OILADA BOLALARNI MILLIY URF-ODATLAR ASOSIDA AXLOQIY TARBIYALASH MUNDARIJA KIRISH I BOB. Oilada bolalarni milliy urf-odatlar asosida axloqiy tarbiyalashning nazariy asoslari 1.1. Oilada bolalarni milliy urf-odatlar asosida axloqiy tarbiyalashning mohiyati 1.2. Maktabgacha yosh bolalarda axloqiy tarbiya berishda tarbiyachining o’trni II BOB. Oilada bolalarni milliy urf-odatlar asosida axloqiy tarbiyalashning ahamiyati 2.1. Oilada bolalarni axloqiy tarbiyalashda ota-ona tarbiyachining hamkorligi 2.1. Oilada bolalarni milliy urf-odatlar asosida axloqiy tarbiyalash jarayonida erishilgan natijalar samaradorligi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI 2 I BOB. Oilada bolalarni milliy urf-odatlar asosida axloqiy tarbiyalashning nazariy asoslari 1.1. Oilada bolalarni milliy urf-odatlar asosida axloqiy tarbiyalashning Bola tarbiyasini ona qornidan boshlash maqsadga muvofiq bo‟ladi. Ushbu fikrni bir qator SHarq mutafakkirlari ham tahkidlab o‟tishgan. Bolani tarbiyalash uchun, avvalo ota-onaning o‟zi tarbiyalangan bo‟lishi kerak. Faqatgina ham jismonan, ham mahnan sog‟lom ota-onadan sog‟lom farzand dunyoga keladi. Prezidentimiz I.A.Karimov sog‟lom avlod to‟g‟risida fikr yuritib: «Sog‟lom avlod deganda, shaxsan men, eng avvalo sog‟lom naslni, nafaqat jismonan baquvvat shu bilan birga ruhi-fikri sog‟lom, imon-ehtiqodi butun, bilimli, ma‟naviyati yuksak, mard va jasur, vatan‟arvar avlodni tushunaman»1, deb tahkidlaganlar. Ushbu fikrni har bir ota-ona, „edagog, tarbiyachilar tushunib yetmog‟i va o‟ziga shior qilib olmog‟i lozim. Farzand tug‟ilgan kunidan boshlab dastlab oila muhitida tarbiyalanadi. Bu davrda bolani to‟g‟ri ovqatlantirish, to‟g‟ri „arvarish qilish juda muhim. Bir yoshgacha bo‟lgan davrda bola o‟ziga yaqin kishilarni ko‟rganda xursand bo‟ladi, rangdor o‟yinchoqlarni xush ko‟radi. Bu davrda bolani alla, mahnoli erkalashlar, chiroyli o‟yinchoqlar orqali tarbiyalab borish lozim. 1 yoshdan 3 yoshgacha bo‟lgan bolalar esa turli o‟yinchoqlarni o‟ynay boshlaydilar, asta-sekin nutqi rivojlana boshlaydi. Bu davrda bolalar o‟yin orqali bir-birlari bilan aloqa bog‟laydilar, tasavvur, fikrlash jarayoni shakllanadi. Ta'lim-tarbiya ishlarining takomillashib borishida SHarq va G'arbning qomusiy olim va pedagoglarining o'rni kattadir. Markaziy Osiyolik mashhur allomalar: Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Ahmad Donish, Furqat, Abdulla Avloniy kabi jahon tan olgan mutafakkirlar o'zlarining qator asarlarida ta'lim-tarbiyaga kata e'tibor bilan qaraganlar. Faylasuf olim Forobiy o'zining «Fozil 3 shahar kishilarining qarashlari» asarida tarbiya orqali' insonga beriladigan 12 fazilatni sharhlab beradi. Abdulla Avloniy esa tarbiya haqida g'oyat ibratli fikrlarni bildiradi. «Pedagogika — Abdulla Avloniyning yozishicha, — bola tarbiyasining fani, demakdir ». «Dars ila tarbiya ikkisi jon ila tan kabidir», «Dars oluvchi—biluvchi, tarbiya oluvchi—amal qiluvchidir». Bu erda pedagogika faniga qisqa va lo'nda ta'rif berib, ta'lim bilan tarbiyani esa jon bilan tanga o'xshatib, ularni bir-biridan ajratib tushunish mumkin emasligini yorqin ifodalab bergan. Avloniyning ta'kidlashicha, tarbiyani yoshlikdan berish nihoyatda zarur. Bolaga avvalo, kichik yoshdan boshlab, ota-ona tarbiya beradi, keyin tarbiya bilan butun jamoatchilik shug'ullanadi, chunki bunda inson taqdiri hal etiladi deydi. Bu sohada Sharq va G'arb xalqlari yaratgan og'zaki ijodiyot, buyuk mutafakkir, pedagog va olimlarning ta'lim-tarbiyaga doyr ilg'or fikrlarini o'rganib, tahlil qilib, barkamol insonni tarbiyalash jarayonini o'rganish biz uchun juda qimmatlidir: — ta'lim-tarbiya to'g'risidagi qonun-qoida tamoyil, metod va usullarni bolalar bog'chalari amaliy hayoti bilan bog'lab, bo'lajak tarbiyachi — o'qituvchilarga o'rgatish hamda xalq ta'limini boshqarish va rahbarlik masalalarini chuqur o'rganib, bo'lajak tarbiyachilarni qanday tayyorlash muammolarini hal qilish; — maktabgacha tarbiya muassasalarida oila bilan uzviy hamkorlikda bolalarni har tomonlama rivojlantirish ishini amalga oshirish. Bunday vazifalarda tadqiq etish: — birinchidan, bolalar sog'lig'ini saqlaydi va mustahkamlaydi, jismoniy rivojlanishini ta'minlaydi; — ikkinchidan, ilmga qiziqish va qobiliyatlarini rivojl antiradi; — uchinchidan, Vatanga, tabiatga, jonajon o'lkaga muhabbat, kattalarga hurmatni, o'rtoqlik va jamoatchilik, xayrixohlik, xulq madaniyati, mustaqillik, uyushqoqlik va intizom, mehnatsevarlik kabi ijobiy fazilatlarni tarbiyalaydi; — to'rtinchidan, estetik tarbiyani amalga oshiradi. 4 Demak, bilish jarayonida esa bolaning ongi, his-tuyg'ulari shakllanadi. Eng muhimi ijtimoiy hayot uchun zarur bo'lgan va ijtimoiy munosabatlarga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo'ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning, yosh va individual xususiyatlarini e'tiborga olgan holda ularning har tomonlama rivojlanishini ta'minlashga xizmat qiladi. Maktabgacha tarbiya muassasalari ham bolalarni har tomonlama tarbiyalaydi. Bola hayotidagi ilk yosh eng muhim davr bo'lib, xuddi mana shu davrda bolaning jismoniy, axloqiy, mehnat, estetik rivojlanishiga poydevor bo'ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni barkamol shaxs qilib tarbiyalashga qaratilgan, ta'lim-tarbiya borasida yaratilgan tajribalarga, nazariy va metodik manbalarga, O'rta Osiyo va jahon tan olgan buyuk mutafakkir olimlarning asarlari va ta'lim-tarbiyaning umumiy qonuniyatlariga asoslanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattalarning