori lablar ichki tarafda milk bilan - yuqori lab yuganchasi - frenulum labii superioris - vositasida birlashadi; pastki lab esa ichki tarafda milk bilan va pastki lab yuganchasi - frenulum labii inferiores vositasida birlashadi. Og`iz daxlizinin tashqi yon devorlarini lunj - buccae tashkil etadi. Lunj–buccae- lunj mushagi m. buccinator tashqi tarafdan teri va ichki tarafdan shilliq qavat bilan qoplanagn. Og`izning xususiy bo`shlig`i cavitas oris propria ning yuqori devorini qattiq va yumshoq tanglay hosil etadi. Bu bo`shliqning tubi esa og`iz diafragmasi diaphragma oris deb atalib til bilan to`lib turadi. Til ostida - til yuganchasi - frenulum linguae bo`lib, uning ikki tarafida til osti so`rg`ichlari caruncula sublingualis joylashadi. Bu so`rg`ich yuzasiga jag` osti va til osti so`lak bezlarining naylari ochiladi. Diophragma oris- juft m. mylo hyoideus lardan hosil bo`ladi va til joylashadi. Tanglay Tanglay - palatum, ikki qismdan tashkil topgan bo`lib, oldingi sohada qattiq tanglay - palatum osseum seu palatum durum; va orqa sohada yumshoq tanglay - palatum molle bo`ladi. Qattiq tanglay yuqori jag` suyagining tanglay o`simtasi hamda tanglay suyagining gorizontal qismi hisobiga hosil bo`ladi. Qattiq tanglayning o`rta qismida tanglay choki - raphe palatinae va oldingi sohada esa ko`ndalang burmalar - plicae palatinae transversa bo`ladi. YUmshoq tanglay - palatum molle - orqa sohada erkin holda, chodir singari osilib turadi va velum palatinum deyiladi. YUmshoq tanglay chodirining ikki yon tarafida yoylar bo`lib, tanglaydan til ildiziga arcus palatoglossus hamda tanglaydan xalqum devoriga - arcus palatopharyngeus - yo`naladi. Bu yoylar orasidagi bo`shliqda tanglay murtagi - tonsilla palatina joylashadi. YUmshoq tanglayning asosi serbar qo`shuvchi to`qimadan – aponeurosis palatina va mushaklardan tashkil topgan. YUmshoq tanglayni hosil etishda ko`ndalang - targ`il mushaklar qatnashadi: 1. M. palatopharyngeus - tanglay - xalqum mushagi. Bu mushak o`z nomidagi yoyni hosil etishda qatnashib, yumshoq tanglaydan hamda asosiy suyakning qanotsimon o`simtasining ilmog`i hamulus pterygoideus dan boshlanib, xalqum devorida yakunlanadi. Mushak tutamlari fasciculus anterior – oldingi tutamlarga va fasciculus posterior – orqa tutamlariga bo`linadi. Orqa tutamlar m. sphincter palatopharyngeus – tanglay – xalqum torayma mushagini tashkil etadi. Vazifasi: yumshoq tanglayni pastga, xalqumni esa yuqoriga tortadi. 2. M. palatoglossus - tanglay - til mushagi. Bu mushak o`z nomidagi tanglay yoyini hosil etib, yumshoq tanglaydan boshlanadi va tilning yon sohasiga birikadi. Mushak tutamlari tilning hususiy guruh ko`ndalang mushagi m. transversus linguae ga davom etadi. Tanglay 1 - labium oris superius, 2 - plicae palatinae transversae, 3 - raphe palati, 4 - m. orbicularis oris, 5 - gll. palatinae, 6 - arcus palatopharyngeus, 7 - arcus palatoglossus, 8 - uvula, 9 - tonsilla lingualis, 10 - papillae vallatae,11 - foramen caecum, 12 - sulcus medianus linguae, 13 - papilla fungiformes, 14 - m. uvulae, 15 - sulcus terminalis, 16 - dentes molares, 17 - tonsilla palatina, 18 - m. palatopharyngeus, 19 m. palatoglossus, 20 - dentes molares, 21 - dentes premolares, 2 - dens caninus, 23 - dentes incisivi. 