Ona tili va o‘qish savodxonligi fanidan sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchilarini og‘zaki bog‘lanishli nutqini o‘stirish ustida ishlash. O‘quvchilarning lug‘atini boyitish ustida ishlash. O‘quvchilarning so‘z birikmasi, gap ustida ishlash ko‘nikmasini o‘stirish. O‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini o‘stirish. Ona tili va o‘qish savodxonligi fanidan sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘quvchilarini yozma bog‘lanishli nutqini o‘stirish ustida ishlash.Badiiy uslubdagi matnlarni yaratishga o‘rgatish. Ilmiy-ommabop uslubdagi matnlarni yaratishga o‘rgatish Reja: 1. Lug‘at ustida ishlash metodikasi. 2. Lug‘at ustida ishlash jarayonida soʻzlarni tushuntirishda foydalaniladigan usullar. 3.Boshlang‘ich sinfda gap ustida ishlashdagi izchillik. 4.Ona tili darslarida “gap” mavzusini o‘rganishda uzviylik. 5.Bog‘lanishli nutq va uni o‘stirish vazifalari 6.Matn va uning xususiyatlari matn ustida ishlash O‘quvchining nutqiy rivojlanishida tilning barcha sathlariga oid bilimlarga amal qilish. Til sathlarini o‘zlashtirishning asosiy sharti tilning kommunikativ yordamdan foydalana olish ko‘nikmasini egallashdir. “Nutq o‘stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo‘limlari alohida ahamiyat kasb etadi”,-deb yozadi S.P.Redozubov. O‘quvchilarning lug’at zahirasi rivojlanishi boy bo’lsa, nutqi juda katta bo‘ladi”. Nutq o‘stirish gap qurilishi va uning tarkibini tashkil etgan lug‘at ustida ishlash bilan o‘zaro bog‘liq. Professor N.Mahmudov: “Nutqning ta’sir quvvati, tegishli axborotni tinglovchiga tugal va qulay yordam berish muhim kommunikativ sifatlardan bo‘lmish so‘z boyligiga bog‘liq. Nutqning boy yoki kambag‘alligi unda tilning bir-biridan farq qiladigan ma’lumotlar (so‘z nolari, intonatsiya, sintaktik tuzilmalar, iboralar va sh.k.)dan qay darajada barqaror ekanli haqida. Buning uchun esa nutq tuzuvchida til boshqarishning boy va faol zahirasi mavjud bo’lishi kerak” - deb hisoblanishi bejiz emas. Fikr ifodasi va nutqning emotsional ta’sirchanligi uchun, birinchi navbatdagi, o’quvchilar nutqini leksik birliklar bilan boyitish zarur. Lug‘at ustida ishlash o‘quvchining lug‘at boyligini yozishdan iborat emas, o‘quvchining diqqatini so‘zning mazmuniga qaratish, so‘zning semantikasini, ma’nosini aniqlashtirish, so‘zning boshqa so‘z bilan semantik bog‘lanishini, aloqasini ochish, bog‘lanishli nutqda har bir so‘zning o‘z ma’nosiga ko‘ra boshqa so‘zlar bilan bog‘lanishini anglashlariga erishiladi. So‘zlar orasida ma’noviy moslashish so‘zlar bog‘lanishining asosiy qoidasi bo‘lib, leksik birliklarning egalik qobiliyati bilan gapda boshqa so‘zlar sintaktik aloqasida ko‘rinadi. So‘zning nutqda qanday shaklda qo‘llanishini bilish qay darajada zarur bo‘lsa, uning ma’nosini bilish ham shunchalik zarurdir. Inson nutqiy munosabatda zarur so‘zlarni semantik ma’nosiga qarab tanlaydi va fikrini aniq ifodalashga intiladi. So‘z yakka holda hech qanday kommunikativ vazifa bajara bo‘lmadi. Nutqni anglashning eng muhim sharti unda ifodalanayotgan fikr va mazmunni ko‘rsatadi. Fikrni ifodalashning turli usullar mavjud bo‘lib, ularda so‘zlar semantik ma’nosiga ko‘ra ishtirok etadi. “Nutq o‘stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo‘limlari alohida ahamiyat kasb etadi,- deb yozadi S.P.Redozubov. Leksikologiya — so‘z haqidagi ilm, grammatika — so‘z qilishning o‘ziga va xavfsizlik haqida gapda bog‘lanishi haqida ilm. O‘quvchilarning lug‘at zahirasi qanchalik boy bo‘lsa, nutqi shunchalik rivojlangan boʻladi. Bola maktabga kelgunga qadar oila muhitida, maktabgacha ta’lim jarayonida ishlashlari va uni ifodalash uchun zarur bo‘lgan so‘zlarni gap turli xil shakllarda qo‘llash namunasini o‘zlashtirgan bo‘ladi, lekin uning nutqiy arsenali maktabda o‘rganiladigan yangi birikmalarni, fikrlarni, maktabga kelgan kunidagi hissiyotlarini ifodalashi uchun so‘z zahirasi yetishmaydi. Maktab oldida turgan eng asosiy vazifa o‘quvchi—atrof- olam haqidagi tasavvurlarning asoslari asosida o‘quvchilarning lug‘atini boyitish, nutq va tafakkurini, mantiqiy fikrlashini o‘stirishdir. Mantiqiy fikrlashning birinchi usuli tahlildir til hodisalarini tahlil qila olish ko‘nikmasi maktabgacha davrdanoq shakllanadi. Boshlang‘ich sinflardan dastur asosida rivojlana boradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqida o‘stirishda yod oldirish, so‘zlarning ma’nosini katta yoki qayta hikoya qildirish kabi usullardan ulargina qolmay, balki uchun qiziqarli faoliyat bo‘lgan o‘yinlardan borish, ayniqsa, ko‘zlangan maqsad, yuqori muammolarni qo‘lga kiritishda katta yordam hisoblanadi. Chunki o‘yin kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar faoliyatida asosiy o‘rinni egallaydi. Bolalarning yosh va psixoligik xususiyatidan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, o‘yin dunyoni va o‘zlikni anglashda, bog‘lanishli nutq o’stirishda foydali vosita. Darslarda o‘quvchilar yaxshi ishtirok etadigan bir nechta o‘yinlardan namunalar keltiramiz. Hikoya o‘yini, o‘qituvchi xattaxtaga bir nechta so‘z yozib qo‘yadi. Masalan: Nafisa, soat, yomg‘ir, kitob kabi. O‘quvchilar mustaqil ravishda shu so‘zlar ishtirokida hikoya tuzadilar. Bunda hisobot lug‘at boyligi bilan birga, gaplarni to‘g‘ri shaxsiy, tovushlarni to‘g‘ri tallaffuz qilish, ijodiy va mustaqil fiklash shakllanadi. O‘qituvchi faol ishtirokchilarni vaqti-vaqti bilan rag‘batlantirib borishi o‘quvchilarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini bundan orttiradi va bundanda faol bo‘lishiga undaydi. Ushbu o‘yinlarni darsdan tashqari mashg‘ulotlarda va to‘garaklarda ham bemalol qo‘llash mumkin. O‘quvchilarga maktabdan yoki uylaridan ma’lum bir joygacha bo‘lgan yo‘lini tasvirlash topshirig‘i beriladi. O‘quvchilar bir necha kun bu obyektni mustaqil kuzatadilar va uni og‘zaki tasvirlab beradilar. Sinchkovlik, ziyraklik, kuzatuvchanlik, atrof-muhitga diqqat-e’tibor talab qilgan bu o‘yib odamda Vatanni sevish, tabiatga muhabbat, chor-atrofga e’tiborli bo‘lish hislarini tarbiyalash mumkin. Bundan tashqari, ushbu o‘yinlardan maktabda o‘quvchilarning nutqi rivojlanadi, lug‘at boyligi yanada ortadi, mustaqil fikrlash malakasi shakllanadi. Yuqoridagi ta’limiy o‘yinlar o‘quvchilarning darsda faolligini hisobga olish bilan birga bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yengillashtirish va foydalanish, nutq o‘stirishga yo‘naltitilgan har bir mashg‘ulotni qiziqarli tashkil qilishga xizmat qiladi. Maktabda nutq o‘stirishning muhim ahamiyatidan biri lug‘at ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosida yo‘nalishlarini va asoslash, o‘quvchilarning lug‘atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi. Hozirgi o‘zbek adabiyot tili ulkan lug‘at boyligiga ega. Besh jildlik «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» da 80000 dan ortiq so‘z va so‘z birikmasi berilgan bo‘lib, bular umumiy qo‘shimchalaridir. Bunga o‘zbek tilida nashr etilgan turli terminologik lug‘atlarda, o‘zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik lug‘atlarida va turli izohli lug‘atlarda berilgan so‘zlar qo‘shilsa, lug‘at boyligi yana ming-minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko‘p so‘zlar ko‘p ma’noni bildiradi. Masalan, shu izohli lug‘atda bosh so‘zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm bilan bog‘langan ma’noda foydalanish berilgan. Maktabda lug‘at ustida ishlash metodikasi to‘rt asosiy yo‘nalishni ko‘zda tutadi: 1. O’quvchilar lug’atini bo’yitish, yangi so’zlarni, bolalar, bolalar lug’atida bo’lgan ayrim so’zlarning yangi ma’nolarini o’zlashtirish. Ona tilining lug’at boyligini bilib olish uchun o’quvchi o’z lug’atiga har kuni 8-10 ta yangi so’zni, shu ona tili darslarida 4-6 so’zni qo’shishi, ya’ni shu so’zlar ma’nosini o’zlashtirishi lozim. 2. O’quvchilar lug’atiga aniqlik kiritish. 1) o’quvchi puxta o’zlashtirmagan so’zlarning ma’nosini to’liq o’zlashtirish, ya’ni shu so’zlarni matnga tekshirish, ma’nosi yaqin so’zlarga qiyoslash, antonim tanlash yo’llari bilan komissiya ma’nosiga aniqlik aniqlash; 2) so’zning kinoyali ma’nosini, ko’p ma’noli so’zlarni o’zlashtirish; 3) so’zlarning sinonimlarini, sinonim so’zlarning ma’no tomonidan o’zlashtirish; 4) ayrim frazeologik birliklarning ma’nosini o’zlashtirish. 3. Lug’atni faollashtirish, yangi o’quvchilar ma’nosini tushunadigan, ammo o’z nutqida ishlatmaydigan nofaol lug’atidagi so’z/arni faol lug’atiga o’tkazish. Buning uchun shu so’zlar ishtirokida so’z birikmasi va gaplar tuziladi, ular o’qiganlarni qayta hikoyalash, bayon va inshoda suhbat, bayon va inshoda suhbat. Bunday so’zlarga bolalarning nutq muhiti ta’sirida o’zlashib qolgan adabiyot til me ‘yoriga kir, ayrim adabiy asar va’zlashuv tilida qo’ymaydigan shunday sodda so’z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so’zlar kiradi. Adabiy til meyori degan tushunchani o’zlashtirgach, o’quvchilar yuqoridalangan izoh so’zlar o’rniga adabiyot tildagi so’zlardan ular. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so’zlar, so’zlashuv tilida jild sodda so’z va iboralar o’quvchilarning faol lug’atidan chiqib keta boshlaydi. Fanlarning atamalarini tushuntirish lozim. Atamalarning ma’nosini so’z anglatganini yaxshi fahmlab olishga yordam beradi. Masalan, predmet atamasining ma’nosi bilan o’quvchilar predmet keng ma’noda qo’llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa, hodisalar predmet deyilishini bilib oladilar. Lekin, sifat, son, fe’l kabi atamalarni tez fahmlab olishda ularga yordam so’zning ma’nosini juda kam vaqt olishi va darsning asosiy mavzusidan o’quvchilar diqqatini chalg’itmasligi kerak. Buning uchun o‘qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma’nosi tushuntirilishi lozim bo‘lgan so‘zlarni, uni amalga oshirish eng qulay usullarini va darsning qaysi o‘rnida yordamni belgilab oladi. O‘qish kitoblaridagi matnlarda birinchi marta uchragan, bolalar ma’nosini bilmaydigan ayrim so’zlar matnni o’qishdan oldin tushuntiriladi. Matnni o’qish jarayonida so’z ma’nosini amalga oshirishga chek qo’yish kerak. Agar biror so’zni matnni o’qish vaqtida tezda zaruriyati tug’ilsa, matn mazmunidan o’quvchilar diqqatini chalg’itmagan holda shu so’z ma’nosi qisqacha tushuntiriladi. Metodikada soʻzlarni tushuntirishning quyidagi usullardan foydalaniladi: 1. So`zni kontekst asosida ishlab chiqariladi. Bunda o’quvchilar tushunmaydigan so’z ularga tushunarli so’zlar qo’llangan gap (yoki matn) tushuntiriladi. 2. So’z ma’nosini lug’atdan va o’qish kitoblarida matn ostida berilgan izohdan mumkin. Bunda o’quvchilarni izohdan mustaqil fovdalanib, so’z ma’nosini mustaqil tushunib olishga o’rgatish muhim joyga ega. 3. So’z ma’nosini, shu so`zning ma’nodoshi yordamida haqida. Masalan, sabo-shabada, mudofao-himoya, sozanda-musiqachi, divor-vatan, inshoot-bino, samo-osmon kabi. So’zni sinonim bilan tushuntirganda, Shu so’zning stilistik (uslubiv) ahamiyatini ham ko’rsatish zarur. 4. Tanish bo’lmagan so`z bilan ifodalangan tanishni tanish bo`lgan so`z bilan ifodalangan birikmaga (uning antonimiga) belgish orqali. Masalan, ishchan munosabatini dangasa ishtirokiga, rostgo’y so’zini yolg’onchi so’ziga taqqoslab mumkin. Ko’chma ma’noda ustivor so’z va so`z birikmalari, tasviriy ustiga, maqollar ham shunday usuldan tushuntiriladi. 