ma'lum maqsad asosidagi ta'sir etishdir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg'otish, aqliy malaka va ko'nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni o'z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, ayniqsa, kattadir. Chunki aql his-tuyg'ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bo'lgan jarayonlar yig'indisidir. Aqliy rivojlanish fikrning kengligida voqealarni har xil bog'lanishlarda, munosabatlarda ko'ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon buladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bo'lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa o'quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish yasash jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta'lim va tarbiya samarali ta'sir ko'rsatadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni to'g'ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab 5 belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi tomondan, bola organizmning umumiy charchashiga sabab bo'lishi mumkin bo'lgan ortiqcha toliqtirish bo'lmasligi yo'llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini o'rganish bilan shug'ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik- pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko'rsatdi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim malaka va ko'nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir. Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak-atrof to'g'risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo'ladilar, asosiy fikrlash jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina to'laqonli aqliy rivojlanish ro'y beradi, shuning uchun o'qituvchi va tarbiyachilarning asosiy vazifasi — bolaga muayyan maqsadni ko'zlab tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish uchun kerakli sharoit yaratishdir. Bola har doim buyumlar hamda hodisalar orasida bo'ladi. Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko'radi, hidlaydi, tortib ko'radi, nimagadir quloq soladi. SHu tariqa asta-sekin dunyoni bilib boradi. Tevarak-atrofdagi buyumlar, tabiat bolaning sezgi organlari — analizatorlariga ta'sir etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini: sovuq-issiq, gadir-budur, silliq-yaltiroq, xushbo'y va h.k. ni bilim olishga yordam beradi. Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina tevarak-atrofdagi narsalar to'g'risida bilim, tajriba to'plab boradi. Idrok esa ancha murakkab jarayon bo'lib, sezgilar asosida hosil bo'ladi. Bola olmani qo'lida ushlab ko'rib, qarab chiqib va eb ko'rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbo'y, mazali va h.k. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator: ko'rish, sezish va hid bilish analizatorlaridan foydalanadi. Analizatorlar bir vaqtning o'zida birdaniga ishlashi buyumning xossasi va belgilarini 6 aniqroq hamda to'laraq bilish imkonini beradi. SHuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog'idan boshlaboq aqliy jihatdan to'g'ri tarbiyalash maqsadida buyumlarni ko'pгoq analizatorlar yordamida idrok qilishga imkon tug'diгishlaгi, analizatorlarning rivojlanishiga, ya'ni bolaning sensor madaniyatiga alohida еЧЛог berishlari kerak. Bolada nutq paydo bo'lishidan ancha oldin (bola bir yoshga to'la boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini kata yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi. Bola 3 yoshga to'lganda uning so'z zaxirasi 1200—1500 taga etadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katga yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan o'sishida xotira katga ahamiyatga ega. Bola tug'ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq darajasiga ko'tarilib biror bir foydali ish uchun ko'pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi ko'pincha beixtiyor tarzda bo'ladi. SHuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol o'ynaydi. Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta'lim va tarbiya ta'sirida tarkib topadi. Bolaning xayoli u syujetli o^in^ o'ynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, o'sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bo'ladi. Ammo boladagi xayol ko'proq aniq vaziyatga bog'liq bo'ladi (masalan, qo'g'irchoq ko'rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bo'lsa, biror narsani tashiydi va h.k.). Katta bog'cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib, faoliyati murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli o'zgarish yuz beradi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash vazifalarini jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish mohiyati va tabiatiga asoslanib ishlab chiqadi. Aqliy tarbiyaning asosiy vazifalari: 1. Bolalarda tabiat va jamiyat to'g'risidagi bilimlar tizimini, ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. 7 2. Aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma-xil usullarini rivojlantirish. 3. Mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish. 4. Aqliy bilim, ko'nikma va malakalarini rivojlantirish. Bilimni tasavvurlar va tushunchalar, qoidalar, qonuniyatlar, sistemalar shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashkil etadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda voqea va hodisalarni to'la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Demak, bola tevarak-atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati va xossalari (sinadi, pachoq bo'ladi, yirtiladi, to'kiladi) haqida, qaysi materialdan tayyorlanganligi to'g'risida aniq tasavvurga ega bo'ladi. U tabiat hodisalari, ularning o'zaro bog'liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining o'ziga xos belgilari, ular o'rtasidagi bog'lanishlar, hayvonlar, ularning hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va h.k.) ni bilib oladilar. Jonsiz tabiat, o'simliklar, hasharot va hayvonlarni kuzatishi jarayonida tarbiyachi bolalarda borliq to'g'risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi ham shakllanib boradi. Bola san'atning har xil turlari to'g'risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab oladi. Bilim insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. Aqliy faoliyatni rivojlantirish bilim hajmi va xususiyatiga bog'liq. Aqliy faoliyatni ivojlantirish esa psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur va nutqni shakllantirishni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g'oyat samaradorligini ta'minlaydigan his-tuyg'ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning sobitqadamligi va to'laqonli, esda qolishning mustahkamligi hamda ongligi, tafakkur mantiqi va uning moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillikka xos bo'lishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o'zlariga tushunarli bo'lgan ijtimoiy voqea va hodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan ba'zi xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz 8 ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg'otish, Vatanga muhabbat tuyg'usi va baynalmilalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi. Aqliy ta'lim — maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog'chasi dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar tizimi bilan qurollantirish, malaka va ko'nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya berishda ta'lim etakchi rol o'ynaydi. CHunki ta'lim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta'lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va tizimlashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta'lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta'lim jarayonida bolalarda o'quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, maktabda muvaffaqiyatli o'qishi uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Hayot ta'limning ikki xil yo'l bilan amalga oshirilishini taqozo etmokda. Birinchi yo'l — bolalarning bilim, malaka ko'nikmalarini kattalar bilan o'zaro munosabatda bo'lish orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu yo'l bilan egallagan bilim va malakalar bolaga hayotning turli sohalarida mustaqil qatnashish uchun imkoniyat yaratmaydi. Ta'limning ikkinchi yo'li — maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus o'quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka va ko'nikmalar bilan rejali ravishda qurollantirib borishidir. Bunday yo'l bilan ta'lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarish, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashish uchun zarur bo'lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir. Barcha olimu fozillar, shoiru yozuvchilar o'z davrining nufuzli ta'lim maskanlarida o'qish bilan hurmat- e'tibor topganlar. Abu Nasr Forobiy, Mahmud Qoshg'ariy, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Mirzo Ulug'bek, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rudakiy, Abu Saidrasul Aziziy, Muhammad SHarif So'fizoda, Abdulqodir SHokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida 9 buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta'lim berish tizimi pedagogikada ilk bor chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592—1670) tomonidan yaratilgan. Ya.A. Komenskiy 6 yoshgacha bo'lgan bolalarga ta'lim va tarbiya berish mumkinligini ko'rsatib berdi. YA.A. Komenskiy 19 bo'limdan iborat maktabgacha ta'lim dasturini tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, er, havo, olov, yomg'ir, qor, muz, tosh, o't, qum va boshqalar haqida bilim berish lozimligini, astrnomiya, geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi. Bolalar bog'chasida beriladigan ta'lim bolalarning maktabda oladigan bilimlari bilan uzviy bog'liq bo'lishi kerakligini ta'kidladi. U o'zining «Onalar maktabi» kitobida kichik bolalarni tarbiyalash va o'qitish dasturi hamda metodikasini juda sinchiklab ishlab chiqqan. Shu bilan Ya.A. Komenskiy maktabgacha tarbiya pedagogikasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos soddi. SHveysar pedagogi I.G. Pestalotssi (1746— 1827) maktabgacha tarbiya didaktikasini tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning rivojlantirish masalasiga katga e'tibor beradi. G. Pestalotssi tomonidan ishlab chiqilgan ta'limning asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishda va bolalarga keyinchalik makgabda sistemali ta'lim berishda asosiy dastur bo'lib xizmat qildi. Hozirgi zamon maktabgacha ta'lim nazariyasini yaratishda A.P.Usovaning xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi 1.2. Maktabgacha yosh bolalarda axloqiy tarbiya berish Dastlab, o'rta maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy tarbiyasi bolaga axloqiy qadriyatlarni o'rgatadigan ta'lim uslublarining butun majmuasini o'z ichiga olgan keng tushuncha ekanligini ta'kidlaylik. Ammo bola, bundan oldin ham, o'z bilim darajasini bosqichma-bosqich oshirib boradi, ma'lum bir ijtimoiy muhitga qo'shiladi, boshqa odamlar bilan o'zaro aloqada bo'lib, o'z-o'zini tarbiyalashni boshlaydi. Shuning uchun kichik maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy tarbiyasi ham muhimdir, bu haqda biz ham gaplashamiz, chunki aynan shu davrda 10 shaxsiyatda jiddiy o'zgarishlar ro'y beradi.Qadim zamonlardan buyon faylasuflar, olimlar, ota-onalar, yozuvchilar va o'qituvchilar kelajak avlodni axloqiy tarbiyalash masalasi bilan qiziqishgan. Yashirmaylik, har bir keksa avlod yoshlarning axloqiy asoslari pasayganligini belgilaydi. Muntazam ravishda yangi tavsiyalar ishlab chiqilmoqda, ularning maqsadi odob-axloq darajasini oshirishdir. Ushbu jarayonga davlat katta ta'sir ko'rsatadi, bu aslida zarur insoniy fazilatlarning ma'lum bir to'plamini shakllantiradi. Masalan, ishchilar eng sharafli bo'lgan kommunizm davrlarini ko'rib chiqing. Har qanday vaqtda yordamga kelishga va rahbariyat buyrug'ini aniq bajarishga tayyor bo'lgan odamlar maqtovga sazovor bo'lishdi. Ma'lum ma'noda shaxsiyat ezilgan, kollektivchilar esa eng yuqori baholangan. Kapitalistik munosabatlar birinchi o'ringa chiqqanda, nostandart echimlarni izlash qobiliyati, ijodkorlik, tashabbuskorlik va tadbirkorlik kabi insoniy xususiyatlar asosiy o'rinni egalladi. Tabiiyki, bularning barchasi bolalar tarbiyasida o'z aksini topgan. Ko'pgina olimlar bu savolga har xil javob berishadi, ammo har qanday holatda ham javob noaniq. Aksariyat tadqiqotchilar shunga qaramay, bolada bunday fazilatlarni tarbiyalash mumkin emas, faqat ularni singdirishga harakat qilishingiz mumkin degan fikrga qo'shilishadi. Har bir bolaning individual idrokini belgilaydigan narsani aniq aytish qiyin. Ehtimol, bu oiladan kelib chiqqan. Agar bola xotirjam, yoqimli muhitda o'sgan bo'lsa, unda undagi bu fazilatlarni "uyg'otish" osonroq bo'ladi. Zo'ravonlik va doimiy stress sharoitida yashaydigan bola o'qituvchining urinishlariga kamroq berilib ketishi mantiqan to'g'ri. Bundan tashqari, ko'plab psixologlarning ta'kidlashicha, muammo bola uyda va jamoada beriladigan tarbiya o'rtasidagi nomuvofiqlikda. Bunday qarama-qarshilik oxir-oqibat ichki ziddiyatga aylanishi mumkin. Masalan, ota-onalar bolada egalik va tajovuzkorlik tuyg'usini tarbiyalashga, tarbiyachilar esa - xayrixohlik, do'stona va saxiylik kabi fazilatlarni tarbiyalashga harakat qilayotgan voqeani olaylik. Shu sababli, bola ma'lum bir vaziyat to'g'risida o'z fikrini shakllantirishda biroz qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Shuning uchun hozirgi paytda ota-onasi qaysi tamoyillarga amal qilishidan qat'i nazar, yosh 11 bolalarni ezgulik, halollik, adolat kabi eng yuqori qadriyatlarga o'rgatish juda muhimdir. Buning yordamida bola ma'lum bir ideal variant borligini tushunadi va o'z fikrini shakllantira oladi. Tushunadigan birinchi narsa shundan iboratki, trening har tomonlama bo'lishi kerak. Biroq, zamonaviy dunyoda, biz bir tarbiyachidan ikkinchisiga o'tayotgan bola mutlaqo qarama-qarshi qadriyatlarni o'zlashtiradigan vaziyatni tobora ko'proq kuzatmoqdamiz. Bunday holda, odatdagi o'quv jarayoni mumkin emas, u tartibsiz bo'ladi. Hozirgi vaqtda maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy-vatanparvarlik tarbiyasining maqsadi ham kollektivistning, ham shaxsning fazilatlarini har tomonlama rivojlantirishdir. Ko'pincha o'qituvchilar shaxsga yo'naltirilgan nazariyani qo'llaydilar, buning natijasida bola nizoga tushmasdan o'z fikrini ochiq aytishni va o'z pozitsiyasini himoya qilishni o'rganadi. Shu tarzda o'z-o'zini hurmat qilish va ahamiyatlilik shakllanadi. Biroq, maksimal natijalarga erishish uchun maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash usullari ataylab va maqsadga muvofiq tanlanishi kerak. Axloqiy xarakterni shakllantirish uchun bir nechta yondashuvlar mavjud. Ular o'yin, mehnat, ijodkorlik, adabiy asarlar (ertaklar), shaxsiy misol orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, axloqiy tarbiyaga har qanday yondashuv uning barcha shakllariga ta'sir qiladi. Keling, ularni ro'yxatlang: vatanparvarlik tuyg'ulari; hokimiyatga munosabat;shaxsiy fazilatlar; jamoaviy munosabatlar; aytilmagan odob-axloq qoidalari.Agar o'qituvchilar ushbu yo'nalishlarning har birida kamida bir oz ishlasalar, demak ular allaqachon ajoyib bazani yaratmoqdalar. Agar butun tarbiya va ta'lim tizimi bir xil sxema bo'yicha ishlasa, ko'nikma va bilimlar bir-biriga qatlam bo'lib, sifatlarning ajralmas majmuasini tashkil etgan bo'lar edi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash muammolari shundaki, bola ikki hokimiyat o'rtasida o'zgarib turadi. Bir tomondan, bular o'qituvchilar, boshqa tomondan, ota-onalar. Ammo bu masalaning ijobiy tomoni ham bor. Erta bolalik ta'limi bilan shug'ullanadigan provayderlar va ota-onalar katta natijalarga erishish uchun birgalikda ishlashlari mumkin. Ammo, boshqa tomondan, bolaning shakllanmagan shaxsiyati juda chalkash bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, bolalar 12 o'zlarining ustozi deb bilgan odamning xatti-harakatlari va reaktsiyalarini ong osti darajasida nusxalashlarini unutmaylik. Ushbu xatti-harakatning eng yuqori nuqtasi dastlabki maktab yillariga to'g'ri keladi. Agar Sovet davrida har bir bolaning barcha kamchiliklari va xatolari hamma ko'rishi uchun tarbiyalangan bo'lsa, zamonaviy dunyoda bunday muammolar yopiq eshiklar ortida muhokama qilinadi. Bundan tashqari, olimlar tanqidga asoslangan ta'lim va mashg'ulotlar samarali bo'la olmasligini uzoq vaqtdan beri isbotlab kelmoqdalar. Ayni paytda har qanday muammolarni ommaviy ravishda oshkor qilish jazo sifatida talqin qilinmoqda. Bugungi kunda ota-onalar o'qituvchidan shikoyat qilishlari mumkin, agar