Ona tili darslari bilan husnixat darslarini bog’lab o’tish metodikasi Reja: 1. O’quvchilarni yozdirishga boshlashdan oldin to’g’ri o’tirish qoidalari bilan tanishtirish. 2. Bir chiziqli daftrada harflarning balandligi va qiyaligini chamalab yozishga o’rgatish 3. Ona tili darslari bilan husnixat darslarini bog’lab o’tish metodikasi Birinchi sinfda yozuv mashqlarini tashkil etish birmuncha murakkab bo’lib, u bir necha davrlarga bo’linadi va bir necha xil vazifalarni o’z ichiga oladi. Bolalar o’qituvchining so’zini tinglaydilar, doskaga yozgan harf va so’zlarni ko’rib boradilar, ayrim matnlarni ko’chirib yozadilar, so’z va bo’g’inlarni tahlil qiladilar, nuqtalar bilan ifodalangan harflarning ustidan bo’yaydilar va h.k. Ayrim vaqtlarda o’qituvchi o’quvchilarni yozdirishga boshlashdan oldin to’g’ri o’tirish qoidalarini tushuntirib beradi, ammo dars o’rtalariga borib, bu narsa ularning esidan chiqib qoladi, natijada o’quvchilar qanday noto’g’ri o’tirgan bo’lsalar darsning oxirigacha shunday o’tiradilar. Shuning uchun o’qituvchi butun dars davomida o’quvchilarga to’g’ri o’tirish qoidalarini eslatib turishi, maqsadga muvofiqdir. Bu masalani oson hal etishning yana bir yo’li sinfga to’g’ri o’tirish va ruchkani to’g’ri ushlash qoidalari ko’rsatilgan ko’rgazmali qurollar osib qo’yishdir. O’quvchilarda chiroyli aniq va toza yozishga qiziqish va muhabbat uyg’otish uchun birinchi navbatda o’qituvchining o’zi chiroyli yozishi lozim, bu sohada o’quvchilarning taqlidchanligini unutmaslik kerak. Boshlang’ich sinf dasturining so’nggi bosqichida yozuvga o’rgatish o’qish darsi bilan yozuv darsini bog’lab o’tishni maqsad qilib qo’yadi. O’qish darslarida o’quvchi tovush hamda bosma harflar bilan tanishtirilsa, tovush va harflarni tahlil va taqlid qilish orqali ularning nutqi o’stiriladi. Shu kabi ayrim yozuv darsi ham o’zining ayrim maxsus xususiyatiga ega. Masalan, o’;quvchilar o’qish darsida alifbe kitobidagi tayyor bosma harflardan foydalansalar, yozuv darsida bu narsa ko’rinmaydi. Har bir harf va uning elementlarini o’quvchining o’zi namunaga qarab bajarishlari shart. Harf va uning elementlari orasidagi masofalarni to’g’ri saqlash hamda daftarga bir tekis yozish endigina yozishga o’rganayotgan o’quvchi uchun qiyinchilik tug’dirishi mumkin. Shuning uchun ham bu sinfda yozuvga o’rgatish o’z navbatida quyidagi qator tushunchalarni bilishi talab etiladi. Masalan “baland- past”, “bir xil”, “keng- tor”, “yaqin-uzoq”, “yuqoriga”, “pastga”, “o’rta”, “oraliq”, “uzunroq- kaltaroq”, “teng”, “to’g’ri chiziq”, “qiya chiziq”, “o’ngga- chapga” va h.k O’qituvchi yozuvga o’rgatishdan oldin o’quvchilar bilan yuqorida q ayd etilgan tushunchalar ustida ish olib borishi lozim. Bu o‘quvchilarga harflarning shaklini uning harakatini yaxshi tushuntirishlariga katta yordam beradi. Xulosa qilib aytganda , yozish malakasi o’qish malakasiga nisbatan ancha murakkabdir. Shuning uchun birinchi sinfda yozuv mashqlari uchun berilgan alifbegacha bo’lgan davrni birmuncha uzaytirish mumkin. Ammo bu davrda yozuv darsi bilan o’qish darsi o’rtasida birmuncha farq bo’lishi mumkin, bundan cho’chimaslik kerak, chunki bu vaqtda o’quvchilar so’z va harflarni otilgan materialllar asosida yozib o’rganadilar. Keyinchalik esa o’qish bilan yozuv darsi bir- biri bilan, uzviy bog’langan holda davom etadi. Yozuv darsiga taaluqli bo’lgan ayrim xususiyatlar hisobga olingan holda tayyorgarlik mashqlari beriladi. O’qishning birinchi haftalaridagi tayyorgarlik mashqlari, asosan, og’zaki nutqni o’stirishga qaratiladi. Ammo butun bir soatlik dars davomida og’zaki nutq bilan shug’ullanish bolalarni zeriktirib qo’yishi mumkin. Shuning uchun bu darslarning yarmini og’zaki nutq o’stirishga , ikkinchi