5. So`zni o’ziga yaqin bilish bilan, ya’ni boshqacha ifoda bilan kelishi. Bunda tushuntiriladigan so’zning izohi qisqa va aniq bo’lishi kerak. Masalan, o’zboshimchalik tikicha ish tutish, ishni o’zicha harakat; mutaxassis-biror hunar egasi; shunqor-uzoq uchadigan ko’zi o’tkir qush; to’r— ol terisidan tikilgan idish; guldon-gul solib qo’yiladigan idish va boshq. Ba’zi so’zlar hujjatni izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan, kombayn — bir natija o’zida donni o’radigan, yanchadigan, tozalaydigan qishloq xo’jalik mashinasi; ekskavator - bir joyda o’zida verni qozib tuproqni yuk mashinasiga ortadigan mashina; aerodrom - samolyotlar turadigan, uchib ketadigan yoki kelib qo’nadigan joy va hok. 6. So’zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali haqida. Masalan, yantoq - suvsiz joyda o’sadigan ninasimon tikanli o’simlik; akula - okeanlarda yashagan juda katta yirtqich baliq va boshq. 7. Axloqiy, mavhum tarkiblarni ifoda etuvchi so’zlarning ma’nosi misollari yordamida. Buning uchun o’quvchilar o’rgangan badiiy asardan axloqiy fazilatga ega bo’lgan asar qahramonining qilgan ishlari tahlil. Xulosa qilib aytganda, so’z ma’nosini yaratish ustida ishlash o’quvchilar lug’atini bo’yitadi, nutqini ravon birikmasi. Boshlang’ich sinflar o’quv dasturida ona tili, o’qish bolalarning lug’atini boyitish, bog’lanishli nutqini o’stirish, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish, nutq madaniyatini shakllantirish, nutq ta’sirchanligini ta’minlashning muhim omilidir, deyiladi. Bu vazifalar grammatik mavzularni o’rganish, mashq matnlarini kuzatish va tahlil qilish, maxsus lug’aviy-grammatik mashqlar orqali bajariladi. Ona tili o’qitishning bosh maqsadi ham tilning jamiyatda tutgan o’rni, vazifasi bilan belgilanadi. Til aloqa vositasi — so’zlovchi fikr-mulohazalarini til orqali bayon qiladi, tinglovchi esa til vositalari orqali ro’yobga chiqqan flkrni anglaydi. Ona tili fani o’quvchilarni fikr bayon qilish va uni uqib olish faoliyatiga tayyorlaydi. Fikr til vositasida ro’yobga chiqar ekan, har bir kishi tilni va undan foydalanishni bilishi zarur. Tilni bilish uning grammatik qonun-qoidalarini, ta’rifini o’zlashtirishgina emas, balki ona tilining boy imkoniyatlaridan amaliy foydalana bilishdir, ya’ni fikrini og’zaki va yozma shaklda to’g’ri, tushunarli va savodli ifodalay bilishdir. Bunga erishish uchun ona tili darslarida lug’at ustida ishlashga alohida e’tibor qaratish lozim. Lug’at ishida so’zning ma’nosi, talaffuzi va imlosi e’tiborda tutiladi. Lug’at ustida ishlashdan asosiy maqsad ehtiyoj sezilgan paytda o’quvchilarning nutqda foydalanishlariga erishish, o’zgalar nutqini anglashlarini ta’minlashdir. Lug’at ustida ishlashdan asosiy maqsad ehtiyoj sezilgan paytda o’quvchilarning nutqda foydalanishlariga erishish, o’zgalar nutqini anglashlarini ta’minlashdir. Buning uchun o’qituvchi ona tili darsligida qo’llangan har bir so’zning, ta’limiy jarayonlarda: dars, ekskursiya, o’zaro suhbat, turli tadbirlarda ishlatilgan so’zlarning ma’nosiga e’tibor bilan qarashi, ularning qaysilari maxsus ishlashni taqozo etishini belgilab olishi kerak. Tilning lug’at boyligini o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilishi uchun ona tili darslarida so’zlarning quyidagi ma’nolari bilan tanishtiriladi: 1. O’quvchilarni notanish so’z va iboralar bilan tanishtirish. O’quvchilar darslikdagi so’z va iboralarga birinchi marta duch kelayotgan bo’lishi mumkin. Bu so’z yangi paydo bo’lgan so’z bo’lmasa ham, o’quvchi uning ma’nosini bilmaydi, demak, o’quvchi uchun yangi so’z hisoblanadi. 1-sinf «Ona tili» darsligida darpar-da (eshikparda), mag’rur (g’ururli), xaroba (vayrona), kamol (kamol topmoq—o’smoq, rivojlanmoq), komil (yetuk), sarkarda (qo ‘mondon), ziynat (ко ‘rk, husn), qasr (hashamatli saroy) kabi so’zlarga duch keladilar. Bunday so’zlarning ma’nosini sinonimlar keltirish yo’li bilan, qarshi ma’noli so’zlar bilan izoh berish, gap tuzish orqali ma’nosini ochish, rasmlar orqali tushuncha hosil qildirish mumkin. Bunday ishlash o’quvchilarda tilga sezgirlikni yuzaga keltiradi. 2. O’quvchilarni so’zning yangi ma’nolari bilan tanishtirish. O’quvchilar ko’p ma’noli so’zlarning bir ma’nosini tushunsa, boshqa ma’nosini bilmasliklari mumkin. Bolalar so’zlarning hamma ma’nolarini bir-daniga o’zlashtirib ololmaydilar. Ularning ma’nosini o’zlashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. 1-sinfda ko’p ma’noli so’zning bir-ikki ma’nosi bilan ta-nishsa, 2-, 3-, 4-sinflarda yana boshqa ma’nolarini bilib oladi. Tilning barcha sathlarini: fonetika, leksika, so’z tarkibi, morfologiya, sintaksis (boshlang’ich sinfda bu bo’limlar «Tovushlar va harflar», «So’z», «Gap», «Bog’-lanishli nutq» deb nomlanadi)ni o’rganish jarayonida tasviriy ifodalar, iboralar, ma’nodosh, shakldosh, qara-ma-qarshi ma’noli so’zlarning ma’nolari turli ish turlari asosida tushuntirib boriladi. 1-sinf «Ona till» darsligida qalbi olov birikmasi berilgan, uni yonayotgan olov birik-masi bilan taqqoslang. Qaysi biri o’z ma’nosida qo’llanyapti? (Yonayotgan olov). Qaysi birikma boshqa ma’noda qo’llanyapti? (Qalbi olov). Yonayotgan olov birikmasi qanday ma’noni ifodalayapti? ... Biror ishni bajarishga ishtiyoqi, havasi kuchli, deb izoh beradilar. Ko’rinadiki, taqqoslash usuli so’z ma’nolarini izohlashda samarali usul sanaladi. 3. O’quvchilar tilida kam qo’llanadigan so’zlar ma’nosi ustida ishlash. Adabiy tilga oid ba’zi so’zlar o’quvchilar nutqida kam qo’llanadi. Bu so’zning ma’nosini o’quvchi yetarli darajada tushunmaydi. Uning o’rnida oddiy so’zlashuvga doir, boshqa tillardan kirgan yoki shevaga oid so’zlarni qo’Uaydi. O’qituvchi ularni kitobiy so’zlar bilan almashtirish uchun nutqda qo’llashga majbur etadi-gan vaziyat yaratishi, ehtiyojni yuzaga keltirishi zarur. Masalan, Jim - tinch - osuda - osoyishta; yurakdan - dil-dan; soat strelkasi - soat millari; garmdori - qalampir; minut - daqiqa; rayon - tuman kabi. So’zlarning qo’llanishini faollashtirish uchun yozma ishlar o’tkazilayotganda ham ayrim so’zlarni boshqasi bilan almashtirishga o’quvchilar e’tibori qaratiladi. 1- sinfda rasmlar asosida og’zaki hikoya tuza-yotgan o’quvchilarning nutqi biri-biridan farqli bo’lishi, biri ikkinchisining so’zini qaytarmasligi talab qilinadi. Masalan, shirinsuxan so’zi o’rnida shirinso’z, tanbeh berdi — dashnom berdi, zilol suv — tiniq suv, kichik — mo’jaz, tik — adl, nafls — nozik, ishbilarmon ishning ko’zini biladigan kabi. Bu o’quvchilarni keyingi sinflarda yozma bayon yozishga tayyorlaydi, ya’ni so’zlarni boshqasi bilan almashtirishga, kitobiy so’zlar tanlashga e’tibor berishga o’rgatadi. Darsliklarda bola hissiyotiga ta’sir qiluvchi ko’chma ma’nodagi badiiy ifodalar ko’p qo’llangan, ular ustida maqsadga muvofiq ishlash o’quvchi nutqini jozibador qiladi, ularning nutqini adabiy tilga yaqinlashtiradi. 4. Yangi paydo bo’lgan so’z ma’nolari ustida ishlash. Bunday so’zlar darslikda kam qo’llanadi. Bunday so’zlarning bolalar hayoti bilan bog’liq bo’lganlarini ajra- tib olib, «Bilib qo’ygan yaxshi» rubrikasi ostida ishlansa, o’quvchining nutqi zamon bilan baravar rivojlanib boradi. 5. Grammatik atamalar ma’nosi bilan tanishtirish. Grammatik atamaning awalo to’g’ri talaffuzi, imlosi o’rgatiladi. Shundan so’ng misollar asosida uning maz-muni ochiladi. Qoidani o’qitish va mashqlar bajarish orqali atama ma’nosini to’laqonli anglashlariga erishiladi. Lug’at ustida ishlashda quyidagi metodik usullardan foydalaniladi: 1. So’z ma’nolarini taqqoslash va ularni sharhlash. Bu usul ko’chma ma’noli so’z va iboralar, paronim so’zlar, shakli bir xil so’zlarning ma’nosi, imlosi, talaffuzini izohlashda qo’llaniladi: urish — urush: ikki kishining jan-jallashib qolishi — urish; ukki xalq, ikki davlat orasidagi jang — urush. Bu so’zlarning talaffuzi ham ikki xil. 2. So’zlarni kuzatish usuli orqali ularning imlosini, ma’nosini va talaffuzini o’rgatish. Bu usul o’zakdosh so’zlarni o’rganish jarayonida, ko’m-ko’k, oppoq, qip- qizil sifatlarining (qizil, oq, ko’k) ma’no nozikliklari, imlosi, talaffuzini o’rgatishda qo’llaniladi. Masalan: gul, guidon, gulchi, gulzor, gulli, guhiz, gulla so’zlarining tarkibini kuzatadilar. Bu so’zlar ma’nosidagi farqni izohlaydilar va tilning yangi so’zlar hisobiga boyib borishini anglay bosh-laydilar. Shunday o’rinda o’qituvchi so’zlarni o’z so’ziga aylantirish orqali aniq fikr yuritishga o’rganish o’quvchining burchi ekanini aytishi lozim. Kuzatish usuli shakllari o’zgarayotgan so’zlarning imlosini o’rgatishda ham qo’llaniladi: og`iz + im — og’zim, singil + im — singlim, u + ga — unga. 3. So’zlarni belgilariga ko’ra guruhlash usuli. Guruhlash — aqliy faoliyat usuli bo’lib, u ona tili mashg’ulotlarida o’quvchilarning so’z boyligini oshirishda muhimdir. Bu usul so’zlarni anglatayotgan ma’nosi, turkumi, yasalishi, imlosi, uyasi kabilarga ajratish imkoni-ni beradi. Guruhlash, kuzatish va taqqoslash usuli bilan bog’liq. So’zlarni guruhlash uchun avvalo ular kuzatiladi, so’ng taqqoslanadi. Bu jarayonda ularning o’xshash va farqli tomonlari ajratiladi. Masalan, qavm- qarindoshlik bo’yicha guruhlash: 1. Ota urug’i: ota, amaki, amma, dada, oppoqdada, bobo, buvi, buva. 2. Ona urug’i: ona, xola, tog’a, oyi, bobo, buva, buvi. Sifatlarda: a) xususiyat bildiruvchi sifat: sho’x, og’ir, bosiq, aqlli, aqlsiz, hayoli, hissiz, andishali, dangasa, tan-bal, ishchan, mehnatsevar va hokazo; b) ta’m bildiruvchi sifat: shirin, achchiq, nordon, taxir, sho’r, mazali, bemaza, chuchmal va h. Guruhlash musobaqa tarzida uyushtirilishi mumkin. Ma’lum bir guruhdagi so’zlar ro’yxatini tuzish ishini alfavit asosida yozdirish ham mumkin. 1. Bolalar o’yinlari nomining lug’atini tuzing. 2. O’zingiz bilgan shoir nomlari ro’yxatini tuzing. 3. Ertak nomlari ro’yxatini tuzing. 4. Joy nomlari ro’yxatini tuzing. 5. Ohangdosh so’zlar ro’yxatini tuzing. 6. Ma’nodosh so’zlar ro’yxatini tuzing. Bular o’rganilayotgan mavzularga, mashq matnlariga bog’liq holda tashkil etiladi. So’zlarning izohli lug’atini sinf va maktab miqyosida tuzib, ko’rgazmali qilib osib, umumiste’molga kiritish mumkin. Ona tili darsligi oxirida lug’atcha berilgan. Bu lug’atchadan o’quvchilar asosan so’zning imlosini o’rganib oladilar. Lug’atdan foydalanish yo’l-yo’riqlarini o’zlashtiradilar. Qarama-qarshi, zid ma’no bildiradigan so’zlar aid ma’noli so’zlar (antonimlar) deyiladi. Antonimlar belgi bildiradigan so’zlarda ko’p uchun. Antonimik munosabat so’z bilan frazeologik birlik (yalqov - yuragida oti bor kabi). Boshlang’ich sinf o’quvchilari antonimlar bilan amaliy tanishtiriladi. Antonimlar ustida ishlash matndan antonimni topishdan boshlanadi, keyin maxsus jihozlar: 1. Berilgan so’zlarga antonim belgilash. Otni o’tganda: azob -…, do’stlik - ..., oq - yoshlik - .., sifatni o’tganda: dangasa - , dono - , kasal - ., fe’lni o’tganda: rostgo’y - , anqov - , , yondi - ..., yaratgan - kabi berilgan. O’quvchilar kasallandi - berilgan otga rohat, dushmanlik, qora, qarilik; sifatga mehnatkash, hushyor, yolg’onchi, nodon„ sog’; fe’lga sog’aydi, o’chdi, tugatdi antonimlarini tanlab, jufti bilan yozadilar. 2. Zid ma’noli so’zlarni qatnashtirib gap tarkibini tuzish. Bunda o’qituvchi antonim tanlab gap uchun so’z beradi, o’quvchilar berilgan so’zga antonim tanlaydilar va ularni qatnashtirib gaplar tuzadi. 