uning ish uslublari qoniqmasa. E'tibor bering, aksariyat hollarda bu aralashuv etarli emas. Ammo katta maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy va vatanparvarlik tarbiyasida tarbiyachining obro'si katta ahamiyatga ega. Ammo o'qituvchilarning faoliyati tobora kamayib bormoqda. Ular betaraf bo'lib, bolaga zarar etkazmaslikka harakat qilishadi, lekin shu tarzda va unga hech narsa Katta maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalashning maqsadlari: biron bir narsa haqida turli xil odatlar, fazilatlar va g'oyalarni shakllantirish;tabiatga va boshqalarga insonparvarlik munosabatini tarbiyalash;vatanparvarlik tuyg'ularini shakllantirish va o'z mamlakatlari bilan faxrlanish;boshqa millat vakillariga nisbatan bag'rikeng munosabatni tarbiyalash;jamoada samarali ishlashga imkon beradigan aloqa qobiliyatlarini shakllantirish;o'zini o'zi qadrlashni etarli darajada shakllantirish. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalash ba'zi vositalar va metodlardan foydalangan holda sodir bo'ladi, biz ularni quyida muhokama qilamiz. Birinchidan, bu ijodkorlik o'zining barcha ko'rinishlarida: musiqa, adabiyot, tasviriy san'at. Bularning barchasi tufayli bola dunyoni obrazli ravishda idrok etishni va uni his qilishni o'rganadi. Bundan tashqari, ijodkorlik o'z his-tuyg'ularingizni va his-tuyg'ularingizni so'zlar, musiqa yoki rasmlar orqali ifoda etish imkoniyatini beradi. Vaqt o'tishi bilan, bola har kim o'zini o'zi xohlaganicha anglash uchun erkin ekanligini tushunadi. 13 Ikkinchidan, bu sog'lom psixikani shakllantirishning zarur omili bo'lgan tabiat bilan aloqa. Dastlab, tabiatda vaqt o'tkazish har doim nafaqat bolani, balki har qanday odamni ham kuch bilan to'ldirishini ta'kidlaymiz. Atrofdagi dunyoni kuzatib, bola tabiat qonunlarini tahlil qilishni va tushunishni o'rganadi. Shunday qilib, chaqaloq ko'plab jarayonlarning tabiiy ekanligini tushunadi va ulardan uyalmaslik kerak. Uchinchidan, o'yinlarda, ishda yoki ijodda o'zini namoyon qiladigan faoliyat. Shu bilan birga, bola o'zini ifoda etishni, o'zini tutishni va o'zini qandaydir tarzda namoyon etishni, boshqa bolalarni tushunishni va muloqotning asosiy tamoyillarini amalda qo'llashni o'rganadi. Bundan tashqari, buning natijasida chaqaloq muloqot qilishni o'rganadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashning muhim vositasi atrof-muhitdir. Ular aytganidek, chirigan olma savatida va sog'lig'i tez orada buzila boshlaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash vositalari, agar jamoada to'g'ri atmosfera bo'lmasa, samarasiz bo'ladi. Atrof-muhitning ahamiyatini ortiqcha baholash mumkin emas, chunki zamonaviy olimlar uning ulkan rol o'ynashini isbotladilar. E'tibor bering, agar inson hech narsaga intilmasa ham, muloqot muhiti o'zgarganda, u sezilarli darajada yaxshi tomonga o'zgaradi, maqsad va istaklarni egallaydi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy- vatanparvarlik tarbiyasi davomida mutaxassislar uchta asosiy usulga murojaat qilishadi. Bu o'zaro hurmat va ishonchga asoslangan o'zaro aloqalar o'rnatish haqida. Bunday aloqa bilan, hatto manfaatlar to'qnashuvi bilan ham, bu mojaro emas, balki muammoni muhokama qilish boshlanadi. Ikkinchi usul yumshoq ishonchli ta'sir bilan bog'liq. Bu shuni anglatadiki, ma'lum bir vakolatga ega bo'lgan tarbiyachi bolaning xulosalariga ta'sir qilishi va agar kerak bo'lsa, ularni tuzatishi mumkin. Uchinchi usul - musobaqalar va musobaqalarga ijobiy munosabatni shakllantirish. Aslida, albatta, raqobatga munosabat tushuniladi. Bolada ushbu atama haqida to'g'ri tushunchani shakllantirish juda muhimdir. Afsuski, ko'pchilik uchun bu salbiy rangga ega va boshqa odamga nisbatan yomonlik, hiyla-nayrang va xiyonat bilan bog'liq. 14 Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun axloqiy ta'lim dasturlari o'ziga, atrofdagi odamlarga va tabiatga nisbatan uyg'un munosabatni rivojlantirishni nazarda tutadi. Shaxsning axloqini ushbu sohalarning faqat bittasida rivojlantirish mumkin emas, aks holda u kuchli ichki qarama-qarshiliklarni boshdan kechiradi va oxir-oqibat ma'lum bir tomonga suyanadi. 15 II BOB. Oilada bolalarni milliy urf-odatlar asosida axloqiy tarbiyalashning tahlili 2.1. Oilada bolalarni axloqiy tarbiyalash Oila o’z vazifasini lozim darajada amalga oshirishi uchun unga tegishlicha ma’rifiy-metodik qurollantirish, ijtimoiy, ma’naviy, tadbirlarni o’tkazish yo’li bilan unga yordam berib borish zarur. Xalqimizning buyuk ma’rifatparvari Abdurauf Fitrat 1916 yilda «Oila» nomli falsafiy asarini yozgan bo’lib, unda oilaviy hayotni islohotidan bahs yuritilgan va adib najot yo’llarini axtarib xalqlarning umuminsoniy qardoshlik g’oyasini targ’ib etgan. Fitrat oilani ijtimoiy vazifalari deb, «Avlod tarbiyasi», «Fikriy tarbiya», «Axloqiy tarbiya» kabi qismlarga bo’ladi. Insonning ma’naviy va aqliy xislatlarini, asosan, uning olgan tarbiyasi, yashagan muhiti belgilaydi, deb hisoblagan. Agar, yaxshi tarbiya insonning eng qimmatli boyligi bo’lsa, noto’g’ri tarbiya uning uchun chinakamiga baxtsizlikka, xatto, xalokatga aylanishini uqtirgan. Shuning uchun maktab tarbiyasi bilan bir qatorda oila tarbiyasiga ham katta ahamiyat bergan. Oilada to’g’ri yo’lga qo’yilgan tarbiya maktab uchun katta madaddir va aksincha, oilada tegishli tarbiya ishlari olib borilmasa, bu xolda maktabning ta’lim-tarbiya ishini juda qiyinlashtirib qo’yadi. Jamiyat ma’naviy hayotida yuz beradigan salbiy illatlarning genezisini bola tarbiyasida yo’l qo’yilgan xatolar oqibati deb bilmoq zarur. Oila hayotini asli muddaosi va bosh maqsadi bolalar tarbiyasining bosh maktabi esa oiladagi o’zaro munosabatlardir. Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash ustida to’xtalganda, milliy -axloqning o’ziga xos xususiyatini ochib bermoq zarur. Milliy axloq ota- bobolarimizning tarixiy tajribalari, davrlar sinovdan o’tgan hayot saboqlari va o’git ko’rsatmalari jamuljamdir. Ana shu tufayli milliy ahloqiy qadriyatlarimiz asrlar osha avlodlardan-avlodlarga o’tib kelmoqda. Har qanday axloqiy fazilat u yoki bu yo’sinda insonda xatti-harakat tartibga solinishining ifodasi bo’lib, insonga bo’lgan hurmat e’tibor, mehr-muhabbatni bildirar ekan, u umubashariy mazmunni beradi. Zotan, har qanday shaxs odamzotning bir zarrasi ekan, unda butun odamzotning mohiyati mujassam, shuning uchun ham butun insoniyatga mansubdir. Shunga ko’ra, har bir ota-ona o’z farzandi tarbiyasida, uni barkamol inson bo’lishida 16 umuminsoniy ma’no va mazmunni ko’rmog’i lozim. Bolaning axloqiy fazilatlari umuminsoniy xarakter kasb etib umumbashariy qadriyatga aylanishini anglab yetgan ota-ona farzandlari tarbiyasidagi ma’suliyatni chuqur his qilmoqlari maqsadga muvofiqdir. Milliy axloq milliy tarbiya natijasida tarkib topadi. Milliy tarbiya negizida oilaviy tarbiya yotadi. Oilaviy tarbiya esa tarixan tarkib topgan xalq pedagogikasiga asoslanadi. Oilada shaxsni ma’naviy-axloqiy shakllantirish bolaning tug’ilishidanoq boshlanadi va u oilaviy munosabat, xarakter, ota- onalarning namunasi, ulardagi umumta’lim darajasi, umummadaniy saviyasi, hamda umumpedagogik madaniyati va oilaviy hayotni tashkil etishdan iborat. Darhaqiqat, har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo’yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o’rtaga qo’yilgan maqsadlarga erishish o’zlariga bog’liq ekanligini, ya’ni bu narsa ularning sobitqadam g’ayratshijoatiga, to’la-to’kis fidokorligiga va cheksiz mehnatsevarligiga bog’liq ekanligini anglab yetishlari kerak. Xuddi shu narsa davlatimiz va xalqimiz ravnaq topishining asosiy shartidir. Shu nuqtai nazardan, oilaviy an’analar, rasm-rusmlar va odatlar orqali bolalarimiz ongiga milliy g’oyani va istiqlol mafkurasini singdirishni ta’minlovchi psixologik ISSN 2181-1717 (E) Образование и инновационные исследования (2021 год Сп.вып.) http://interscience.uz 397 omillar va shart- sharoitlarni aniq bilish o’ta dolzarb va muhim vazifadir. Oiladagi sog’lom muhit insonni halol va pokiza bo’lishiga, ma’naviy, axloqiy qadriyatlarga alohida e’tibor berishga dav’at etadi, chunki insonning ma’naviy va ahloqiy xislatlarini, muomala madaniyatini, uning oilasi, oilada olgan tarbiyasi, yashagan muhiti belgilaydi. Ta’kidlash joizki, oila ijtimoiy institut sifatida o’zining barcha vazifalarini bajargan taqdirdagina, mafkuraviy tarbiyaning kafolatli o’chog’iga aylanadi. Zero, har bir oilaning muqaddas vazifasi – qobiliyatli farzandlarni o’stirish, ularni jismoniy, intellektual va ma’naviy tomondan yetuk qilib, ota-onasiga, Vataniga sadoqatli insonlar qilib tarbiyalashdan iborat. Ya’ni, ham ma’naviy, ham jismoniy jihatdan sog’lom, barkamol inson faqat sog’lom oilada shakllanishi mumkin. Oiladagi sog’lom muhit va barqarorlik esa yaxlit jamiyat ma’naviy takomilining aslosidir. Ma’lumki, iymonlilik, insonparvarlik, diyonat, e’tiqodlilik kabi shaxs mafkuraviy 17 tasavvurlarining asosida yotgan fazilatlar o’smirning eng avvalo oilaviy munosabatlar tizimida tutgan o’rnidan, ota va ona, oiladagi boshqa katta avlod vakillarining ijtimoiy mavqyelari va roli mazmunidan kelib chiqadi. Zero, mafkuraviy tasavvurlar hamda ular asosida shakllanuvchi insoniy fazilatlar shaxsning yaxlit strukturasidagi muhim omillardan hisoblanadi. Milliy g’oyani oila muhitida bolaning ongi, qalbiga singdirishning muhim vositasi – bu oilaviy qadriyatlarni saqlash va ilg’or oilaviy an’analarni kundalik tarbiya tizimiga joriy etish, turmush tarzining bir bo’lagiga aylantirishdir. Bunda ota-onaning o’rni va roli bevosita xarakterga ega bo’lib, faqat sog’lom muomala va samimiyat muhitigina o’smirning dunyoqarashi shakllanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Har bir insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo’yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni singdirish kerakki, ular o’rtaga qo’yilgan maqsadlarga erishish o’zlariga bog’liq ekanligini, ya’ni bu narsa ularning sobitqadam g’ayrat-shijoatiga, to’la- to’kis fidokorligiga va cheksiz mehnatsevarligiga bog’liq ekanligini anglab yetishlari kerak. Xuddi shu narsa davlatimiz va xalqimiz ravnaq topishining asosiy shartidir. Shu nuqtai nazardan, oilaviy an’analar, rasm-rusumlar va odatlar orqali bolalarimiz ongiga milliy g’oyani va istiqlol mafkurasini singdirishni ta’minlovchi psixologik omillar va shart-sharoitlarni aniq bilish o’ta dolzarb va muhim vazifadir. Vaholanki, har bir oilaning muqaddas vazifasi – qobiliyatli farzandlarni o’stirish, ularni jismoniy, intellektual va ma’naviy tomondan yetuk, axloqan pok , ota- onasiga, Vataniga sadoqatli insonlar qilib tarbiyalashdan iborat. Bolaning psixik jihatdan rivojlanishi, shaxs sifatida shakllanishi uning ruhiyatiga ta’sir ko’rsatuvchi obyektiv va subyektiv omillarga, xususan,oilaviy munosabatlar psixologiyasiga, ota-onaning bolaga ta’siri, maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachilarining kasbiy mahorati, pedagogik-psixologik bilimdonligihamda mahalla a’zolari ta’siri va ular o’rtasidagi o’zaro munosabatlar