yarmini esa yozuv darsiga taalluqli bo’lgan tayyorgarlik mashqlarini bajarishga qaratish lozim. Bu mashqlarni qiziqarli chiqishi uchun rangli qalam yoki flomasterdan foydalanish mumkin. Bu davrda husnixatga oid tayyorgarlik mashqlarini tashkil etish muhim ahamiyatga ega. Kichik yoshdagi o’quvchilarning barmoq va qo’l muskullari yaxshi rivojlanmaganligini hisobga olib, oddiy katak daftarga (5*5mm) yozdirish talab etiladi. Bunday kataklar ichida raqamlarni yozishga o’rgatish va boshqa matematik yozuvlarni bajarish ancha oson. O’quvchilarni raqamlarni yozishga o’rgatish jarayonida ko’zlangan maqsadga erishish uchun yozuv mashqlarini to’g’ri tashkil etish va uning uslublaridan to’g’ri foydalanish lozim. Bolalarni raqamlarni to’g’ri yozishga o’rgatishda mustaqil va amaliy ishlarga ham alohida e’tibor berish lozim. Chunki o’quvchilar harflarni bo’yash , kataklarga joylashtirish orqali ham yozuv malakasini egallashga o’rganadilar. Tayyorgarlik mashqlari tugagandan so’ng o’quvchilarni raqamlarni yozishga o’rgatiladi. Raqamlarni to’g’ri yozish uchun quyidagi talablarga amal qilish kerak: 1. Hamma raqamlar kataklar ichida to’ldirib bir tomonga qiya qilib yoziladi. 2. Raqamlarning eni balandligining 2/3 qismida yoziladi. 3. Har bir raqamni yozdirishdan oldin u qanday elemantlardan tuzilganligini va yozilish harakatlarini doskada amaliy ko’rsatiladi. 4. Namuna tarzida yozib ko’rsatilayotgan raqam doskada katta hajmda bo’lib, har bir o’quvchiga ko’rinib turishi lozim. 2. O’quvchining o’qituvchining ko’rsatmasi asosida havoda mashq qilganlaridan so’ng yozishga ruxsat etiladi. 3. O’quvchilarning yozgan raqamlarini o’qituvchi muntazam kuzatib , tegishli yordam berib borishi zarur. Ayrim o’qituvchilar raqamlarni yozish qoidalarini o’zlari ham bilmasliklari mumkin, shuning uchun biz quyida raqamlarni qanday yozilish qoidalarini ko’rsatib o’tamiz. Raqami ikki tayoqchadan iborat bo’lib, uzun tayoqcha daftar katagining yuqori burchagidan pastki ko’ndalang chiziqning o’rtasigacha qiya qilib tushiriladi. Kichik tayoqcha bilan uzun tayoqcha , qo’l harakatini uzmasdan bir butun shaklda yoziladi. Raqami yozuvdagi so’roq belgisiga o’xshash bo’lib, bir butun shaklda yoziladi, pastki to’lqinsimon chizig’i daftar pastki chizig’ining ustida joylashadi. Uni tuguncha yoki to’g’ri shaklida yozish mumkin emas. Raqami ikki elementdan, ustki va pastki yarim chiziqlar hamda doiralarda iborat bo’lib, qo’l harakati uzilmay bir- biriga bog’lab yoziladi. Bu raqamni yozishda uning qiyaligiga e’tibor berish lozim. #69 Raqami uch element “tayoqcha” lardan iborat bo’lib, uchinchi tayoqchani yozishda qo’l harkati uziladi. Uning birinchi tayoqchasi daftar katagining yuqori chizig’iga o’rtasidan boshlanib, bir tomonga qiya holatda katakning o’rtasidan bir oz pastroqqa tushiriladi va o’ng tomoga qo’l harakatini uzmasdan ko’ndalang chiziq chiziladi. Raqami uch elementdan iborat bo’lib, birinchi kichik yoy shaklidagi elementi yoziladi, so’ngra kichik tayoqcha va o’ng yarim doira shaklidagi elementlari qo’l harakatini uzmasdan bog’lab yoziladi. Raqami bir butun shaklda yoziladi u chap yarim cho’zinchoq doiaradan iborat Raqami uch elementdan iborat bo’lib, kichik to’lqinsimon chiziqdan iborat. Kichik ko’ndalang tayoqcha, uzun tayoqchaning teng o’rtasida bo’lishi shart Raqami, kichik va katta cho’zinchoq doiralardan iborat bo’lib, butun shaklda qo’l harakatini uzmay yoziladi. Raqami kichik cho’zinchoq doira va o’ng yarim cho’zinchoq doiradan iborat bolib, bir butun shaklda yoziladi. 