3. Berilgan gapga antonim topib qo’yish. O’qituvchi to’g’ri odam kelsa oshga. Yaxshi gap - so’zdan yoki qilur. Yosh kelsa ishga, moy, ... gap - loy. Gapni oz so’zla, ishni ... ko’zla kabi gaplar beradi, o’quvchilar gap mazmuniga mos antonim topib, gapni o’qiydilar (yoki yozadilar). O’quvchilar lug’atin ma’nodosh va zid ma’noli so’zlar bilan boyitish o’z fikrini aniq, ravon va ifodali bayon qilishga yordam o’quvchilar nutqini boyitishda maqollar katta ahamiyat kasb etadi. Maqollar o’qish uchun ham, suhbat uchun ham, hikoya uchun ham, grammatik tahlil va yozuv uchun ham juda qulay materialdir. Ular ixcham, sermazmun va ta’sirchan bo’ladi; maqollar o’quvchilarning badiiy didini o’stiradi, nutqqa e’tibor bilan qarashga, to’g’ri, mantiqiy fikrlashga o’rgatadi, estetik tarbiyasida muhim o’rin tutadi. O’qish kitoblarida mavzuga bog’liq holda, o’zbek tili darsliklarida esa mashq matnlari ichida xilma-xil mavzularda juda ko’p maqollar beriladi. O’quvchilar maqollarni o’qib, o’qilgan asarning axloqiy muammosi bilan, hayotiy sharoit bilan bog’laydilar, hujjat majoziy mazmunini, ayrim so’z va iboralarning ma’nosini tushuntiradilar. Maqollar o’qilgan asarning qurilmasi ishlatilib, ko’pgina asarlarning mazmunini tushunib olishga yordam beradi. Masalan, «Ovchi, Ko’kcha va Dono» (4-sinf) ertagining sifati sifatida «Birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar», «Ahillikda hikmat ko’p», «Birlashgan kuch yengilmas», «Do’stlar ahil bo’lsa, ish oson bo’ladi» maqollari; Odobli bo’lish osonmi? (A. Obidjon) asaridan so’ng «Odob - kishining ziynati», «Odobli bola elga manzur», «llmning kattasi - odob», «Aql yoshdan, Odob boshdan» maqollari beriladiki, bular shu asar mazmunining mag’zini ochib beradi. Mantiqiy bolalarning so’z boyligi va tilining umumiy o’sishida katta joy ega bo’lib, lug’at ishi va tilga oid boshqa ishlar bilan bog’lab olib boriladi. Logik texnika juda xilma-xil: 1. Narsalarning mavzuga tegishli guruhini: ust kiyimlar (qoʻylak, kostyum) va oʻyinchoq kiyimlar (botinka, tufli, l; uy) hayvonlari va yovvoyi hayvonlar kabi. Bunda bolalar Bu nima?» so’rog’iga javob o’rgatiladi: Bu nima? - Avtobus. 2. Bir qilingan narsalarni sanab ko’rish va umumlashtiruvchi bir so’z bilan nomlash. Masalan, stol, stul, shkoflarni bir so’z bilan qanday nomlash mumkin? (Mebel) 3. Berilgan narsalardan bir guruhga kirmaydiganlarini topish. Masalan, qalam, pero, chizg’ich, o’chirg’ich, hali ham ko’r, o’quvchilar o’quv qurollarini ajratdilar, stul o’quv quroliga kirmasligini, mebelb ekanligini aytadilar. Bunday mashq o`yin o’rganish ham mumkin: ma’lumlar berilib, ortiqchasini topish va nima uchun ortiqcha sizning talabingiz: qaldirg’och, chumchuq, mushuk, musiqa. 4. Predmet nomlari va belgilarini bildirgan so’zlarni aniqlash. Bunda so’zlar choynak, tesha, bolta, piyola, arra, tarelka kabi aralashiladi. O’quvchilar guruhlab, choynak nomi: choynak, piyola, ish qurollari nomi: tesha, bolta, kabi yozadilar. Narsa belgisini bildirgan so’zlar ham aralashtiriladi, bolalar toft guruhiga (rang, maza, shakl, fayllar) ajratdilar. 5. Qarama-qarshi qoʻyish bilan umumlashtirish: qaldirgʻoch, chumchuq, bulbul qushlar, tik, xo’roz, kurkalar-chi? (Parrandalar) Mantiqiy mashqlar sermazmun bo’lishi, O’quvchilarning bilan bog’lanishi, ularning to’g’ri fikrlashga o’rgatishi, bilimlariga aniqlik keraki va tartibga solishga xizmat qiladi. O‘quvchilarning so‘z birikmasi, gap ustida ishlash ko‘nikmasini o‘stirish Boshlang‘ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar: 1) amaliy o‘rganiladigan; 2) nazariy o‘rganiladigan turlarga bo‘linadi. Sintaksis bilimlarni amaliy o‘rganish savod o‘rgatish davridayoq boshlanadi va to‘rtinchi sinfda ham davom ettiriladi. Boshlang‘ich sinfda “Bog‘lovsiz”, “Gap”, “Darak gap”, o‘quvchilarda “His-hayajon gap”, “Sodda gap”, “Qo‘shma gap”, “Gap bo‘laklari”, “Gapning uyushiq bo‘laklari”, “Undalma” mavzulari nazariy o‘rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar o‘rgatiladi. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi. Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o‘zlashtirilgani uchun tilni o‘rganishda gap ustida ishlash markaziy o‘rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo‘lib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ularning muhim kategoriyalarning tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O‘quvchilar ona tili leksikasi ham gap negizida egallaydilar. So‘zning leksik ma’nosi va uning qo‘llanish xususiyatlari so‘z birikmasi yoki gapda ma’lum bo‘ladi. So‘z gapda bir ma’noli bo‘ladi (gapdan tashqari bir necha ma’no ifodalash mumkin). Metodist olima T. G. Ramzayeva boshlang‘ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo‘nalishga bo‘ladi: 1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo‘lgan napning muhim belgilarini o‘rgatish). 2. Gap strukturasini o‘rgatish (so‘z birikmasida so‘zlarning bog‘lanishi ustida ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarining xususiyatlari, yopiq va yig‘iq gaplar ustida ishlash). 3. O‘quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko‘ra turlaridan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish. 4. Gapda so‘zlarni aniq qo‘llash ko‘nikmasini o‘stirish. 5. Yozma nutqda (uni bosh harf bilan boshlash, tinish belgilarini qo‘yish) ko‘nikmasini shakllantirish gapni to‘g‘ri tuzib yozish. Ishning bu besh yo‘nalishi bir-biriga o‘zaro ta’sir etadi va gapning ayrim tomonlarini o‘rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama qilinadi. Gapni o‘rganish va nutqda undan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish o‘quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi. O‘quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish ehtiyoji tug‘iladi. U o‘z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi. “Gap” mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi-gap xaqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda so‘zlarning bog‘lanishi, gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganishga o‘tadilar. Gap ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib, so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurilishi va mazmuning asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida kuzatish o‘tkazish ma’qul.Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq ifodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. Gapni o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan so‘z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda, gap ustida ishlab boriladi. Dasturga ko‘ra 1-sinfda o‘quvchilarga gap haqida elementar tushunchalar beriladi. Gap tugallangan fikr bildirishi, gap so‘zlardan tashkil topishi, uning oxiriga ma’lum tinish belgilari qo‘yilishi haqida amaliy ma’lumotlar beriladi. 2-sinfda esa o‘quvchilar gap haqida nazariy tushunchalar oladilar. Ular gapdan kim yoki nima haqida aytilganini va u hakda nima deyilganini bildirgan so‘zni ajratishga o‘rganadilar. Aslida gapning grammatik asosi ustida ishlash mana shundan boshlanadi va bu bosh bo‘laklarni o‘rganishga muqaddima bo‘ladi. 3-sinf gap ustida ishlash yangi bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy o‘rganishdan tushuncha sifatida o‘rganishga o‘tadi. Ular gapning muhim belgilarini bilib oladilar. Bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va kesim terminlari kiritiladi.Bu sinfda gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar gapning asosi (ega va kesim) ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so‘z (hokim va tobe so‘zni)ni, so‘zlarning grammatik jihatdan, ya’ni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishini bilib oladilar. 4-sinfda uyushiq bo‘laklarini o‘rganish bilan gap bo‘laklari haqidagi bilimlar kengaytiriladi.Shunday qilib, o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birichidan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklar)ga bo‘linishini o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh bo‘laklarning aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyatini ochish uchun o‘quvchiliar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo‘lagiga bog‘lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyati gapni yoyish (yig‘iq gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, o‘quvchilar Qaldirg‘ochlar uchib keldi gapini yozadilar. Fikrni to‘liq ifodalash uchun gapga qayerga? va qachon? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarni qo‘yish topshiriladi. O‘quvchilar bu vazifani bajarib, qaysi gap bo‘lagi (ikkinchi darajali bo‘lak) fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar.O‘quvchilarda gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko‘nikmalar qatoriga kiradi. So‘z birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang‘ich sinflarni uning muhim belgilari idrok qilinadi.”So‘z birikmasi” atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta’rifi berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi o‘quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini amaliy bilib olishlari zarur: 1. So‘z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog‘langan ikki so‘z. Masalan, Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar gapida ikki so‘z birikmasi bor: 1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar. 2. So‘z birikmasida bir so‘z hokim ikkinchi so‘z tobe bo‘ladi. Hokim so‘zdan tobe so‘zga so‘roq beriladi, tobe so‘z shu so‘roqqa javob bo‘lgan so‘zdir. Masalan, (qanday?) iqtidorli o‘quvchilar (qayerga?) to‘garakka a’zo bo‘ldilar. Ega va kesim so‘z birikmasi emas, ular gapning asosini tashkil qiladi. Gap tarkibida so‘z birikmalarni ajratish ko‘nikmasi uzoq mashq davomida shakllantirib boriladi. Buning uchun o‘quvchilarning so‘z birikmasidan bir so‘zning boshqa so‘zga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi. 1. Gaplarni yoyish. Buning uchun gapning qaysi bo‘lagi yoyishni talab qilishini aniqlash. Masalan, Daraxtlar gullabdi gapini tahlil qilish uchun berilgan ega va kesim (gapning asosi)ajratiladi, daraxtlar qachon gullashini aytish uchun gapga qanday so‘zni qo‘shish kerak? Bu so‘z gapning qaysi bo‘lagi bo‘ladi? (Ikkinchi darajali bo‘lak). U gapning qaysi bo‘lagiga bog‘lanadi? (tobelanadi?) (Kesimga bog‘lanadi) Qachon gullaydi? (aprelda gullaydi) Gapga egani izohlaydigan yana bitta so‘z qo‘ying. Qanday gap hosil bo‘ldi? (Mevali daraxtlar apreldv gullaydi. 2. So‘zlar aralash berilgan gapni qayta tiklash. Avval gapning asoslari (ega va kesim) tiklandi (aniqlanadi), so‘ng so‘roqdar yordamida ikkinchi darajali bo‘laklar (so‘z birikmalari) “topiladi”, tiklanadi. Masalan, Mashinada terimchi, teradi, paxtani. -Gap kim haqida aytilgan? (Terimchi haqida, Kim? terimchi) U haqda nima deyilgan? (Teradi. Terimchi teradi-bosh bo‘laklar). -so‘roqlar yordamida so‘z birikmasini toping. Nimani teradi?(Paxtani teradi) Nimada teradi? (Mashinada teradi). Keyin gapda so‘zlarning qo‘lay tartibi aniqlanadi. (Terimchi paxtani mashinada teradi). Gap ohangi ustida ishlanadi. 3. Uzluksiz (tinish belgilarisiz) matndan gaplarni ajratish. Mashqning bu turi ongli bo‘lishi uchun har bir gapning bosh bo‘laklarini va so‘z birikmalarini ajratish lozim. 4. Gapni tahlil qilish va sxemani tuzish. Gap tahlil qilinayotganda dastlab uning asosi ajratiladi, keyin egani izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak, kesimni izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak, boshqa ikkinchi darajali bo‘lakni izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak ajratiladi. Shunday qilib, asta-sekin so‘z birikmalari aniqlana boradi. 5. O‘qituvchi bergan sxema yoki so‘roqlar asosida gap tuzish: kim? kimlarni? Nima qiladi? (Shifokorlar kasallarni davolaydi). Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko‘nikmasini shakllantirish hisoblanadi. Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida o‘zlashtirilgani uchun tilni o‘rganishda gap ustida ishlash markaziy o‘rin egallaydi. Gap nutqning asosiy birligi bo‘lib, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ularning muhim kategoriyalarining tilimizdagi rolini gap asosida bilib oladilar. O‘quvchilar ona tili leksikasini ham gap negizida egallaydilar.So‘zning leksik ma’nosi va uning qo‘llanish xususiyatlari so‘z birikmasi yoki gapda ma’lum bo‘ladi. Demak, aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi.“Gap” mavzusi barcha sinflarda o‘rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O‘quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi – gap haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo‘laklari, gapda so‘zlarning bog‘lanishi, gapning uyushiq bo‘laklarini o‘rganishga o‘tadilar.7 Gap ustida ishlashning boshlang‘ich bosqichi savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi, tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini bilmasdan turib, so‘zlardan gap tuzib bo‘lmaydi. Agar o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi. Shuning uchun ham savod o‘rgatish davrida gapning bosh bo‘laklari ustida kuzatish o‘tkazgan ma’qul. Gapning bosh bo‘laklarini kuzatish bilan o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq fodalashga o‘rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko‘nikmasi shakllanadi. Gapni o‘rganish me’yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so‘z birikmasi haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan sintaktik material kam bo‘lsa ham, butun o‘quv yili davomida, boshqa mavzularga singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi bosqichdir. O‘quvchilar gapni amaliy o‘rganishdan tushuncha sifatida o‘rganishga o‘tadilar. Ular gapning muhim belgilarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning ta’rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda gapda so‘zlarning bog‘lanishiga katta e’tibor beriladi. O‘quvchilar gapning asosi (ega va kesim)ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo‘laklarni farqlaydilar va gapdagi ikki so‘z (hokim va tobe so‘z)ni, so‘zlarning grammatik jihatdan, ya’ni qo‘shimchalar orqali bog‘lanishni bilib oladilar. Shunday qilib, o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga) bo‘linishini o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh bo‘laklarni aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Shunday qilib, o‘quvchilarda gap bo‘laklari haqidagi tasavvurni o‘stirish gapni o‘zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari gap bo‘laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarga) bo‘linishini o‘zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo‘laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o‘zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo‘laklar gapning grammatik asosini tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali bo‘laklar esa bosh bo‘laklarni aniqlovchilik va to‘ldiruvchilik vazifasini bajaradi. Ikkinchi darajali bo‘laklarning mohiyatini ochish uchun o‘quvchilar gapni tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo‘lagiga bog‘lanib, uni izohlab kelayotganini aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo‘laklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig‘iq gapni yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, o‘quvchilar “Qushlar uchib keldi” gapini yozadilar. Fikrni to‘liq ifodalash uchun gapga qaerga? va qachon? so‘roqlariga javob bo‘lgan so‘zlarni qo‘yish topshiriladi. O‘quvchilar bu vazifani bajarib, qaysi gap bo‘lagi (ikkinchi darajali bo‘lak) fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar.O‘quvchilarda gapda so‘zlarning bog‘lanishini aniqlash ko‘nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va nutqiy ko‘nikmalar qatoriga kiradi. So‘z birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va boshlang‘ich sinflarda uning muhim belgilari idrok qilinadi. “So‘z birikmasi” atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta’rifi berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi o‘quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini amaliy bilib olishlari zarur:8 1. So‘z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog‘langan ikki qism bo‘ladi. Masalan, “Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar” gapida ikkita so‘z birikmasi bor: 1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar. 2. So‘z birikmasida bir so‘z hokim ikkinchi so‘z tobe bo‘ladi. Hokim so‘zdan tobe so‘zga so‘roq beriladi, tobe so‘z shu so‘roqqa javob bo‘lgan so‘zdir. Masalan, (Qanday?) Iqtidorli o‘quvchilar (qaerga?) to‘garakka a’zo bo‘ldilar. Ega va kesim so‘z birikmasini emas, gapni hosil qiladi. Gap tarkibidagi so‘z birikmalarni ajratish ko‘nikmasi uzoq mashq davomida shakllantirilib boriladi. Buning uchun o‘quvchilarning so‘z birikmasidan bir so‘zning boshqa so‘zga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan foydalaniladi: 1. Gaplarni yoyish. Buning uchun gapning qaysi bo‘lagi yoyishni talab qilishi aniqlanadi. Masalan, “Daraxtlar gullaydi” gapini tahlil qilish uchun berilgan ega va kesim (gapning asosi) ajratiladi. – Daraxtlar qachon gullashini aytish uchun gapga qanday so‘zni qo‘shish kerak? – Qachon gullaydi? (bahorda gullaydi) – Bu so‘z gapning qaysi bo‘lagi bo‘ladi? (Ikkinchi darajali bo‘lak)– U gapning qaysi bo‘lagiga bog‘lanadi, ya’ni tobelanadi? (Kesimga bog‘lanadi) – Gapga egani izohlaydigan yana bitta so‘z qo‘ying. Qanday gap hosil bo‘ldi? (Mevali daraxtlar bahorda gullaydi). 2. So‘zlari aralash berilgan gapni qayta tiklash. Avval gapning asoslari (ega va kesim) tiklanadi (aniqlanadi), so‘ng so‘roqlar yordamida ikkinchi darajali bo‘laklar (so‘z birikmalari) “topiladi”, tiklanadi. Masalan, Mashinada, teradi, terimchi, paxtani. – Gap kim haqida aytilgan? (Terimchi haqida, kim? – terimchi) – U haqda nima deyilgan? (Teradi. Terimchi teradi – bosh bo‘laklar). – So‘roqlar yordamida so‘z birikmasini toping. Nimani teradi? (Paxtani teradi) Nimada teradi? (Mashinada teradi). Keyin gapda so‘zlarning qulay tartibi aniqlanadi (Terimchi paxtani mashinada teradi). Gap ohanggi ustida ishlanadi. 3. Uzluksiz (tinish belgilarisiz) matndan gaplarni ajratish. Mashqning bu turi ongli bo‘lishi uchun har bir gapning bosh bo‘laklarini va so‘z birikmalarini ajratish lozim. 4. Gapni tahlil qilish va chizmasini chizish. Gap tahlil qilinayotganda dastlab uning asosi ajratiladi, keyin egani izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak, kesimni izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak, boshqa ikkinchi darajali bo‘lakni izohlovchi ikkinchi darajali bo‘lak ajratiladi. Shunday qilib, asta-sekin so‘z birikmalari ham aniqlanadi. 5. O‘qituvchi bergan chizma yoki so‘roqlar asosida gap tuzish: Kim? nimalarni? nima qildi? (Bola olmalarni terdi). So‘z birikmasi ustida ikki yo‘nalishda ish olib boriladi: 1) so‘z birikmasiga gap ichida gapning tarkibiy qismi sifatida qaraladi; 2) so‘z birikmasiga predmetning yoyiq nomi sifatida qaraladi, masalan, soat, so‘z, oltin soat, qo‘l soat, osma soat, elektron soat – so‘z birikmalari. Nutq o‘stirishning pirovard maqsadi o‘quvchilarda bog`lanishli nutq malakalarini takomillashtirishdir. Kishi ko‘pincha o‘z fikrlari, qarashlari, mulohazalarini bog`lanishli nutq shaklida bеradi. Chunki ma`lum bir situativ hodisaning mazmuni gap doirasiga sig‘maydi. Shundan bog`lanishli nutqqa ehtiyoj tug‘iladi. Ona tili darslarida “gap” mavzusini o‘rganishda uzviylik Gap mavzusi birinchi sinfdayoq o‘rganiladi. Xususan, 1-sinfda sintaksis bo‘limiga oid birgina ―Gap mavzusi beriladi va ushbu mavzuni o‘rganish uchun rejaga ko‘ra 8 sinf soati ajratiladi. Mazkur darslikda quyidagi qoidalar beriladi: Gap so ‘zlardan tuziladi. Gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi. Xabar mazmunidagi gapning oxiriga nuqta (.) qo ‘yiladi, so ‘roq mazmunidagi gapning oxiriga so‘roq belgisi (?) qo‘yiladi, his-hayajon mazmunidagi gapning oxiriga undov belgisi (!) qoyiladi. Yuqoridagilardan anglashiladiki, o‘quvchilar birinchi sinfdayoq, gap haqida ilk tasavvurga ega bo‘ladilar, har bir gap bir necha so‘zlardan iborat bo‘lishi va har doim bosh harf bilan yozilishi hamda uning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari haqida tushunchaga ega bo‘ladilar. Gapda so‘zlarning bog`lanishi. Yuqoridagi mavzularni o‘rganish uchun esa 10 soat ajratiladi. Darslikda, shuningdek, quyidagi qoidalar keltirib o‘tiladi: Gapning birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlanadi. Gapning oxiriga nuqta (.), so‘roq belgisi (?) yoki undov belgisi (!) qo‘yiladi. Masalan: Biz anhorda cho‘mildik. Sen suzishni bilasanmi? Cho‘milish qanday maza! Gap tugallangan fikrni bildiradi. Gap so ‘zlardan tuziladi. Gapning birinchi so ̳zi bosh harf bilan boshlanadi. Yaxshidan bog‘ qoladi. Gap biror narsa haqida xabar mazmunini bildirsa, oxiriga nuqta qo‘yiladi. Gap so‘rash mazmunini bildirsa, oxiriga so‘roq belgisi qo‘yiladi. Gap kuchli his- hayajon bilan aytilsa, oxiriga undov belgisi qo‘yiladi. Gap kim (kimlar) yoki nima (nimalar) haqida aytiladi va ular haqida fikr bildiradi. (Kim?) Shifokor bemorlarni (nima qiladi?) davolaydi. (Nima?) Oltin otda (nima qiladi?) bilinadi. Gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan soz bilan ular haqida nima deyilganini bildirgan so‘z gapning asosiy mazmunini bildiradi. Bu — gapning asosi bo‘ladi. So‘zlar mazmun jihatidan o‘zaro bog‘lanib, gap hosil qiladi.Yuqoridagilardan anglashiladiki, ikkinchi sinda o‘quvchilar quyi sinfda olgan bilimlarini yana-da mustahkamlaydi. Xususan, 1-sinfda gap haqidagi ilk tushunchalar shakjllantiriladi, bundan tashqari gaplar oxiriga qo‘yiladigan tinish belgilari haqida ilk tushunchalar beriladi. Mashqlarda berilgan gaplar orqali o‘quvchilarda gapning ega va kesimini topishga ko‘nikma hosil qilinadi. O‘quvchilarni matn ustida ishlash va gap tuzishga o‘rgatish Gap ustida ishlash Gap fikrning eng kichik bo‘lagi, nisbiy tugallangan fikr kabi ta’riflarga ega. Chunki inson gap orqali ko‘zlagan maqsadi haqida xabar berishi, tinglovchidan biror voqea hodisani so‘rashi, his-hayajon, buyurish kabi mazmunlarini ifodalaydi. Umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflaridayoq gap tuzish, gapning grammatik xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi. Boshlang‘ich sinfda asosan o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklari; ega va kesim; gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari: darak, buyruq va undov gaplar haqida dastlabki ma’lumotlarni oladilar. Ona tilining izchil kursini (V – IX sinflar) o‘rganish jarayonida gap haqida ma’lum malaka va ko‘nikmalar shakllanib boradi. Ular gap orqali fikrni ixcham, to‘g‘ri va ta’sirchan ifodalashning turli yo‘llari, usullari bilan tanishadilar. Umuman, ona tili darslarida gap ustida ishlashning usullari xilma-xil bo‘lib, biz ularning ayrimlari haqida fikr yuritamiz. 1. Ixcham gap tuzish. O‘rta maktabda ona tili mashg‘ulotlari oldiga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri fikrni ixcham shaklda ifodalashga o‘rgatishdan iborat. O‘quvchi gap qurilishida ortiqcha so‘zni ishlatmasligi, maqsadni aniq ifodalovchi so‘zni topib qo‘llashga odatlanishi, gap tuzishda zarur bo‘lgan barcha grammatik qonuniyatlarni egallashlari shart. Bu haqida me’yoriy hujjatlarda va DTS da aniq ko‘rsatilgan.Fikrni ixcham bayon qilish uchun o‘zbek tili imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanish zarur. O‘quvchilarni berilgan gaplardan mazmunga salbiy ta’sir etmaydigan ma’lum bir so‘zni tushirib qoldirishga o‘rgatish gapni ixcham shaklda tuzishga odatlantirishining eng muhim omillaridan biridir. Masalan: Mehmonga kelgan odamlarga juda katta hurmat-e’zoz bildiriladi. –Mehmonlarga juda katta hurmat- e’zoz bildirildi. Men uyda o‘tiribman – Men uydaman. Birlashgan odam yovni qaytarar- birlashgan yovni qaytarar kabi.Ba’zan gapda ayrim so‘zlarni takror qo‘llash ham fikr ta’sirligini oshiradi. Masalan: Yaxshi niyat- yorti davlat, yomon niyat- yorti mehnat(maqol). Oq it, qora it - bari bir it ( maqol) kabi. Demak, o‘quvchilarga zarur o‘rinlarda so‘zlarni takroriy qo‘llashga o‘rgatish, xalq maqol- matallaridan foydalanishga o‘rgatish ham ularning nutqini boyitishga, ixchamlik sari yetaklashga yordam beradi. 