holatiga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Biz maktabdan mehmonlarni qo'shma bayramlar va musobaqalarga tez-tez taklif qilishga harakat qilamiz. Maktabgacha ta'lim muassasasining pedagogik jarayonida muhim o'rin egallaydi bayramlar va o'yin-kulgilar. O'yin-kulgi har ikki haftada bir marta o'tkaziladi. O'yin-kulgining mazmuni xilma-xildir. Bu mavzuli adabiy va 18 musiqiy kechalar bo'lishi mumkin. Birlashtirgan o'yin-kulgining estetik rivojlanishi uchun foydalidir turli xil turlari san'at. Turli materiallar tanlanadi - bir xil mavzudagi adabiy, musiqiy va vizual ("Kuz - go'zallik"). Bayramdagi muhitning go‘zalligi, musiqaning tantanaliligi, umumiy ko‘tarinki kayfiyat – voqelikning estetik tomoniga nisbatan sezgirlikni oshiradi. Bolalar bayramda faol ishtirok etishni xohlashadi, ular kuzatuvchilarning rolidan qoniqmaydilar. Bunday ko‘ngilochar va bayram kechalari maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilariga quvonch bag‘ishlaydi, ularni milliy madaniyat bilan tanishtiradi, estetik tuyg‘ularni tarbiyalaydi. Ota-onalar doimiy mehmonlar va bayramlar va o'yin-kulgilarning ishtirokchilaridir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalashda ularni shahar va viloyat musobaqalarida ishtirok etishga jalb qilish ham muhim rol o'ynaydi. Mazkur o`quv-seminarda bolalarga kichik yoshidanoq huquqiy bilim va ko`nikmalarni singdirib borishning dolzarbligi va ahamiyati mavzusi asosiy o`rinni egalladi. Ta`kidlash joiz, dasturda bolalarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini shakllantirish yuzasidan amaliy ahamiyati yuqori bo`lgan chora- tadbirlar belgilangan. Jumladan: bolalarga mo`ljallangan huquqiy mavzudagi animasion filmlar yaratiladi; tarbiyachilar uchun “Bolalarga huquqiy tarbiya berish asoslari” mavzusida o`quv seminarlari yo`lga qo`yiladi; huquqiy audioertaklar bazasi yaratiladi. Dasturda shu kabi ko`plab amaliy va innovasion chora-tadbirlar o`rin olgan. Shuningdek, bo`lib o`tgan tadbirda maktabgacha ta`lim tizimi xodimlari dastur yuzasidan o`z fikr-mulohazalarini bayon etdilar. Kichik yoshdagi bolalarga huquqiy ma`lumotlar etkazishning o`ziga xos jihatlari va huquqiy asoslari, shuningdek, Konstitusiya, mehnat qonunchiligi, norma ijodkorligi, korrupsiyaga qarshi kurash, inson huquqlari kabi masalalar yuzasidan ham xodimlar o`zlarini qiziqtirgan savollarga javob oldilar. 19 2.1. Oilada bolalarni milliy urf-odatlar asosida axloqiy tarbiyalash jarayoni Oila insonlarning tabiiy – biologik – fizalogik, moddiy – iqtisodiy, huquqiy – qonuniy, ma’naviy – axloqiy, aloqa – munosabatlari asosiga qurilgan ijtimoiy birlikdan iboratdir. Insonlarning tabiiy –biologik – fizologik munosabati deganda jinsiy aloqa va nasl qoldirish ( farzand tug’dirish va tarbiyalashni), moddiy – iqtsodiy munosabatida - uy ro’zgorini boshqarish, mulkiy munosabat – nikoxining qonuniyligini, ma’naviy – axloqiy munosabatda esa er – xotin inoqligi, pokligi, ota – ona bilan farzand o’rtasidagi mehr – oqibat, hurmat, burch va shu kabilarni tushunish lozim. Hozirgi kunda yuqoridagi zikir etilgan oila va uning bilan bevosita bog’liq masalalar qonun yo’li bilan muhofaza qilingan va kafolatlangan. Jumladan, yurtboshimiz oilaning jamiyatda tutgan o’rni va ahamiyati to’g’risida shunday deydi; “Bola tug’ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyalar urf - odatlar bola zuvolasini shakllantiradi. Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktab orqali jamiyat talablarini anglaydi his etadi. Bu o’rinda ilgari surulayotgan pedagogik g’oyani tub moxiyatini oila tarbiyasini to’g’ri yo’lga qo’yish mustaxkamlash va yanada chuqurlashrish bilan bog’liqdir.Oila tarbiyasi deganda ota - ona, oiladagi katta kishilar, buva va buvilar , aka -opalar va shu kabilar tomonidan bolalarning to’g’ri , milliy axloq-odob no’rmalari asosida tarbiyalanish tushunish lozim. Zotan kelajakda qanday inson bo’lib yetilishini ota-ona, aka-opa, boshqalarni muomula – munasabatlar, xulq atvoriga ,tartib –intizomiga bevosita bog’liqdir. Xalqimiz: :Qush uyasida ko’rganini qiladi” deb bejiz aytmagan. Oilada axloqiy tarbiyani negiziga asoslanadi. U bolada shakllanish lozim bo’lgan barcha insoniy munosabat va fazilatlarni tarbiyalovchi hayot maktabi hisoblanadi. O’zbek xalqi tabiatan bolajon xalq. Bolaga bag’ri kenglik, mehrdar yolik, o’ta fidoyilik o’zbeklargagina xos xususiyatidir. Shu boisdan ham, ota – onamiz farzandlarning baxti va kelajagi uchun qayg’uradi. Ularning puxta bilim olishlari qiziqishlari bo’yicha kasb – hunar egallashlari, axloq – odob qoidalarni mukammal bilishlari va ularga amal qilishlari uchun mavjud imkoniyatlarni yaratadilar. Chunki oilada bolani to’g’ri tarbiyalash mustahkam poydevorli jamiyat barpo 20 etishning garovidir.Oilada bolalarni axloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va mazmuni bolaning ma’naviy dunyosini uning ongini, axloqiy hislatlarini, shaxsiy sifatlari va xulqi tarbiyalash va rivojlantirishni taqoza eyadi. Axloqiy tarbiyaning vazifalari asosan quydagilardir. Oilada amalga oshirilgan axloqiy tarbiyaning mazmuni farzandda o’z ota – onasidan, oilasi, avlod – ajdodlari tarixidan, o’zi tug’ulib o’sgan o’lkasi, vatani, millati, tili, dini, an’analardan g’ururlanishi hissini shakllantirishdan iborat.Davlatimiz va hukumatimizning ota – ona va tarbiyachi murabbiylar oldiga qo’yayatgan talabi ham aynan shundan ibratdir.