0-nol alifbodagi “o” harfi shaklida quyidagicha yoziladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan barcha qoidalarni o’qituvchi koundalik dars jarayonida o’quvchilarga eslatib ko’rsatib borish lozim. Har bir o’quvchi raqamlarni qayerdan boshlashni katak ichida qanday joylashtirish, qayerda tugashini yaxshi o’rganib olgan taqdirdagina xatoga yo’l qo’ymaydilar. O’quvchilar oddiy katak daftarga o’tganlaridan so’ng raqamlarning o’lchami maydalashib boradi, chunki misol va masalalarni yechishda raqamlar bir- biri bilan qo’shilib ketmasligi kerak. Shuning uchun raqamlarni katak daftarning ko’ndalang chizig’I ustida yozish mashq qildiriladi. Matematika darslarida ham yozuvning sifat va samaradorligini oshirish uchun umumiy metodik, gigiyenik va kallografik talablar qo’yiladi. Maktab dasturida ko’rsatilganidek, bolalarning yozuvlari toza, aniq va chiroyli bo’lishi kerak. Bu talabni har bir o’quvchi yaxshi bilishi va sedan chiqarmasligi kerak, shundagina “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunni bajargan bo’lamiz. Alifbodagi barcha harflarni to’g’ri yozishga o’rgatib mashq qildirilgandan so’ng ham ayrim o’quvchilar harf va uning elementlarini buzib yozadilar. Bunday xatolarni bo’lmasligi uchun o’quvchilar bilan turli mashqlarni bajarishlozim. Bir chiziqli daftrada harflarning balandligi va qiyaligini chamalab yozishga o’rgatish asosiy maqsad qilib qo’yilishi kerak. Harflarning qiyaligini to’g’ri saqlash daftarning parta ustidagi holatiga ham bog’liq. Bu haqida biz daftra tutish qoidalari bo’limida batafsil to’xtalganmiz. Harflarning balandligini chamalab yozishga o’rgatilgandan so’ng, harflarning qiyaligini to’g’ri saqlashga yordam beruvchi hamda tekshiruvchi qo’shimcha qiya chiziqlar orqali mashq qildirish mumkin: Bunda o’quvchilar harflar yonidagi tayoqchalarga qarab harflarning qiyaligini to’g’rilab , o’zlarining yozuvlarini tekshirib boradilar. Katta va kichik harflarning yozilishi qoidalari birinchi yarim yilda aniq ko’rsatib o’tilgan, shuning uchun har bir harfning yozilish vositasi ustida to’xtalib o’tmay, bir chiziqli daftrada harflarning joylashishi, tezligi, murakkab bog’lanishlar qiyalikni saqlash qoidalari , qo’l uzmay yozish, chamalashga o’rgatish, xatolar ustida mashq qilish kabilar ustida to’xtalib o’tamiz. O’quvchining bu davrdagi eng asosiy vazifalaridan biri chiroyli yozuv uchun qo’yilgan talablarni yanada mustahkamlashdan iborat. Har bir chiroyli yozuv darsida o’quvchilarning partada o’tirishlari, daftarning to’g’ri turishga ruchkadan foydalanish, sinfdagi yorug’likni qaysi tomondan tushayotganligi o’quvchining diqqat markazida bo’lisghi kerak. Ammo yozuv gigiyenasi talablari bo’yicha uzluksiz yozuv mashg’uloti 8-10 minutdan oshmasligi zarur. Masalan kichik “u” harfining yozilish qoidalari o’quvchilarga tanish bo’lsa ham, bir chiziqli daftraga uning yozilish qoidalarini qayta ko’rsatib berish zarur: Bu harfni yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin: a) Harf elementlari orasidagi masofalarni juda keng yoki tor va burilish joyini qirrali qilib yozadilar: Bu kamchiliklarni yo’qotish uchun o’qituvchi doskada harf elementlari orasidagi masofani bir xilda saqlab yozishni manuma qilib ko’rsatishi lozim. b) Harfni juda yirik yoki juda mayda qilib yozadilar: Bunday kamchiliklarni oldini olish uchun bir chiziqli daftarning parallel chiziqlari orasidagi masofani teng 3 bo’lakka bo’lib, bir qismida kichik harflarni, uchdan ikki qismida bosh harflarni yozdirib mashq qildirish lozim. Kichik “i” harflarini yozishda uni chiziqlar orasidagi masofani 1/3 qismidan boshlash lozim: Bu harfni yozishda o’quvchilar uning o’rtasidagi tayoqcha qismini haddan tashqari burib yuboradilar, vaholanki, uning qiyaligi 75darajadan oshmasligi kerak. O’quvchilarda uchraydigan bunday kamchiliklarining oldini olish uchun kichik “i” harfi yoniga kichik tayoqchalarni qo’yib yozdirish