2. Gapni kengaytirish va toraytirish. O‘quvchilarga gap va uning bo‘laklari mavzusini o‘tish jarayonida yig‘iq va yoyiq gaplar tuzishga o‘rgatish mumkin. Masalan ixcham gaplarni kengaytirish yoki yoyiq gaplarni toraytirish usullaridan foydalanamiz. Gapni kengaytirishning eng qulay usullaridan biri kesimdan savol berish orqali uning egasini yoki ikkinchi darajali bo‘laklarini topib qo‘yishdir. Jumladan, Boraman, kelishdi, ko‘rganmisiz? kabi bir bosh bo‘lakli gaplar berib, o‘quvchilardan avval ularni ikki bosh bo‘lakli gaplarga aylantirish (Men boraman, Ular kelishdi. Siz ko‘rganmisiz? kabi gaplar tuzishga odatlantirish ham maqsadga muvofiqdir. Chunki o‘quvchilar mustaqil fikrlashga, erkin gap tuzishga o‘rganadilar. Shuningdek, sodda yig‘iq, ixcham gaplarni kengaytirishga odatlanadilar. Dastlab gap bo‘laklaridan bir-biriga savol berish, ixcham fikrni kengaytirish mumkin. Masalan: Qushlar qayerga? uchishdi? – Qus– hlar issiq o‘lkalarga uchishdi. – Qushlar qachon? Issiq o‘lkalarga uchishdi Qushlar kuzda issiq o‘lkalarga uchishdi kabi . Aksincha, ayrim hollarda soda yoyiq gaplarni sodda yig‘q gaplarga aylantirish usuli ham fikrni ixchamlashtirishga, aniqlikka olib keladi. 3. Gapning mazmunini saqlagan holda shaklini o‘zgartirish usuli. Mustaqil ishning bu turidan 5-9 sinflarda keng foydalanish mumkin. Ayniqsa, sintaksisning izchil kursini o‘rganish jarayonida 8-9 sinflarda gap bo‘laklari o‘qitilgada sodda gaplarni ma’nodoshlari bilan almashtirish, qo‘shma gaplardan sodda gaplar hosil qilish va ko‘chirma gaplardan o‘zlashtirma gaplar hosil qilish jarayonida foydalanish o‘zining ijobiy samarasini beradi. V sinflarda ham sintaksis haqida ma’lumotga ega bo‘lgach, sodda gaplarga doir mavzularni o‘rganishda foydalanish mumkin. Jumladan, gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari, gap bo‘laklari, qo‘shma va ko‘chirmaga doir mavzularni ham o‘rganishda ham o‘z samarasini beradi. Masalan: «Kesim» mavzusini o‘rgatayotganda kesimning gap bilan ifodalanishi, ularda ko‘rsatish olmoshi –ki bog‘lovchisining vazifasi, bu gaplarda, vergul (-ki bo‘lsa) va ikki nuqtaning (-ki bo‘lmasa ) ishlatish holatlariga misollar keltiriladi. Ayrim hollarda bunday gaplarni kengaytirilgan birikmalarga aylantirish topshiriladi. Masalan: Maqsadimiz shuki, bolalar bo‘sh vaqtlarida foydali ishlar bilan shug‘ullansin. Maqsadimiz: bolalar bo‘sh vaqtlarida foydali ishlar bilan shug‘ullanishsin. Bizning maqsadimiz- bolalarning bo‘sh vaqtda foydali ish bilan shug‘ullanishi kabi. Demak, bu kabi amaliy ishlarning ahamiyati shundaki, elgilarning o‘quvchi gap mazmunini saqlagan holda shaklini o‘zgartiradi va ularda qanday tinish bqo‘yilish holatlarini anglab oladilar. Demak, gap mazmunini saqlagan holda uning shaklini o‘zgartirish o‘quvchilar nutqining o‘sishiga, erkin fikrlashga va o‘z nutqida sintaktik sinonomlarning boyishiga yaqindan yordam beradi. Gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan soz bilan ular haqida nima deyilganini bildirgan so‘z gapning asosiy mazmunini bildiradi. Bu — gapning asosi bo‘ladi. So‘zlar mazmun jihatidan o‘zaro bog‘lanib, gap hosil qiladi.Yuqoridagilardan anglashiladiki, ikkinchi sinda o‘quvchilar quyi sinfda olgan bilimlarini yana-da mustahkamlaydi. Gap fikrning eng kichik bo‘lagi, nisbiy tugallangan fikr kabi ta’riflarga ega. Chunki inson gap orqali ko‘zlagan maqsadi haqida xabar berishi, tinglovchidan biror voqea hodisani so‘rashi, his-hayajon, buyurish kabi mazmunlarini ifodalaydi. Umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflaridayoq gap tuzish, gapning grammatik xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi. Boshlang‘ich sinfda asosan o‘quvchilar gapning bosh bo‘laklari; ega va kesim; gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari: darak, buyruq va undov gaplar haqida dastlabki ma’lumotlarni oladilar. Gap ustida ishlash o‘quvchilaming nutqini o‘stirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida ishlashning asosiy vazifasi o‘quvchilarni sintaktik jihatdan to‘g‘ri va aniq gap tuzib, tugallangan fikr bildirishga o‘rgatish hisoblanadi. Gap (grammatik jihatdan o‘zaro bog‘langan, tugallangan mazmun va tugallangan intonatsiyaga ega bo‘lgan) nutq birligi bo‘lib, aloqa maqsadiga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun muhimi, birinchidan, gap nutq birligi ekanligidir. Shunday ekan, nutqqa oid mashqlarga qo‘yilgan talablar gap ustida ishlash mashqlariga ham taalluqlidir; ikkinchidan, gap — Grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan birlik, shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda so‘zlaming bog‘lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir; uchinchidan, gap nutq va til birligi bo‘lib, tugallangan mazmunni bildiradi. Binobarin, gapning mazmuniy asosi, mazmun ottenkalari ustida ishlash va ularning gap tuzilishiga bog‘liqligi ustida ishlash ham zarur; to‘rtinchidan, gapning intonatsiyasi katta ahamiyatga ega, shuning uchun intonatsiya ustida ishlash, intonatsiyaning inazmun bilan bog‘liqligini tushuntirish kerak. Boshlang‘ich sinflar dasturining “Grammatika, imlo va nutq o‘stirish” bo‘limida sintaksisdan beriladigan bilimlar aniq ko‘rsatilgan. Bola boshlang‘ich sinflarda beriladigan sintaktik materiallar hajmida faqat ona tili darslaridagina emas, balki boshqa darslarda va maktabdagi barcha mashg‘ulotlar jarayonida gap tuzish, uni tahlil qilish va qayta tuzishga o‘rgatib boriladi. Gap ustida ishlashga oid mashqlar juda xilma-xil bo‘lib, analiz va sintezning ustunligiga hamda o‘quvchilaming mustaqillik darajasiga ko‘ra tasnif qilinadi. Analiz yoki sintezning ustunligiga nisbatan gap ustida ishlash mashqlari ikkiga bo‘linadi: 1) analitik mashqlar, ya ‘ni tuzilgan tayyor matndan olingan gapni tahlil qilish; 2) sintetik mashqlar, ya ‘ni mustaqil gap tuzishga qaratilgan mashqlar. Analitik mashqlar sintetik mashqlarga zamin hozirlaydi. ular parallel holda yoki sintetik mashqdan so‘ng analitik mashq o‘tkaziladi. O‘quvchilaming mustaqilligi va bilish jarayonining faollik darajasiga ko‘ra gap ustida ishlash mashqlari uchga bo‘linadi: 1 ) namuna asosidagi mashqlar; 2 ) konstruktiv mashqlar; 3) ijodiy mashqlar. Namuna asosidagi mashq aniq, to‘g‘ri tuzilgan sintaktik qurilmalarni amaliy o‘zlashtirishni, ularning ichki bog‘lanishini, mazmunini tushunishni ko‘zda tutadi. Bunday mashqlar ichida analitik mashqlarga, shuningdek, gapni kuzatish va eshitish, uni o‘qishga muhim o‘rin beriladi. Namuna asosidagi mashqlarga quyidagilar kiradi: 1. Gap ustida ishlashning eng oddiy, boshlang‘ich, shu bilan birga, eng zaruriy shakli — namunani o‘qish (yozish), intonatsiyasi, ifodaliligi ustida ishlash, gapning asosini va mazmunini tushuntirish, ba’zan esa gapni yodda saqlash, yodlash hisoblanadi. Gapni o‘qish va kuzatish nutq o‘stirishga katta yordam beradi. Gap intonatsiyasi ustida ishlash gap mazmunini va bog‘lanishini tu shunishga, namunaga qarab, uni o‘zlashtirish va yodda saqlashga, gap qurilishini yaxshi tushunishga yordam beradi. Bu jarayonda nutqdan gapni intonatsiyaga qarab ajratishga, intonatsion tugallanganlikni ifodalashga, darak, so‘roq va his-hayajon gaplarning intonatsiyasiga, uyushiq bo‘lakli gapiar va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplardagi sanash ohanggiga, bog‘langan qo‘shma gap intonatsiyasiga e ‘tibor berish kerak. 2. Savol asosida gap tuzish. Bunda berilgan savol javob (gap tuzish) uchun asos bo‘ladi va “namuna” vazifasini bajaradi. Savolda uning asosiy mazinunigina emas, balki barcha so‘zlari va sintaktik qurilishining chizmasi ham beriladi. Masalan: Bolalar bog‘da nima terdilar? (Bolalar bog‘da olma terdilar). Savollar asta-sekin murakkablashtirib boriladi: bolalar oldin so‘roq so‘z o‘rniga bir so‘z qo‘shib gap tuzgan bo‘lsalar, keyinroq o‘z so‘zlarini ko‘proq qo‘shishga majbur bo‘ladilar: Bolalar bog‘da nima qildilar? (Bolalar bog‘da olma terdilar. Bolalar bog‘da olma terdilar va uni savatlarga soldilar). Boshlang‘ich sinflarda so‘z birikmasi va gap ustida ishlash Grammatik tushunchalarda boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning muhim belgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o‘ziga xos xususiyati, ya’ni tushunchaning mazmun tomoni grammatik tushunchaning o‘ziga xos xususiyatini keltirib chiqaradi. Til hodisalari, til kategoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakllantirishda belgilarini kuzatish, bir tizimga solish va umumlashtirish mumkin bo‘lgan aniq hodisalar va predmetlar material sifatida asos qilib olinadi. Grammatik tushunchalar esa so‘z, so‘z birikmasi, gap, morfema, leksema, fonema va boshqalarning o‘ziga xos muhim belgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos bo‘lgan dastlabki materialning o‘zi yetarli darajada mavhumdir. Demak, grammatik tushunchalar umumlashtirilganlarning yana umumlashtirilgani hisoblanadi. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o‘quvchilarda tushuncha juda ko‘p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma’lum darajada rivojlangan bo‘lishi lozim. Mavhum tafakkur ta’lim jarayonida vujudga keladi va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko‘nikmalarni va lingvistik tasavvur hamda bilimlar yig‘indisini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Ko‘pgina ruhshunos olimlarning tekshirishlari natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish jarayoni ta- fakkurga oid analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O‘quvchilarda tushunchani shakllantirishning natijasi ularning mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada o‘sganligiga bog‘liq. Mavhumlashtirishda qiynaladigan o‘quvchilar so‘zlarni taqqoslay olmaydilar va ularning muhim grammatik belgilariga ko‘ra bir guruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda qiynaladilar va xatoga yo‘l qo‘yadilar. Masalan, fe’l o‘rganilganda o‘quvchilar fe’l predmetning harakatini bildirishini bilib oladilar. Yurmoq, o‘qimoq, olmoq kabi fe‟llarda leksik ma’no grammatik ma’noga mos keladi. Ko‘p fe’llarda bunday moslik bo‘lmaydi. Grammatikada predmet harakati deyilganda, harakat bilan birga predmetning holati, uning boshqa predmetlarga munosabati, predmet belgisining o‘zgarishi kabilar ham tushuniladi: uxlamoq, o‘ylamoq, sevmoq, o‘smoq, ko‘karmoq va hokazo. Predmet harakatini bunday keng ma‟noda, umumlashtirilgan holda tushunish endigina tilni o‘rgana boshlagan o‘quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko‘proq yurish, siljish ma’nosida aniq tasavvur qiladilar. Shuning uchun fe’lni o‘rganishning boshlang‘ich bosqichida yotmoq, kasallanmoq, turmoq, qizarmoq kabi so‘zlarni predmet harakatini bildiradi deb hisoblamaydilar. Bunday hodisani otni o‘rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim o‘quvchilar tinchlik, qahramonlik, qadam kabi so‘zlarni ot turkumiga kiritmaydilar. Tushunchani shakllantirish uchun o‘quvchilarda mavhumlashtirish ko‘nikmasini o‘stirish, ular diqqatini so‘zning aniq leksik ma’nosidan grammatik ma’nosiga qaratish va shu guruhdagi so‘zlarga oid umumiy, grammatik belgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, kim? yoki nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladigan barcha so‘zlar “ot” turkumiga birlashadi; predmet bildirish, son (birlik va ko‘plikda kelish), egalik qo‘shimchalari bilan o‘zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so‘zlar uchun umumiy grammatik belgilar hisoblanadi. Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta‘lim berish jarayonida qator metodik talablarga rioya qilinadi. Grammatik tushunchani o‘zlashtirish uzoq davom etadigan va kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda tushunchani o‘zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o‘rganiladigan tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o‘zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik xususiyatlarini, o‘quvchilarning nutqiy va aqliy o‘sishi bir- birini taqozo etishini, grammatik bilimning nutqdagi o‘rnini asos qilib oladi. O‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini o‘stirish. Bog‘lanishli nutq va uni o‘stirish vazifalari Fikrni bayon etish ehtiyojini amalga oshirishga qaratilgan, tugallangan mavzuni ifodalaydigan, logik va grammatik qoidalar asosida tuzilgan, mustaqil, tugallangan va o’zaro bog’langan ma’noli qismlarga bo’linadigan nutq bog’lanishli nutq deyiladi. Bog’lanishli nutq birligi sifatida hikoya, maqola, roman, monografiya, doklad, hisobot kabilarni, maktab sharoitida esa o’qituvchi bergan savolga o’quvchilarning keng, mukammal og’zaki javobini, yozma bayon va inshoni olish mumkin. Boshlang’ich sinflar metodikasida bog’lanishli nutqqa oid mashq turlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) berilgan savolga keng, mukammal javob; 2) o’qilgan asarni tahlil qilish, grammatik materialni o’rganish; o’quvchilar lug’atini faollashtirish bilan bog’liq holda har xil matnli mashqlar; 3) muntazam o’tkazilgan kuzatishlarni yozish, ob-havo kundaligini yuritish; 4) o’qilgan matnni turli variantda og’zaki qayta hikoyalash; 5) berilgan mavzu, rasm, kuzatishga oid boshlab berilgan yoki oxiri berilgan hikoya, reja yoki syujet asosida o’quvchilarning og’zaki hikoyasi; Bu mashqlarning hammasi nazariyasiz, amaliy tarzda beriladi. Bunday mashqlarni takroriy ishlatmaslik yoki asosiylarini tushirib qoldirmaslik uchun nutqiy mashqlarning aniq rejasi tuzib olinadi. Bog’lanishli nutqdan mashqlarning turli xil bo’lishida, avvalo, material manbaiga, tematikaga, shuningdek, janriga, til xususiyatiga, mashq turiga rioya qilinadi. Bog’lanishli nutqqa oid asosiy ko’nikmalar O’quvchilar nutqini o’stirish ularga aniq ko’nikmalarni singdirish demakdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari mustaqil mashq sifatida bog’lanishli nutqni o’stirishdan quyidagi ko’nikmalarni bilib oladilar: 1. Mavzuni tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan to’liq yoritish ko’nikmasi. Masalan, «Biz uy ishlarida ota-onamizga qanday yordamlashamiz?» mavzusi berilsa, o’quvchilar aniq bajargan ishlari haqida hikoya qiladilar. Ular mavzuni yaxshi tushunishlari uchun bayon matni qayta hikoya qildiriladi, inshoda esa berilgan mavzu yuzasidan mustaqil hikoyalash mashq qilinadi. 2. Inshoni asosiy fikrga bo’ysundirish ko’nikmasi. Bolalar ishi ma’lum fikrni (tabiatning ajoyib tasvirini idrok etish, o’zlarining baxtli hayotidan g’ururlanish, mehnatga va mehnatkash insonlarga muhabbatni) ifodalaydi. 3. Hikoya, insho uchun mavzuga taalluqli, uni yoritishga zarur bo’lgan materialni yig’ish. Bu bayonga ham taalluqli bo’lib, namunaviy matn tahlil qilinadi, mazmunini to’g’ri tushunish ustida ishlanadi, asosiy mazmun ajratiladi. O’qituvchidan o’quvchini navbatdagi inshoga tayyorlashda shu mashqning pedagogik maqsadini, o’quvchilarni nimaga o’rgatishni, tafakkuri va nutqini qanday boyitishni, shuningdek, mashqlar izchilligida shu inshoning tutgan o’rnini aniq ko’z oldiga keltirish talab etiladi. SHuning uchun o’quvchilarning bog’lanishli nutqini o’stirishga oid mashq turlarining bir yillik rejasini tuzib olish tavsiya etiladi. Rejada o’quvchilar yoshiga mos bayon va inshoning barcha turlari hisobga olinishi zarur. Metodik an’anaga ko’ra matnli mashqlar tasvirlash, hikoya qilish va muhokamaga bo’linadi. Boshlang’ich sinflarda bular, asosan, tasvir yoki muhokama elementlari bo’lgan hikoya tarzida uchraydi. Har uchala janr uchun foydalaniladigan material xarakterida ham, qurilishida ham, til vositalarini tanlashda ham o’z xususiyatlari mavjud. Insho yoki bayonga tayyorlanayotganda o’qituvchi (yoki o’quvchi) matnning janr xususiyatlarini hisobga oladi. Hikoya boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos janr hisoblanadi, chunki u jo’shqin, jonli, ta’sirchan bo’ladi. «O’qish kitobi»da bunday hikoyalar ko’plab berilgan. Tasvirda syujet, qatnashuvchi shaxslar bo’lmaydi; unda tabiat, ayrim predmet va hodisalar tasvirlanadi. O’quvchilar «O’qish kitobi»da berilgan ko’pgina tasviriy matnlarni o’qiydilar, ularni qayta hikoya qiladilar, bayon, ayrim narsa yoki hodisalarni tasvirlab insho ham yozadilar. Masalan, «Bizning sinfimiz», «Bahor keldi» kabi. Tasvirga xos xususiyatlar shundan iboratki, unda sifatlash, taqqoslash, metaforalar ko’p bo’ladi. Tasvir o’quvchilar uchun hikoyaga nisbatan qiyin janr hisoblanadi, shuning uchun boshlang’ich sinflarda ko’proq tasvir elementlari bo’lgan hikoya tarzidagi bayon va insho yozdiriladi. Muhokama bog’lanishli matnning anchagina qiyin shakli hisoblanadi, shuning uchun boshlang’ich sinflar dasturida muhokama tarzida insho yozdirish tavsiya etilmaydi; o’quvchilar inshoda muhokama elementlaridangina foydalanadilar. Masalan, «Qushlar uyasini nima uchun buzish mumkin emas», «Paxta − bizning milliy boyligimiz» mavzularida og’zaki hikoya tuzdirilsa yoki insho yozdirilsa, muhokama elementi, albatta, bo’ladi. O’qituvchi bog’lanishli nutqni rejalashtirganda, turli janrda mashq qilishni ko’zda tutadi va o’quvchilarga hikoya, tasvir va muhokama elementlarini o’rgata boradi. Bunda ko’proq hikoya tarzidagi matn tuzdirishga ahamiyat beradi. Bolalarning bog’lanishli nutqni egallash darajasiga qarab, matnga tasvir va muhokama elementlari kiritib boriladi. Bog‘lanishli nutq, og‘zaki qayta hikoyalash va yozma bayon Og’zaki va yozma qayta hikoyalashga qo’yiladigan talablar. Namunaviy matn og’zaki va yozma qayta hikoya qilinadi. O’qish darslarida asosan og’zaki qayta hikoyalash mashq qilinsa, ona tili darslarida u ko’proq yozma tarzda o’tkaziladi. Bayon o’qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma’lum tayyorgarlikdan so’ng yozma qayta hikoyalashdir. O’qish darslarida matn ustida ishlash, o’qilgan matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida og’zaki qayta hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi. Qayta hikoyalashning turlari xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan matn yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish og’zaki qayta hikoyalashga nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari, boshlang’ich sinf o’quvchilarining yozish sur’ati sekin, shunga ko’ra bayon uchun kichik hajmdagi, kompozitsiyasi sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi. Bayon matni asta-sekin murakkablashtira boriladi: avval hikoya tarzidagi bir lavhani ifodalovchi matn tanlansa, unga yana lavhalar, tasvir elementlari kiritila boriladi, qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari ham qo’shiladi; keyinroq shaxsini o’zgartirib bayon yozishga o’tiladi. SHunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy tus ola boradi. Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga ko’ra, 2-sinfda katta bo’lmagan (30-40 so’zli) matn yuzasidan o’qituvchi yordamida so’roqlar asosida bayon yozish, 3-sinfda 40 - 60 so’zdan iborat matnning mazmunini jamoa bo’lib tuzilgan 3-5 ta reja asosida bayon yozish, 4 - sinfda esa mustaqil tuzilgan reja asosida (70-90 so’zli) bayon yozish ko’zda tutiladi. Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon bolalarda adabiy nutqni to’g’ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat tasvirini, fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan yuksak g’oyali matn tanlanishi, bayon mavzusi o’quvchilarning bilish tajribasini kengaytirishi, ularning dunyoqarashini shakllantirishi zarur. Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan namunani tushunmasdan yodlamasligi, namuna leksikasidan, nutq oborotlaridan, sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur. Til vositalari matnni o’qish, suhbat, matn tahlili davomida o’zlashtiriladi; matndagi so’zlar va nutq oborotlari bolalarning «o’ziniki» bo’lib qoladi. Qayta hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushirishga harakat qiladi, o’zlashtirgan mazmunni to’liqroq, aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan o’quvchining mustaqillik darajasi va bilish faolligi o’sadi, ijodiy elementlar qo’shila boradi. Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog’liqlik saqlanishi, asosiy faktlar berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim o’rinlar to’liq bayon qilinishi zarur. Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o’qituvchi o’qib bergan yoki radio, televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, o’quvchi bir marta ovoz bilan yoki ichda o’qigandan so’ng qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada qo’llab turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini yaratadi va uni jonlantiradi. Ko’pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik ko’riladi, bunda quyidagilarga rioya qilinadi: 1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o’quvchilar ogohlantiriladi: to’liq, detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga yaqin qayta hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli o’rinlarinigina) qayta hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash. 2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilma-xil ishlar, qayta hikoyalashda zarur bo’lgan so’z, nutq oborotlari va gaplarni ajratish va aniqlash. 