3. M. levator veli palatini - yumshoq tanglay chodirini ko`taruvchi mushak. Kalla asosidan, chakka suyagidagi YEvstaxiy nayi sohasidan boshlanib yumshoq tanglay tutamlarida yakunlanadi. Vazifasi: yumshoq tanglayni ko`taradi. Innervatsiyasi: n. vagus (X) 4. M. tensor veli palatini - yumshoq tanglay chodirini taranglaydigan mushak. Kalla asosidan, chakka suyagidagi YEvstaxiy nayi sohasidan boshlanib, uning tutamlari asosiy suyakning qanotsimon o`simtasining ilmoqli o`simtaci hamulus processus pterygoidei ni aylanib o`tib, yumshoq tanglay chodiriga davom etadi. Vazifasi: yumshoq tanglayni taranglaydi. Innervatsiyasi: n. trigeminus (V) 5. M. uvulae - tilcha mushagi - chodirning o`rtasidan orqa tarafga erkin holda osilib turadi. Bu mushak tanglay suyagidagi spina nasalis posterior o`simtasidan boshlanib, tilchani hosil etadi. Vazifasi: tilchani qisqartiradi. Xususiy og`iz bo`shlig`idan chiqish sohasini tomoq (bo`g`iz) - istmus fauces deyiladi. Bu sohaning chegaralari: yuqoridan - yumshoq tanglay; ikki yon tarafdan yumshoq tanglay yoylari arcus palatoglossus va arcus palatopharyngeus; pastdan - til ildizi. Til Til - lingua (grekcha - glossa) - ko`ndalang targ`il mushaklardan tashkil topgan a’zo. Tilning o`rta qismida - tanasi - corpus linguae, oldingi sohada - tilning uchi - apex, hamda orqa sohada ildiz qismi - radix linguae tashkil etadi. Til tanasi va ildiz chegarasida chuqurcha bo`lib, ko`r teshik - foramen cecum linguae deyiladi. Bu chuqurchadan yon tarafga egat - sulcus terminalis yo`naladi. Til 1 - aditus laringis, 2 - epiglottis, 3 - recessus piriformis, 4 - radix linguae, 5 - plica triangularis, 6 - foramen caecum linguae, 7 - dorsum linguae, 8 - corpus linguae, 9 - sulcus medianus linguae, 10 - margo linguae, 11 - papillae linguales, 12 - apex linguae, 13 - papillae fungiformes, 14 - papilla foliata, 15 - papillae vallatae, 16 - sulcus terminalis, 17 - arcus palatoglossus, 18 - folliculi linguales, 19 - tonsilla palatina, 20 - tonsilla lingualis, 21 - plica glossoepiglottica lateralis, 22 - valecula epiglottica, 23 - plica glossoepiglottic mediana. Tilning ustki yuzasi dorsum linguae, uning uchidagi egatgacha bo`lgan qismi pars anterior va egat orqasidagi qismiga pars posterior larga bo`linadi. Tilning ostki yuzasi facies inferior linguae sohasida burmalar bo`lib plica fimbriata deyiladi. Tilning yon chetlari margo linguae deb ataladi. Tilning o`rtasidagi egat sulcus medianus linguae deyiladi. Til ildizi sohasida limfo-epitelial to`qimadan hosil bo`lgan til murtagi - tonsilla lingualis joylashadi. Til ildizi sohasida burmalar bo`lib, ular hiqildoq usti tog`ayi bilan birlashadi. O`rta burmaga plica glossoepiglottica mediana va ikki yon tarafdagisini plicae glossoepiglottica laterales deyiladi. Tilning ustki yuzasi shilliq qavat funica mucosa linguae bilan qoplangan. Ostki yuzasida yuganchasi frenilum linguae ko`rinadi. Tilning ustki va yon yuzalarida ta’am bilishda qatnashadiga so`rg`ichlar joylashadi. 