ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI FANIDAN KECHALAR, UCHRASHUVLAR, ERTALIKLARNI TASHKIL ETISH ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI FANIDAN UCHRASHUVLARNI TASHKIL ETISH.ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI FANIDAN KECHALAR TASHKIL ETISH.ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI FANIDAN UCHRASHUVLARNI TASHKIL ETISH.ONA TILI VA O‘QISH SAVODXONLIGI FANIDAN ERTALIKLARNI TASHKIL ETISH. Reja: 1. Umumiy oʻrta taʼlim maktabi oʻquv tarbiyaviy ishining tarkibiy qismi, oʻquvchilarning boʻsh vaqtini tashkil etish shakllari. 2. Sinfdan tashqari ishlarning asosiy shakllari. 3. Ona tili va o‘qish savodxonligi fanidan uchrashuvlar Adabiy kechalar oʻtkazish, ekskursiyalar, fan olimpiadalari, turli bayram va tadbirlar, koʻrik tanlovlar, toʻgaraklar tashkil etish, shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar. Bevosita maktabning oʻzida darsdan tashqari oʻtiladigan mashgʻulotlar sinfdan tashqari ishlar deb ataladi. Bevosita maktabdan tashqarida tashkil etiladigan tadbirlar esa maktabdan tashqari tadbirlar deyiladi. Demak, bundan bilishimiz mumkinki, darslardan tashqarida mashgʻulotlar olib borilishi oʻquvchilarning bilim saviyasini oshirishda dasturilamal boʻlib xizmat qiladi. Qolaversa, sinfdan tashqari ishlarning ahamiyatini biz oʻquvchilarning boʻsh vaqtlarini mazmunli tashkil etishda koʻrishimiz mumkin, ya’nikim har bir tashkil qilingan sinfdan tashqari ishlarda oʻquvchilar qoʻshimcha bilimga va malakaga ega boʻladilar. Yuqorida aytilganidek, sinfdan tashqari ishlar turlarga boʻlingan holda turli fanlardan va sinflardan turli shakllarda olib borilishi mumkin. Sinfdan tashqari ishlarning turlariga toʻxtalib oʻtadigan boʻlsak, adabiy kechalar har bir fandan oʻtkazilishi mumkin. Koʻpincha bunda yuqori sinflarda fan oyliklar doirasida oʻtkaziladi. Ona tili va adabiyotdan esa Alisher Navoiyga bagʻishlangan, Zahiriddin Muhammad Boburga atab tashkillashtirilgan adabiy kechalarni kiritsak boʻladi. Bayram va tadbirlarga esa har bir mavsumdagi mavsumiy tadbirlarni kiritishimiz mumkin. Bayramlar va tadbirlar ssenariylar asosida tashkil etiladi. Ekskursiyalarda turli xil muzeylar va metro bekatlari boʻylab sayohatni kiritishimiz mumkin ekan. Shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar jonli muloqot tarzida tashkil qilinib, bunda oʻquvchilarga tanish boʻlgan shoir va yozuvchilar taklif etish maqsadga muvofiq boʻladi. Mehmon bolalar adabiyoti vakili boʻlishi lozim. Sinfdan tashqari ishlar oʻquvchilarni barkamol shaxs sifatida shakllantirish va ularni hayotga tayyorlashda keng imkoniyatlar yaratadi. Sinfdan tashqari ishlariga oʻquvchilar bilan oʻtkaziladigan va ularga tarbiya hamda bilim berishga qaratilgan turli xil mashgʻulotlar tizimi kiradi. Bunday mashgʻulotlar pedagogik jamoa, sinf rahbari, yoshlar tashkilotlari rahbarligi va bolalarning oʻz-oʻzini boshqarish tashkilotlari tomonidan darsdan tashqari vaqtda uyushtiriladi. Oʻquvchilarning sinfdan tashqari ishlarini tashkil etishda oʻquvchilar saroylari, yosh texniklar, yosh tabiatshunoslar, yosh sayyoxlar klubi va maktabdan tashqari boshqa muassasalar katta yordam beradi. Sinfdan tashqari ishlarning asosiy shakllari sifatida ommaviy ishlar (maktab klublaridagi tadbirlar, kecha, munozara va tanlovlar oʻtkazish, viktorina va koʻrgazmalar uyushtirish, tabiat qoʻyniga, maktab va muzeylarga ekskursiyalarga chiqish), toʻgarak ishlari (oʻquvchilarning turli toʻgaraklar, sport seksiyalari, ansambllardagi qatnashishlari), mustaqil ishlar (oʻquvchilarning sinfdan tashqari oʻqishi, kolleksiya toʻplashi, texnika, musiqa, tasviriy sanʼat, chizmachilik va sh.k. bilan mustaqil shugʻullanishi)ni koʻrsatish mumkin.Sinfdan tashqarida, ammo maktab territoriyasida o’quvchilar bilan birgalikda amalga oshiriladigan ishlar sinfdan tashqari ishlar deb aytiladi. O’qituvchilarning deyarli hamma qismi sinfdan tashqari ishlarga jalb etiladi va undan o’quvchini har tomonlama rivojlantirishning muhim vositasi