“Bola ongi yoshlikdan boshlab” , “Sen tarixi boy, ulug’ millatning farzandisan”, “Sen ulug’ mutafakkirlar, alloma zamonlarni dunyoga keltirib, tarbiyalangan bobokolanlarning ajdodisan”, “O’zbek xalqi boy ma’naviyatli, vatanga, xalqa sadoqatli xalq”, “Bizning mamlakatda dunyoda tabiati eng go’zal, boy diyor”, “O’zbek xalqi bag’ri keng , insonpavar, mexmondo’st xalq” kabi tushunchalar bilan shakllantirilsa, uning ongida milliy g’urur, o’zligini anglash paydo bo’lib boradi. Shundagina u o’z avlod ajdodlari an’analari kelgusida davomchisi ekanligini , ongli ravishda tushunib yetdi. Mamlakat, oila tug’ulib o’sgan hudud ravnaqi, amalga oshirayotgan islohatlarning muvaffaqiyoti har bir shaxsning ma’naviy madaniyatliligi darajasiga, uning fidokorligiga, halol mehnatiga bog’liq ekanligini qalb anglaydi. Yoshlarning ma’naviy – axloqiy va jismoniy barkamol qilib tarbiyalash davlatimi- zning siyosatini ustuvor yo’nalishi hisoblanadi.Oila esa tarbiyaning poydevori o’ziga xos jarayon bo’lib, u farzand tug'ulmasdan ancha oldin boshlanadi. Yaniy bo’lajak ota – onanig salomatligi , nasl – nasabi, dunyoqarashi, ichki va tashqi dunyosi, axloq – odobi, moddiy va ma’naviy va jismoniy tayyorligi kelajak farzand tarbiyasida mumkin ahamiyatga egadir.Milliy g’urur ona suti, ota namunasi, avlod – ajdotlarining irsiy fazilatlari, axloq – odabi mezonlari orqali far-zand ongiga singdiriladi. 21 XULOSA Demak Yosh avlodni tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash jamiyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan obyektiv zaruratdir. Aqliy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning eng muhim jihatlaridan biri. Aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yosh avlodga muntazam va maqsad asosida pedagogik ta’sir ko’rsatishdir. Demak, aql keng ma’noda sezish va idrok etishdan boshlab to tafakkur va xayolni o’z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig’indisi bo’lib, u yosh avlodning insoniyat to’plagan bilimlar, ko’nikma va malakalar, me’yorlar, qoidalar va boshqalarda ro’y beradi. Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta’minlovchi xilma-xil vositalar, metodlarni, keraqli shart-sharoitlarni yaratishni o’z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattalarning ma’lum maqsad asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg’otish, aqliy malaka va ko’nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli, ayniqsa, kattadir. Chunki aql xis-tuyg’ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bo’lgan jarayonlar yig’indisidir. Aqliy rivojlanish fikrning kengligida voqealarni har xil bog’lanishlarda, munosabatlarda ko’ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon bo’ladi.Demak, kattalar mehnati va tabiatni kuzatish bolalarda estetik xislarni, shakllantirishga yordamlashadi, ijodiy faoliyat uchun material beradi. Ammo oilalarda umumxalq bayramlari -“Navro’z”, “Xayit”, “Yangi yil”, “Mustatsillik” kuni va boshqalar keng nishonlanadi. Bolalar bu bayramlarda qatnashadilar. Katta yoshdagi bog’cha bolalariga har bir bayram va tantananing ahamiyatini ularning yoshlariga mos holda tushuntirishadi. Bu o’rinda tarbiyachining vazifasi-bolalarning xissiyotlarga ta’sir etib, ularda o’z xalqidan hamda uning qadriyatlaridan g’ururlanish xissini shakllantirishdan iboratdir. 22 Shunday qilib, bog’cha bolalarini tabiat, xozirgi davr voqealari bilan tanishtirish orqali ularning aqliy qobiliyati, axloqiy va estetik xislari shakllanib boradi. Foydalanilgan Adabiyotlar 1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi maktabgacha ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi Qarori,13 may PQ4312 son. 2. Mirziyoev SH.M “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” _Toshkent:O'zbekiston,2017.-488 bet. 3. Abu Nasr Farobiy.”Fozil odamlar shahri” Toshkent:O'qtuvchi,1998.-43-bet. 4. O'zbekistonRespublikasiPrzidentining 2018 22 yanvardagi "2017-2021- yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishni Beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasini faol tadbirkorlik inavatsion g'oyalar va texnalogiyalarni qo'llab quvvatlash yili" amalga oshirishga oid Davlat dasturi to'g'risida" gi PF-5308 sonli farmoni. 5. O'zbekistonRespublikasiPrezidentining"2017-2021- yillarda Maktabgacha ta'lim tizimini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to'g'risidagi" PQ-2707 sonli qarori.2016 6. Sh. Abdullayeva “Ilk yoshdagibolalarning sensor tarbiyasi” 7. Sh. Sodiqova “Maktabgacha pedagogika” Toshkent 2013 8. R.Mavlonova , N.Vohidova, N.Rahmonqulova “Pedagogika nazariyasi va tarixi” Toshkent 2010. 9. M.Xayrullayev. O`zbek pedagogik antologiyasi. T.: «O`qituvchi» 1995 y 10. N.Ochilov. Muallim qalb mehmori. T.: «O`qituvchi» 2001 y N.N.Azizxodjaeva. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. T.: «O`qituvchi» 2005 y 11. B.Ziyomuhamedov. Yangi pedagogik texnologiya: nazariy va amaliy. T.: «Chinoz» ENK. 2002 y. 12. N.Saidahmedov. Yangi pedagogik texnologiyalar T., “O`qituvchi” 2002 y. 23 13. O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining “Maktabgacha ta‟lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida” 2020 yil 22 dekabrdagi 802-sonli qaroriga 1-ilova Maktabgacha ta‟lim va tarbiyaning Davlat Standarti. 14. A.D. Qurbonovna –“Matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va metodikasi” – Namangan-T:2020 15. F.Qodirova, Sh.Toshpо‘latova, N.M.KayumovaMaktabgacha pedagogika”.- T., “Tafakkur”. 2019 16. Berdiyeva M.M.- « Maktabgacha pedagogika » fanidano‘quv- uslubiymajmua- Termiz-2018. Elektronresurslar 17. www.ziyonet.uz 18. wikipedia.org 19. https://bigenc.ru 20. https://www.healthline.com