1. Ipsimon va konus shaklidagi so`rg`ichlar - papillae filiforme et conicae - tilning ustki yuzasining oldingi sohasida joylashadi. Bu so`rg`ichlar taktil sezgi vazifasini bajaradi. 2. Zamburug`simon so`rg`ichlar - papillae fungiformes - til uchida va yon tarafida joylashadi - ta’am sezish vazifasini bajaradi. 3. YAproqsimon so`rg`ichlar - papillae foliatae - tilning yon yuzasida joylashadi. 4. Ko`tarma bilan o`ralgan so`rg`ich - papillae vallatae - til ildizi sohasida ko`r teshikning oldida V raqamiga o`hshash joylashadi. Bu so`rg`ichlar miqdori 7- 12 bo`lib, uchi orqaga yo`nalgan holda joylashadi. Tilning o`rtasida o`tgan qo`shuvchi to`qima septum linguae to`siqni hosil etsa, til asosini serbar qo`shuvchi to`qima aponeurosis linguae tashkil etib, ularga til mushaklari birikadi. Til mushaklari ikki guruh: xususiy hamda skelet suyaklaridan boshlanadigan ko`ndalang - targ`il mushaklardan hosil bo`ladi. Tilning skelet mushaklari uning xususiy mushaklariga davom etadi. 1. M. geniglossus – engak til mushagi, m. verticalis – vertikal xususiy mushagiga davom etadi Engak-til mushagi m. genioglossus pastki jag` suyagining engak sohasidagi spina mentalis o`simtasidan boshlanib, tilning xususiy mushagi bo`lib hisoblangan vertikal mushak m. verticalis tolalariga davom etadi. Bu mushak odamlarda so`zlashishga o`tilganligi tufayli taraqqiy etgan bo`ladi. Vazifasi: tilni oldinga harakatlantiradi va tilning qalinligi kamayadi. Bu mushaklar I jabra ravog`idan taraqqiy etadi. Innervatsiyasi: n. hypoglossus (XII) 2. m. styloglossus.- bigizsimon – til mushagi, tilning xususiy m. longitudinalis superior – yuqoriga bo`ylama mushagiga va m. longitudinalis inferior – pastki bo`ylama mushagiga davom etadi. Bigizsimon - til mushagi m. styloglossus - tilning skelet mushaklari guruhiga kirib, chakka suyagidagi bigizsimon o`simta processus styloideus dan boshlanib tilning xususiy mushaklari bo`lgan yuqorigi va ostki bo`ylama m. longitudinalis superior, m. longitudinalis inferior mushaklarga davom etadi. Vazifasi: tilni yuqoriga va orqaga tortadi. Bu mushaklar II jabra ravoqlaridan taraqqiy etadi. Innervatsiyasi: n. hypoglossus (XII) 3. m. hyoglossus – til osti – til mushagi, tilning xususiy m. transversus linguae – ko`ndalang mushagiga davom etadi. Til osti - til mushagi m. hyoglossus - tilning skelet mushaklari guruhiga kirib, til osti suyagining tanasidan va katta shoxlaridan boshlanadi. Bu mushak o`z navbatida ikki gurux tolalarga ajraladi: m. chondroglossus – til osti suyagining tog`ayidan boshlansa, m. ceratoglossus til osti suyagining shoxchalaridan boshlanadi. Bu mushak tilning xususiy mushagi bo`lgan - ko`ndalang mushak m. transversus linguae tutamlariga davom etadi. Vazifasi: tilni orqaga va pastka tortadi. Bu mushaklar III jabra ravoqlaridan taraqqiy etadi. Innervatsiyasi: n. hypoglossus (XII) 4. M. palatoglossus -yumshoq tanglaydan boshlanib, tilning yon tarafiga birikadi va tilning ko`ndalang mushagiga davom etadi. Vazifasi: yumshoq tanglayni tushiradi, tomoq sohasini toraytiradi va m. transversus linguae ga davom etadi. So`lak bezlari - glandulae salivales So`lak bezlari. 