sifatida foydalanadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar o’ziga xos xususiyatlari bilan mashg’ulotlardan farq qiladi. Bu ish ixtiyoriy xarakterga ega bo’lib, o’quvchilar o’z qiziqishlariga va layoqatlariga qarab turli xil to’garaklarga qatnashadilar, darsdan tashqari vaqtda o’tkaziladigan oilaviy va individual ishlarga ham o’z istaklari bilan ishtirok etadilar. Sinfdan tashqari ishlarning turlari va shakllari xilma-xil bo’lib, har bir maktab bu ishga istesnosiz, hamma o’quvchilarni tortishi talab etiladi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning mazmuni va formasi asosan o’quvchilarning qiziqishlariga, talablariga hamda ularning shaxsiy xohishlariga va mahalliy sharoitlariga bog’liq holda amalga oshiriladi. O’zbekiston xalq ta’limi vazirligining 1994 yilda chiqargan “Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiyalari”da ko’rsatib o’tilgan talablarga muvofiq tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda ayniqsa, o’quvchilarga mustaqillik berish alohida ta’kidlangan. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning asosiy vazifasidan biri -o’quvchilar hayotini zavqli, sermazmun va madaniy qilish, ularni jamoa bo’lib yashashga va ishlashga o’rgatishdan iborat.Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning shakllari: a) og’zaki ish usullari (siyosiy axborotlar, majlislar, sborlar, ma’ruzalar, dokladlar, munozaralar, uchrashuvlar, savoljavob kechalari, bahslar va x.o.); b) amaliy ish usullari: kultpoxodlar, ekskursiyalar, spartakiadalar, olimpiadalar, konkurslar va o’quvchilar faollari bilan olib boriladigan ishlar, yashil patrullar, texnika ijodi, yosh texniklar to’garaklari, shanbaliklar va boshqalar; v) ko’rgazmali ish usullari: maktab muzeylari, urush va mehnat qahramonlari galereyasi, badiiy ijod vositalari, tashkiliy stendlar va boshqalar. Sinfdan tashqari ishlarning quyidagi turlari bo’lib, ular quyidagilarga bo’linadi: -Ommaviy ishlar-o’quvchilar orasida olib boriladigan siyosiy- oqartuv ishlari bilan bog’liq bo’lgan, ichki va tashqi siyosatning aktual masalalari, siyosiy axborotlar, suhbatlar, dokladlar, ma’ruzalar: (1-sentyabr, 8-mart, 9-may, 1-oktyabr, 21- mart va boshqalarga) bag’ishlangan adabiy-badiiy yig’ilishlar. -Madaniy-ommaviy tadbirlar: –adabiy kechalar, spektakllar, badiiy havaskorlik kechalari, o’tkir zehnlilar tortishuvlari va boshqalar. -Guruxiy ishlar: Bunda o’qituvchi sinfdan tashqari o’quvchilarning ma’lum bir guruxi bilan tarbiyaviy ishlar va tadbirlarni o’tkazishi mumkin. -Individual ishlar: bunda o’qituvchi yoki tarbiyachi o’quvchining individual yosh xususiyatlariga qarab ish tutadi. Masalan: tortinchoq, passiv o’quvchilar har bir sinfda ham uchraydi. Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarda quyidagi tarbiyaviy tadbirlar muhim o’rinni egallaydi: a) siyosiy axborotlar; b) o’quvchilarning ishlab chiqarish ilg’orlari, atoqli kishilar bilan uchrashuvlari; v) fan to’garaklari; g) klublar, o’lkani o’rganish to’garaklari, maxsus to’garaklar jismoniy, madaniy sport to’garaklari, maktab mashg’uloti, sinfdan tashqari kitobxonlik va boshqalar. Sinfdan tashqari ishlarning maqsadi – ona tili darslarida olgan bilim, ko’nikma va malakalarini takomillashtirish, ona tilining fonetika, grammatika, morfemika, sintaksiz, so’z birikmasi, so’z, gap kabi tushunchalari bilan yaqindan tanishish, muntazam ravishda ona tiliga muhabbatni uyg’otish va uni amalda to’g’ri qo’llay oladigan ongli komil insonni tarbiyalashdir. Sinfdan tashqari ishlar o’quv dasturi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, unda ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishda yaqindan yordam beradi. Buning uchun o’quvchilarda izlanuvchanlik va ijodkorlik darajasiga ko’tarish talab qilinadi. Maktablarda 1959-yildan boshlab maxsus sinfdan tashqari ishlar darslari tashkil etilgan. Sinfdan tashqari ishlar 1-2-sinfda haftada 1 marta, 3-4-sinfda 2 haftada 1 marta o’tkaziladi. Savod o’rgatish jarayonida esa haftadagi oxirgi alifbe darsining 17-20 daqiqasi ajratiladi. Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari ishlarni asosiy maqsadi o’quvchilarda fanga qiziqishni rivojlantirish, darsda olingan bilimlarni to’ldiruvchi va chuqurlashtiruvchi ona tilidan bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. Boshlang’ich sinflarda ona tilidan “sinfdan tashqari ish” deyilganda o’quvchilarning o’qituvchi rahbarligida darsdan tashqari vaqtda tashkil qilingan, dastur bilan bog’liq bo’lgan material asosida ixtiyoriylik tamoyiliga asoslangan mashg’ulotlar tushuniladi. Sinfdan tashqari ishlarni ikki turini farqlash mumkin. Uning birinchi turiga rejadagi materiallarni o’zlashtirishda orqada qoladigan bolalar bilan ishlash tushunilsa, ikkinchi turi esa ona tilini o’rganishga qiziquvchi bolalar bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar kiradi. Ma’lumki birinchi turdagi mashg’ulotlar hozirgi kunda mamlakatimizning barcha mamlakatlarida mavjud. Bunday mashg’ulotlarni bilimlar darajasi bir-biriga yaqin 3-4 o’quvchidan iborat kichik guruhlarda haftada 1-2 marta o’tkazish mumkin. Odatda sinfdan tashqari ishlar deyilganda ko’proq ikkinchi turdagi mashg’ulotlar nazarda tutiladi va ular asosan o’z oldiga quyidagi maqsadlarni qo’yadi: o’quvchilarda ona tiliga va uning tadbiqlariga qiziqish uyg’otish, o’quvchilarning ona tilidan reja bo’yicha olgan bilimlarini kengaytirish, o’quvchilarda ilmiy tekshirish xarakteridagi malakalarini oshirish, ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan ishlashga o’rgatish, o’quvchilarda tilshunos olimlar va tarixiy materiallar haqida tasavvurlarini kengaytirishdan iborat. Bu maqsadlarni bir qismi darsda amalga oshiriladi, ammo dars vaqti chegaralanganligi tufayli qolgan qismini sinfdan tashqari ishlarda amalga oshiriladi. 1. Tayyorlov bosqichi. Bu 1-sinfning savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi. Unga darsning bir qismi 17-20 daqiqasi ajratilgani uchun “STI mashg’uloti” deb yuritiladi. 2. Boshlang’ich bosqich. Bu 1-sinfning 2-yarim yilligiga to’g’ri keladi. Bu bosqichda haftada 1 marta 45 daqiqalik dars uyushtiriladi. 3. Asosiy bosqich. Bu bosqich 2-4-sinflarga to’g’ri keladi. Bu davrda o’quvchilaming o’qish malakalari mustahkamlanadi. Bunda o’quvchilarning sinfdan tashqari o’qiganlari baholanadi. Sinfdan tashqari ishlar darslarining xususiyatlari, birinchidan, sinfdan tashqari ishlar tizimining bosqichlari bilan, ikkinchidan, o’quv vazifalari va dastur bilan, uchinchidan, oldinga qo’yilgan tarbiyaviy vazifalar bilan, to’rtinchidan, o’quvchilaming qiziqishlari bilan belgilanadi. Ona tilidan sinfdan tashqari olib boiladigan ishlar ham ta`limiy, ham tarbiyaviy maqsadlarni ko`zlaydi. Uning ta`limiy ahamiyati shundaki, o`quvchi bu jarayonda qo`shimcha bilim, malaka va ko`nikmalarga ega bo`ladi. Tarbiyaviy ahamiyati esa nutq odobini tarbiyalash, zukkolik, tezkorlik va hozirjavoblik singari fazilatlarni shakllantirish, mustaqil fikrlash, ijodiy faoliyat ko`rsatish, nutq odobini tarbiyalash singarilarda o`z ifodasini topadi. Doimiy tadbirlarga to`garak mashg`ulotlari kiritilsa, qolganlari vaqt-vaqti bilan o`tkaziladigan tadbirlarga kiradi. Sinfdan tashqari ishlar ayniqsa boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ularga nutqini o’stirish, olingan bilim va malakalarni mustahkamlash uchun yordam beradi. Yangi qo’shimcha ma’lumotlar manbai hisoblanadi. Sinfdan tashqari ishlarning ta’limiy ahamiyati – o’quvchilarga qo’shimcha bilim, malaka va ko’nikmalar berish. Tarbiyaviy ahamiyati – o’quvchilarning ijodiy faoliyat ko’rsatishiga, nutq odobiga, mustaqil fikrlashiga zamin hozirlash. Adabiy kechalarga misollar: •“Navoiyxonlik”, “Boburning tavallud kuniga bag’ishlangan kecha” va h.k Adabiy kechalar. •Eskursiya ma’lum bir maqsadga yo’naltirilgan bo’ladi va ekskursiyadan oldin o’quvchilarga topshiriqlar beriladi •Muzeylarga ekskursiyaga borish; Metro bekatlari bo’ylab sayohat; •Davlat kutubxonalariga tashrif; Teatr va kino va h.k Ekskursiya •Bunga mavsumiy