lozim: Kichik “n” harfini yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin: a) Harf elementlarining quiyaligini bir xilda saqlamaslik: b) Harf elementlari orasidagi masofaning keng yoki tor bo’lishi: Kichik “m” harfini yozishda uchraydigan asosiy kamchilik, harf elementlar orasidagi masofani to’g’ri saqlay olmaslik: Kichik “o” harfi cho’zinchoq doira shaklida bo’lib, uni ikki xil shaklda ulash elementi bilan va ulash elementisiz yozdirib mashq qildiriladi. Bu harfni yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yishlari mumkin: Kichik “a” harfi ikki elementdan tuzilgan bo’lsa ham ular bir- biriga bog’lab yoziladi. Shuning uchun o’qituvchi o’quvchilarga bu harfni yozish qoidalarini doim eslatib turish, qo’l harakatini uzib yozishga yo’l qo’ymasligi kerak. O’quvchilarning yozuvga quyidagiga o’xshash noto’g’ri yozilgan kichik “a” harfini uchratish mumkin: a) Kichik “a” harfini ikkinchi elementi birinchi cho’zinchoq doira elemntidan yuqoriga chiqib ketadi: b) Cho’zinchoq doira shakldagi elementini ochiq qoldirib so’zlarda o’qishni qiyinlashtiradilar: c) Elementlarning qo’shilish joyida burchak (joy) qoldirmaydilar: Bu xatolarni yo’qotish uchun doskada ularning yozilish qoidalarini qayta ko’rsatib berish lozim. Katta “P” harfi ham qo’l harakatini uzib yozishni talab etadi. Bu harfning ikkinchi elemntining yozilish qoidalarini ko’proq tushuntirish lozim “P” harfi kichik harflar bilan yordamchi ulash elementi orqali bog’lanadi: O’quvchining daftarlarida “P” harfining quyidagiga o’xshash noto’g’ri yozilgan shakllarini uchratish mumkin: Kichik “y” harfini yozishda ham qo’l harakati uzilmaydi. Uning birinchi elementi kichik “u” harfinig elementi kabi yozilib, ikkinchi elementi esa satr chizig’idan pastga tushirib, tuguncha hosil qilib , boshqa harflar bilan bog’lanadi: Bu harfni yozishda uchraydigan asosiy kamchilik tugunchakli elementi juda qisqa yoki juda uzun yozilishidir: Kichik “g” harfi ikki elementdan iborat bo’lsa ham bir butun shaklda , o’zidan oldingi va keying harflar bilan bog’lab yoziladi: Bu harflarni yozishda quyidagi xato va kamchiliklarni uchratish mumkin: Yuqoridagi xatolarni yo’qotish uchun harflar bilan bir qatorda osti tugunchakli uzun tayoqcha shakldagi elementini yozdirib mashq qilish zarur: Katta “K” harfini yozishda o’quvchilar ruchkani chiziqnig ustidan qayta aniq yurgiza olmaydilar yoki qo’l harkatini uzib yozadilar: Bu kamchiliklarni yo’qotish uchun qo’lni uzmasdan qo’shib yozishni muntazam ta’kidlab turish lozim. Katta “H” harfini yozishda quyidagi kamchiliklarini uchratish mumkin: Katta “B” harfini yozishda o’quvchilar yarim cho’zinchoq doira elementilari nisbatan to’g’ri ololmay quyidagi xatolarga yo’l qo’yadilar: Katta “D” harfini yozishda qo’l harakati uzilmaydi va bir butun shaklda yoziladi, ammo bu harfni yozishda o’quvchilar quyidagi xatolarga yo’l qo’yadilar: Katta “A” harfi qo’l harakatini uzmasdasn bog’lab yoziladi. Bu harfni yozishda quyidagi kamchiliklarni uchratish mumkin: a) Harf elementlari orasidagi masofani juda tior yoki keng qilib yuboradilar. b) Tugunchakli elementlarni juda katta yoki kichik qilib yozadilar: c) Haddan ziyod qiya qilib yozadilar: Kichik “r” harfining yozilishida qiyinchili tug’ilmaydi, ammo shunga qaramay, ayrim o’quvchilar tomonidan quyidagiga o’xshash xato yozilgan shakllarni uchratish mumkin: Katta “E” harfi tashqi ko’rinishidan sodda bo’lsa ham, yozishda quyidagi kamchiliklarni ko’rish mumkin: a) Harf elementlari orasidagi nisbatni to’g’ri ololmaydilar: b) Talab etiladigan 75 daraja qiyalikni saqlay olmay tik yozadilar: Bu kamchiliklarni yo’qotish uchun bir necha qator harflar bilan qiya shaklidagi tayoqchalarni yozdirib mashq qildirish lozim.