1 - arcus supraciliaris, 2 - glandula parotis accessoria, 3 - ductus parotideus, 4 - fascia parotidea, 5 - glandula parotis, 6 - m. masseter, 7 - mandibula, 8 - m. digastricus, 9 - m. stylohyoideus, 10 - glandula submandibularis,11 - ductus submandibularis, 12 - m. mylohyoideus, 13 - glandula sublingualis, 14 - m. digastricus, 15 - m. genioglossus, 16 mandibula, 17 - ductus sublinguales minores, 18 - ductus sublingualis major, 19 - caruncula sublingualis, 20 - labium inferius,21 - glandula lingualis anterior, 22 - lingua, 23 - labium superius, 24 - glandulae labiales, 25 - glandulae buccales, 26 - glandulae molares. So`lak bezlari og`iz bo`shlig`iga ochilib, chiqaruv nayiga ega bo`lgan katta so`lak bezlariga glandula parotoidea, glandula sublingualis, glandula submandibularis va chiqaruv nayi bo`lmagan mayda so`lak bezlariga bo`linadi. Mayda so`lak bezlari lab yuzasida - glandulae labiales; lunj sohasida - glandulae buccales; tanglay yuzasida - glandulae palatinae; til yuzasida - glandualae linguales joylashadi va o`zi joylashgan yuzaga ochiladi. Katta so`lak bezlar esa nay vositasida og`iz bo`shlig`iga ochiladi. 1. Quloq oldi bezi - glandula parotoidea - yuzning yon sohasida, quloq suprasining oldida joylashadi. So`lak bezining nayi - ductus parotoideus lunj mushagining (m. buccinator) orasidan o`tib og`iz daxliziga ochiladi. Nayning teshigi og`iz daxlizining, yuqori jag`dagi ikkinchi katta oziq tish sohasida joylashadi. Quloq oldi so`lak bezida yuzaki qismi – pars superficialis va chuqur qismi – pars profunda tafovut etiladi. Ba’zi hollarda qo`shimcha bez – glandula parotoidea accessoria uchrashi mumkun. 2. Jag` osti so`lak bezi - glandula submandibularis. Bu so`lak bezi pastki jag` suyagining ostidagi fossa submandibularis chuqurchasida joylashadi. So`lak bezining nayi - ductus submandibularis xususiy og`iz bo`shlig`ida, tilning ostida joylashgan caruncula sublingualis sohasiga ochiladi. 3. Til osti so`lak bezi - glandula sublingualis - til ostida , m. mylohyoideus mushagining ustida joylashadi. Bu so`lak bezining nayi ductus sublingualis major - xususiy og`iz bo`shlig`iga, jag` osti so`lak bezi nayining ochilish sohasida tugaydi. Til osti so`lak bezining kichik naylari - ductus sublingualis minores (18-20ta) til ostida joylashgan plica sublingualis burmasi sohasiga ochiladi. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Baxadirov F.N. «Odam anatomiyasi». - 2005, 2006 yil. Toshkent. 2. Sapin M. R. Anatomiya cheloveka. - 1998. 3. Richard L.Drake, et alt. Gray`s Anatomy for students (third edition), ELSEVIER 2014, 1161 p. 4. Anatomy of the Human Body. University of Washington. Seattle. 2004. 5. Xalkaro anatomik terminologiya eponimlar bilan. –Toshkent. 2011. 6. U. G‘ofurov.Tishlarning anatomiyasi.- o‘quv qo‘llanma, Toshkent, 2015.