bayramlarni kiritishimiz mumkin •Bayram va tabrirlar ssenary asosida tashkil etiladi. Bayram va tadbirlar Sinfdan tashqari ishlarning turlari. To’garaklar tashkil etish. Shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar tashkil etish. Fan olimpiadalari. Ko’rik tanlovlar. Adabiy kechalar o’tkazish. Ekskursiyalar, Turli bayramlar va tadbirlar o’tkazish. Maktabdan tashqari ishlar maxsus tashkil etilgan muassasalar tomonidan uyushtiriladigan ta’lim-tarbiyaviy va madaniy ishlaridan iborat. Maktabdan tashqari bolalar ta’lim tarbiyaviy muassasalarining bola tarbiyasidagi roli beqiyos katta ahamiyatga ega bo’lib, bunday muassasalarni asosan 2-turga ajratish mumkin: 1. Keng profilli, ya’ni ko’p xil ta’lim- tarbiya va madaniy oqartuv ishlarini olib boradigan bolalar ta’lim-tarbiya muassasalari (o’quvchilar uylari, saroylari, bolalar klublari, madaniyat uylari qoshidagi bolalar sektorlari, bolalar maydonlari, yozgi dam olish lagerlari va boshqalar; 2. Tor profilli bolalar ta’lim-tarbiya muassasalari – ya’ni ma’lum bir sohada bolalar bilan ta’lim-tarbiya va madaniy oqartuv ishlari olib boradigan muassasalar: (bolalar kutubxonalari, yosh tabiatshunoslar, bolalar teatrlari, bolalar ijodiy uylari, bolalar turizmi, ekskursiyasi, bolalar qo’g’irchoq teatrlari, bolalar temir yo’llari, bolalar stadionlari, sport maydonlari, muzika maktablari va boshqalar. Maktabdan tashqari bolalar ta’lim-tarbiya muassasalari, ta’lim-tarbiya sohasidagi muassasalargina bo’lib qolmasdan, balki sinfdan, maktabdan tashqari olib boriladigan ishlarning metodik markazi bo’lib ham hisoblanadi. Tarbiyaviy ishlar sistemasida maktab va maktabdan tashqari muassasalari, jamoatchilik, mahalla qo’mitalari va oqsoqollari bilan o’zaro hamkorlik qilishi ijtimoiy va pedagogik jihatdan muhim ahamiyatga egadir. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda va ularni kompleks hal etishda maktablardagi, gimnaziya, kollej va litseylardagi ma’naviy va ma’rifiy ishlar tashkilotchisi ham alohida o’rin egallaydi. Uning bolalar ta’limtarbiya muassasalari, sinf rahbarlari, va jamoat tashkilotlari bilan o’zaro hamkorligi alohida ahamiyatga ega. O’quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o’zlashtirish va bilim sifatini oshirish ko’p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali ishlashiga bog’liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to’ldiradi. Ularning dunyoqarashi, to’g’ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot ishlab chiqarish bilan bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi: Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat qilish. O’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko’p qirrali ishlarni o’quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam ko’rsatish. Umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda qatnashish. O’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin: tashkilotchilik, uslubiy va ma’muriy. Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog’langan holda namoyon bo’ladi. Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator kishilarni kiritish mumkin: Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish.Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash. Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash. Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash. References: 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida” 2018-yil 8- dekabrdagi 997-sonli qarori. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi «O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida»gi PF5712-sonli farmoni. 3. Qurbonova M.F. Mustaqil ishlarni tashkil etish asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarini o`quvbilish kompetensiyalarini shakllantirishga yo`naltirilgan metodlar. Xalq ta`limi, 2020. 3-maxsus son, 37-43 bet. 4. Kuznetsova Marina Ivanovna, “PIRLS 2021 xalqaro solishtirma tadqiqoti doirasida o‟qish savodxonligini shakllantirishning o‟ziga xos xususiyatlari”. 2021y. 5. http://www.markaz.tdi.uz