3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o’qishni puxtalash. To’liq yoki matnga yaqinlashtirib qayta hikoyalash va bayon Qayta hikoya qilish va bayonning bu turi boshqa turlariga nisbatan boshlang’ich sinflarda ko’p o’tkaziladi, chunki bu o’qilgan matnni butun detallari va bog’lanishlari bilan bolalar yodida mustahkamlash, namunaviy matnning mazmuni va tilini o’zlashtirish vositasi bo’lib ham xizmat qiladi. Bolalar tez yodlab oladigan kichik matnni, she’riy misralarni buzmaslik uchun she’rni, ayniqsa, butun bir poetik obrazni tasvirlovchi lirik she’rni hikoya qilish tavsiya etilmaydi. To’liq hikoya qilish uchun dastlab aniq syujetli, hikoya uslubida yozilgan matn tanlanadi, keyin bolalar hikoyaga tasviriy (tabiat tasviri, kishilar va boshqa predmetlarning tashqi ko’rinishi tasviri) va muhokama elementlarini kiritishni o’rganadilar. Hikoya qilishga o’rgatish vaqtida o’quvchilarni «Bu fikr yozuvchi matnida qanday ifodalangan?» savoliga javob berishga o’rgatish maqsadga muvofiqdir. Bola hikoya qilishga qiziqsa, agar hikoyani o’qituvchigina emas, sinfdagi barcha bolalar eshitsa, bunday hikoyalash jonli va qiziqarli bo’ladi. Hikoya qilishga o’quvchilarning qo’shimchasi, ma’lum qismini qayta hikoya qildirish, hikoyachini rag’batlantirish sinfda ijodiy muhitni vujudga keltiradi. Matnga yaqin hikoya qilishda savollar matn mazmunigagina qaratilmasligi, o’quvchilar mustaqillik darajasini pasaytiradigan matn mazmuni yuzasidan beriladigan savollarni asta-sekin kamaytira borish, bolalarni kengroq, umumiyroq savollarga javob berishga o’rgata borish zarur. To’liq hikoya qilishda hikoyani qanday boshlashni bilmaslik, ya’ni boshlanishi berilgan matn mazmunini davom ettira olmaslik, to’liq bayon qila olmaslik yoki noto’g’ri bayon qilish, bayon tilining kambag’alligi kabi kamchiliklar uchraydi. Hikoya qilishdagi ikkinchi kamchilikni yo’qotish, uning oldini olish uchun matn butunicha puxta tahlil qilinadi, ko’pincha asosiy mazmunni ifodalaydigan qismi alohida tahlil qilinadi. Bunday kamchilikni yo’qotishga matnni qismlarga bo’lish, har bir qismga sarlavha topib, matn rejasini tuzish va reja asosida hikoya qilish ham yordam beradi. Bunda tanlab hikoya qilish (hikoya qilishning o’zaro uzviy bog’langan boshqa turlari ham) yordamchi vazifani bajaradi. Tilda kambag’allikka yo’l qo’ymaslik uchun lug’at, tasviriy vositalar va gap ustida izchil ishlab borish talab etiladi. To’liq yoki matnga yaqin bayon yozish savod o’rgatish davridanoq boshlanadi va barcha sinflarda o’tkaziladi. Bolalarni o’z fikrini mustaqil yozishga (o’qilgan matnni hikoya qilishga) o’rgatishni, iloji boricha, erta boshlash ma’qul. Buning uchun o’quvchilar og’zaki hikoya qilayotganda qo’llagan alohida so’zni yozishdan gapni yozishga, so’ng matn qismlarini yozishga va 2-sinfdan boshlab maxsus tanlangan kichik matn asosida bayon yozishga o’rgatiladi. Ish quyidagicha uyushtiriladi: bayon uchun tanlangan matnni o’quvchilar bir- ikki marta o’qiydilar (o’qituvchi o’qib berishi ham mumkin); bolalarning matn mazmunini to’g’ri tushunganliklarini aniqlash, o’qilgan matnni, uning g’oyaviy mazmunini, qismlari orasidagi bog’lanishni to’liq bilib olishga qaratilgan suhbat o’tkaziladi; matn rejasi tuziladi (reja suhbat vaqtida tuzilishi ham mumkin); lug’at ishi o’tkaziladi (so’zning ma’nosi va yozilishi tahlil qilinadi), muhimroq sintaktik tuzilmalarga va tilning tasviriy vositalariga diqqat jalb qilinadi. Ayrim gaplar, hatto matn qismlari tuzdiriladi; o’quvchilar bayon matnini mustaqil yozadilar, o’qituvchi esa ular ishini kuzatadi, sinfdagi boshqa o’quvchilarga xalaqit bermay ayrim bolalarga individual yordam beradi; bolalar yozgan bayonlarini o’zlari tekshiradilar, takomillashtiradilar va daftarni tekshirish uchun o’qituvchiga topshiradilar. O’quvchilar yozgan bayon muhokama qilinayotganda, ular yozgan matnni bayon matniga qiyoslash maqsadga muvofiq bo’lib, bu ish mazmunda va bolalar bayoni tilida yo’l qo’yilgan kamchiliklarni aniqlashga yordam beradi. Tanlab hikoya qilish va bayon Tanlab hikoya qilish matndan tor mavzuga, kichik so’roqqa oid qismini tanlab qayta hikoyalashdir. Masalan, o’qilgan matndan faqat personajning tashqi ko’rinishi tasvirlangan qismnigina qayta hikoya qilish, faqat ikki personajning uchrashish manzarasini qayta hikoyalash, faqat tabiat tasvirini hikoya qilish va boshq. Tanlab qayta hikoyalashning quyidagicha turlari mavjud: 1. O’qilgan matn qismini yoki bir voqeani unga chizilgan rasm asosida hikoya qilish. 2. O’qituvchi topshirig’i yoki berilgan savol asosida alohida lavhani hikoya qilish. Tanlab hikoya qilish uchun o’quvchi matnni boshidan oxirigacha qayta o’qib chiqishga yoki yodga tushirishga, kerakli materialni yig’ishga to’g’ri keladi. Buning uchun o’quvchilarga matnni ichda o’qish topshiriladi yoki ovoz bilan tanlab o’qish topshirig’i beriladi. Bunday tanlab hikoya qilish ba’zan yozma bayon sifatida ham o’tkaziladi. Qisqartirib qayta hikoyalash va bayon Matn mazmunini qisqartirib qayta hikoyalash va bayon yozish murakkab mantiqiy usullardan foydalanishni talab qiladi, shuning uchun ham u to’liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash va bayonga nisbatan qiyin. Bunda matndan ikkinchi darajali o’rinlarni tushirib qoldirib, asosiy, muhim o’rinlar tanlab olinib, hikoya qilinadi. Buning uchun o’quvchining o’zi matnning asosiy mazmunini aniqlashi, bog’lanishli, izchil qayta hikoyalashi, uning hikoyasi matnni qisqartish tarzida bo’lmasligi, o’zlashtirilgan matnning asosiy mazmunini o’z so’zlari bilan bera olishi zarur. Qisqartirib qayta hikoyalashga o’rgatish uchun bayon mazmunini qisqartirib tuzish oson bo’lgan hikoya tarzidagi matn tanlash tavsiya etiladi. Qisqartirib qayta hikoyalash elementlari 1- sinfdan kiritiladi. O’qilgan matnni tahlil qilish jarayonida o’quvchilardan uning bir qismini qisqa − bir gap bilan aytish so’raladi. Keyin o’quvchilarga matnning ikki qismini, nihoyat, butun matnni qisqartib qayta hikoyalash tavsiya etiladi. O’quvchilar matnni to’liq qayta hikoya qilishga o’rganganlaridan so’nggina matnni qisqartib qayta hikoyalashga o’rgatiladi. Qisqartirib qayta hikoyalash, o’z navbatida, matn rejasini tuzish, ya’ni matn qismlariga sarlavha topish bilan bog’liq, asarning asosiy mazmunini qisqa ifodalash esa matn ustidagi analitik-sintetik ishlarning natijasidir. Ba’zan o’quvchilar asarning asosiy mazmunini (g’oyasini) qisqa, bir gap bilan ifodalashga o’rgatilgach, matn rejasini tuzishga, keyin matnni qisqartib qayta hikoyalashga, undan so’ng matn mazmunini to’liq qayta hikoya qilishga o’rgatilishi ham mumkin. Qayta hikoyalash bog’lanishli nutqni o’stirishning zaruriy bosqichidir. Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga ko’ra, matn mazmunini qisqartirib bayon yozishni 3-sinfda o’rgatish ko’zda tutiladi. Qisqartirib bayon yozishga tayyorgarlik matn qismlariga sarlavha topish, matn rejasini jamoa bo’lib tuzish bilan bog’liq holda 2-sinfdan boshlanadi. Qisqartirib bayon yozish uchun o’qituvchi yoki o’quvchilarning o’zlari matnni bir- ikki marta o’qiydilar, so’ng matn mazmuni yuzasidan suhbat o’tkaziladi va yoziladigan asosiy fikr hamda tushirib qoldiriladigan o’rinlar ajratiladi. Qisqartirib bayon yozishga og’zaki tayyorgarlik jarayonida matn rejasi tuziladi, lug’at ustida ishlanadi, gap va matnning ayrim qismlari tuzdiriladi. Og’zaki qisqa qayta hikoyalashdan matnni qisqartib bayon yozishga o’tiladi. Qisqartib bayon yozishga og’zaki tayyorgarlik mashqlari asta kamaytirilib boriladi. Ijodiy qayta hikoyalash va bayon Metodikada ijodiy qayta hikoyalashning bir necha turi ajratiladi. Boshlang’ich sinflarda ijodiy qayta hikoyalashning quyidagi turlaridan foydalaniladi: 1. SHaxsini o’zgartirib qayta hikoyalash va bayon. Boshlang’ich sinflarda I shaxs tilidan berilgan hikoyani III shaxs tilidan qayta hikoya qilishdan ko’proq foydalaniladi, ijodiy qayta hikoyalashning bu turida o’quvchilar hikoyadagi gaplarni qayta tuzadilar. Masalan, I shaxs tilidan berilgan matnni o’quvchilar III shaxs tilidan qayta hikoya qilishlari uchun o’qituvchi rahbarligida gapning kesimini o’zgartiradilar, unga mos ravishda gapning o’zini qayta tuzadilar; hikoya qiluvchi shaxsning nomini va u yoki ular so’zini ishlatadilar. SHaxsini o’zgartirib qayta hikoyalash va bayon yozish o’qish darslarida olib borilgan bunday og’zaki tayyorgarlikning davomi sifatida o’tkaziladi. 2. Hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tilidan qayta hikoya qilish. 3. Matnni ijodiy to’ldirib qayta hikoyalash. O’quvchilar hikoya mazmunini, sharoitini yaxshi tushunsalargina, uni ijodiy to’ldirib qayta hikoyalay oladilar. Ijodiy qayta hikoyalashning bu turi ham ko’pincha og’zaki tarzda o’tkaziladi. Bog‘lanishli nutq, og‘zaki hikoya va yozma insho Insho turlari Insho ijodiy ishning eng yuqori shakli bo’lib, maktabda alohida o’rin tutadi; barcha nutqqa oid mashqlar ma’lum mazmunda inshoga bo’ysunadi. Insho 1-sinfda kichik og’zaki axborot va ehtirosli hikoyadan boshlanib, o’z fikrini ifodalashga, o’quvchi shaxsining tashkil topishiga xizmat qiladigan, ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi. Insho shaxsni shakllantirishda foydali vosita bo’lib, his-hayajon uyg’otadi, aqliy mustaqillikka, fikrlashga, ko’rgan-kechirganlari va o’zlashtirganlarini baholashga, kuzatuvchanlikka, voqea-hodisalar o’rtasidagi sabab-natija bog’lanishni topishga, ularni qiyoslashga, xulosa chiqarishga o’rgatadi. Insho fikrni tartibga soladi, o’quvchilarda o’ziga, o’z kuchi va imkoniyatiga ishonch tug’diradi. “Insho” asli arabcha so’z bo’lib, ma’nosi “yaratish”, “bino qilish”, “boshlash” demakdir. Bu co’zning ma’nosi hozirda ancha torayib, asosan, o’quvchi va talabalar tomonidan yoziladigan ijodiy yozma ish ma’nosida qo’llanadi. Insho − ijodiy ish bo’lib, u o’quvchidan faollik, qiziqish, fikr bildirishni talab qiladi. Material tayyorlash, uni tartibga solish, insho kompozitsiyasi va rejasi haqida o’ylash, mantiqiy bog’lanishni belgilash, so’z, so’z birikmasini tanlash, gap tuzish va uni o’zaro bog’lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar o’quvchidan aqliy kuchini to’la ishga solish bilan birga, o’z ma’naviy faoliyatini boshqarish ko’nikmasini ham talab etadi. Inshoda til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo’shiladi. O’quvchi inshoni mustaqil, ijodiy xarakterda bo’lgani uchun, «o’ziniki»ni yozgani uchun ham sevadi. Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil tuzgan hikoyasi − inshoga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o’quvchilar nutqini o’stirish, aqliy, ijodiy o’sishiga mo’ljallangan dasturga o’tishi munosabati bilan uning ahamiyati yanada o’sdi. Og’zaki va yozma inshoga o’rgatish jarayonida o’quvchilarda mavzuni tushunish va yoritish, o’z inshosini aniq fikrga bo’ysundirish, material to’plash, uni tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga va nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan inshosini takomillashtirish ko’nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari, «texnik» vazifalar ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni yozishda imlo qoidalari va husnixatga e’tibor berish, matnni xatboshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi talablarga ham amal qilinadi. Og’zaki va yozma insho material manbaiga, mustaqillik darajasiga, tayyorlash usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi. Insho material manbaiga ko’ra quyidagi uchga bo’linadi: 1) o’quvchining o’zi ko’rgan-bilganlari, eshitganlari haqidagi, ya’ni mehnat, kuzatishlar, ekskursiyalar, o’yinlar, o’z tajribasi va boshqa jonli materiallar asosidagi insho; 2) kitob materiali, rasmlar, o’qituvchi hikoyasi va boshqa manbalar asosidagi insho; Mustaqillik darajasiga, tayyorgarlik ko’rish metodiga ko’ra insho ikki turli bo’ladi: 1) sinf o’quvchilari uchun umumiy bir mavzu asosida jamoaviy tayyorgarlikdan so’ng yoziladigan insho; 2) alohida mavzu asosida individual tayyorgarlikdan so’ng yoziladigan individual insho. Janriga ko’ra hikoya, tasvir, muhokama tarzidagi insholarga bo’linadi. Boshlang’ich sinflarda tasvir va muhokama elementlari mavjud bo’lgan hikoya tarzidagi inshodan ko’proq foydalaniladi. Inshoni tasnif qilish ta’limiy vazifalarni chuqur anglash va metodik vositalarni tanlashga, shuningdek, ish turlarini zaruriy yo’nalishda, baravar taqsimlashga yordam beradi. Boshlang’ich sinflarda yozdiriladigan inshoning muhim turlaridan biri kichik yoshdagi o’quvchilarning shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir. Rasm asosidagi insho maktablarda tez-tez o’tkaziladi, chunki rasm bolalar nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir etadi, hayotning bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm o’quvchilarga tanish bo’lgan hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi. Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor: 1) rasmlar seriyasi yoki rasmli reja asosida yoziladigan hikoya tarzidagi insho; 2) syujetli, o’quvchilarni o’ylashga, faraz qilishga undaydigan bir rasm asosida yoziladigan hikoya tarzidagi insho; O’quvchilar avval rasmlar seriyasi asosida, so’ng bir rasm asosida, undan so’ng tasviriy insho yozish (rasmni tasvirlash)ga o’rgatiladi. Dasturga ko’ra, 1-sinf o’quvchilari o’yinlari, mehnatlari, voqea-hodisalar haqidagi taassurotlari asosida o’qituvchi rahbarligida hikoya tuzishlari va uni ma’lum tayyorgarlikdan so’ng yozishlari, 2 - sinfda rasmlar seriyasi asosida kichik hikoya tuzish va uni jamoa tarzda tuzilgan reja asosida yozish, tabiatni kuzatish va mehnat jarayoni haqida, bolalarning o’yinlari, ishlari, sayillari haqida, avval o’qituvchi rahbarligida, keyin mustaqil ravishda kichik hikoya tuzish va uni yozish, shaxsiy ishlari haqida xat yoza olishlari, 3 - sinfda rasmlar (bir mavzuga oid bir necha rasm, syujetli bir rasm, rasmni tasvirlash) asosida hayotiy tajribalari, kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan taassurotlari asosida rejani, avval jamoaviy ravishda, keyin mustaqil tuzib hikoya qilish va uni yozishlari talab etiladi. Boshlang’ich sinflarda insho ta’limiy xarakterda bo’ladi, 3-sinfdagina tekshiruv insho o’tkazish mumkin. Rag’batlantirish maqsadida ta’limiy insholar ham baholanadi, lekin salbiy baho qo’yish tavsiya etilmaydi. O’quvchilar tarbiyasida inshoning ahamiyati Inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, insho ustida o’quvchilar qanchalik mustaqil ishlashi va qiziqishiga, insho g’oyasiga ham bog’liq. Insho bolalarning voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi, izchil fikrlashga o’rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini o’stiradi. Bolalar eng qiziqarli va o’zlariga yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va yozadilar, ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o’stiradi, ommaviy faollikni oshiradi. Tanlangan mavzuning g’oyaviy yo’nalishini ochish tarbiyaviy vazifani hal qilishga imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi, bolalarning hayoti, maktab, tug’ilib o’sgan qishlog’i yoki shahri haqidagi, urush qahramonlari haqidagi mavzular ayniqsa qulay. Bu mavzulardagi insholar mehnat kishilariga, qahramonlarga chuqur hurmatni tarbiyalaydi. Insho jamiyat hayotini tushunishga o’rgatadi. Tabiatga, kishilarga, ularning yaxshilikka intilishlari va harakatlariga, mehnatga va mehnat mahsuliga muhabbatni tarbiyalaydi, kishilar xatti-harakatidagi chiroyli jihatlarni egallashga, hozirgi zamon axloqiy talablarini anglashda o’quvchilarga yordam beradi. Inshoning tarbiyaviy ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish talab etiladi: 1. Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan holda og’zaki va yozma inshoni muntazam o’tkazib borish bilan o’quvchilarda mustaqillikni tarbiyalash. Mustaqil insho o’quvchilar faolligini o’stiradi. 2. Inshoni hayot bilan bog’lash. Bunda kuzatishlar asosidagi insho, kundalik yuritish, qilingan ishlar yuzasidan «hisobot» tarzidagi insho, xat, maqola, o’qilgan kitob haqida taqriz kabilarning tarbiyaviy ahamiyati juda katta. “Vatan” so’zini aytish bilan kishining bolalikda o’sib-ulg’aygan joyi tasviri ko’z oldida paydo bo’ladi. Ishlab chiqarishga ekskursiya materiali asosida mehnat haqidagi insho yangi tarbiyaviy imkoniyatlarni ochib beradi: unda bolalar ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyat va qiyinchiliklar, ilg’or kishilar haqidagi, kasb va mutaxassislik haqidagi, texnika haqidagi ma’lumotlardan foydalanadilar. Ishlab chiqarishga ekskursiya va mehnatni tasvirlash bilan bog’liq holda kasb haqida suhbatlashishga to’g’ri keladi va bu inshoda o’z aksini topadi. Mehnat haqidagi insho gazetaga maqola shaklida yozilishi mumkin. Mehnat yoki ishlab chiqarish haqidagi insho mavzulariga «Bizning qishloq», «Karam uzish», «Bog’da», «Bizning jamoa xo’jaligimiz», «Pochtada», «Do’konda», «Paxtakorlarga yordamimiz», «Bizning hashar», «Maktab yer uchastkasida», «Daraxt o’tqazish» kabilar kiradi. «Men nimalarni bilaman?» mavzusidagi tanlovga bolalar juda qiziqadilar. Tanlov bolalarning mehnat ko’nikmalarini aniqlabgina qolmay, ularni uyda, polizda, bog’da ishlashga rag’batlantiradi. Maqsad kishilarga foyda keltiruvchi mehnatga hurmatni tarbiyalashdir. Qishloq maktab o’quvchilari ota-onalariga sabzavotlar ekish, hosilni yig’ish, o’tin tayyorlash kabi ishlarda qanday yordamlashganliklari haqida yozadilar. Sinfda mehnat haqidagi insho muhokama qilinadi. Bolalar foydali, zaruriy ijtimoiy faoliyat sifatida mehnatning mohiyatini tushuntiradilar. Ular har qanday mehnat e’zozlanishini aytadilar. Kelajak haqida «Kim bo’lishni xohlayman?» mavzusida tayyorgarliksiz hikoya qilish tarzidagi insho ham katta tarbiyaviy kuchga ega. Juda yaxshi yozilgan inshoni sinfda ifodali o’qib berish va tahlil qilish bolalarni tarbiyalaydi. Ba’zi maktablarda bolalar inshosi va hatto bolalar she’rlari to’plami tuziladi, yaxshi yozilgan hikoya uchun tanlov e’lon qilinadi. Insho mavzusi va uni yoritish Mavzu insho predmeti bo’lib, uning mazmunini tashkil etadi. Mavzuga qarab inshoda aks ettiriladigan materiallar, dalillar, hodisalar tanlanadi. Inshoning to’g’ri va to’liq bo’lishi o’qituvchi mavzuni qanday shakllantirishi, o’quvchilar uni qanday tushunishlariga bog’liq. Insho ustida ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og’zaki va yozma insho mavzusini belgilab olish muhim rolь o’ynaydi. O’quvchilar mavzuni yoritishga 1-sinfdan boshlab o’rganadilar. Ular mavzuga oid gap tuzadilar. Masalan, bahor havosi haqida, ona qishlog’i (shahri) haqida, qo’rqoq quyon, ayyor tulki haqida gap tuzadilar. Keyin savollar asosida bir mavzuga oid bir necha gap tuzib, uni yozadilar. Insho uchun iloji boricha tor − aniq chegaralash mumkin bo’lgan mavzuni tavsiya qilish foydali. «Kuz» mavzusi o’quvchilar uchun juda keng mavzu bo’lib, bunda o’quvchi umuman kuz haqida, kuzda qilinadigan ishlar haqida yozishi mumkin, u yozadi − gaplarining aniq chegarasini bilmaydi. O’quvchilarga kuzga oid «Paxta terimiga yordam», «Kuz kunlarining birida», «Bog’da olma terdik», «Pomidor terishga yordamlashdik», «Kech kuzda bog’ manzarasi» kabi mavzularni tavsiya qilish mumkin. Og’zaki va yozma insho ustida ishlashda mavzu berib, uni yoritishni talab qilishdan tashqari, avval material to’plash va shu yig’ilgan materiallar asosida mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham mumkin. Masalan, kech kuzda tabiatni kuzatish va material yig’ish tavsiya qilinadi, kuzatishlar «Kech kuzda» mavzusida insho yozish bilan yakunlanadi. Bunda o’quvchilar mavzuni to’liq yoritadilar. Insho rejasini tuzish Reja har qanday og’zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy pog’onasi, uning «loyihasi»dir. Qishi o’z nutqi haqida o’ylab, asosiy gaplarini belgilab oladi. Insho uchun reja tuzish shuning uchun ham zarur. 1-sinfda reja rolini o’qituvchi savollari, ya’ni so’roq gaplar tarzidagi reja bajaradi; 2-sinfda reja o’qituvchi rahbarligida jamoaviy tarzda tuziladi; 3-4-sinflarda esa mustaqil tuziladi. Boshlang’ich sinflarda 3 - 5 talik oddiy reja tavsiya qilinadi. Bolalar avval o’qigan hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida qayta hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so’ng bir mavzuga oid bir necha rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi insho rejasini, ya’ni rasmli reja tuzadilar, inshoga sarlavha topadilar. SHundan so’ng tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan, reja tuzishga qulay bo’lgan rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho rejasini tuzishga o’tiladi. Reja tuzishga o’rgatishda oldin nima haqida to’xtalish, keyin uni qanday davom ettirish, undan so’ng nima haqda aytish, nihoyat, hikoyani qanday tugatish kerakligini o’quvchilarga tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja avval so’roq gap tarzida, keyin darak gap, oxiri nominativ gap tarzida tuziladi. Reja ko’pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida (rasm asosida yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani ekskursiya, kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq. Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin yoki ular yuzasidan material to’plash, insho uchun material tanlash va uni tartibga solish jarayonida tuziladi. Bunday reja insho yozishdan oldin ko’rib chiqilib, unga ayrim aniqliklar kiritiladi. Inshoni yozishga tayyorlash Og’zaki yoki yozma inshoning turi va vazifasiga qarab unga tayyorgarlik ko’riladi. Inshoga tayyorgarlikni o’qituvchi boshqaradi, bunga o’quvchilarni ishtirok ettiradi, ularning o’ta faolligi va mustaqilligiga erishadi. Tayyorlik deganda, birinchidan, o’quvchilarda nimanidir tasvirlashga, hikoya qilishga talab uyg’otadigan vaziyat yaratish; ikkinchidan, insho uchun yetarli bo’lgan zarur material yig’ish; uchinchidan, mavzuga oid, uni yoritishga mos bo’lgan til vositalarini tanlash tushuniladi. Inshoga tayyorlik inshoni yozishdan bir necha kun ilgari boshlanadi, darsdan tashqari vaqtlarda va boshqa darslar jarayonida ham olib boriladi. Og’zaki yoki yozma insho ustida ishlash quyidagi uch bosqichga bo’linadi: 1) material yig’ish, ya’ni kuzatish, ekskursiya, mehnat jarayoni, rasmni ko’rib chiqish, kinofilьm, spektaklni ko’rish, badiiy va boshqa adabiyotlarni o’qish; 2) mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni tartibga solish, joylashtirish, ya’ni suhbat, muhokama qilish, zarur materialni ajratish, reja tuzish, lug’at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan tayyorlash va hokazo; Birinchi va ikkinchi bosqichdagi ishlar, odatda, darsdan tashqari vaqtda bajariladi. Masalan, ekskursiya asosidagi insho uchun material yig’ish uni yozishdan ancha ilgari boshlanadi; tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto undan ko’proq davom etadi; rasmlar esa insho yozishdan oldin ko’riladi. SHunday qilib, insho yozish yoki og’zaki hikoya qilish darsi ilgari bajarilgan ishlarning yakunidir. Insho darsining umumlashtiruvchilik roli bog’lanishli nutq sohasidagi ko’nikmalarni egallash me’yoriga qarab ortib boradi. Insho darsining qurilishi tayyorlov bosqichining xarakteriga bog’liq. Tayyorlov bosqichida qancha ko’p ishlansa, insho darsida matn ustida shuncha chuqur ishlash imkoniyati yaratiladi. Insho yozishdan oldin yoki og’zaki hikoyalashda yig’ilgan materiallarni o’quvchilar yodiga tushirish, ularda qiziqish uyg’otish, yozishga yoki hikoya qilishga xohish uyg’otish zarur. Insho yozish darsida quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi: 1. Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni o’quvchilar bilan muhokama qilish. 2. Kuzatish davrida to’plangan materialni tartibga solish yoki material yig’ish (masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni ko’rish) maqsadida suhbat o’tkazish. Keyingi ona tili darsining ikkinchi qismidan 15-25 minut vaqt ajratib, tekshirilgan insholar yuzasidan yakuniy mashg’ulot o’tkaziladi (insho tahlil qilinib, xatolar ustida ishlanadi). O’qituvchi har bir insho turi uchun o’quv vazifasini belgilab oladi. Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun quyidagi vazifalar belgilab olinadi: 1. O’quvchilarni inshoning yangi turi bo’lgan rasmlar seriyasi asosidagi insho bilan tanishtirish. 2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish. O’quvchilarning mustaqillik darajasi o’sib borgani sayin, inshoga talab ham orta boradi. O’quvchilar inshosini tahlil qilish Nutq o’stirish metodikasida o’quvchilar inshosi uchun baho me’yori muhim masala hisoblanadi. Tabiiyki, bunda yuqorida bayon etilgan asosiy talablarga rioya qilinadi. O’quvchilar inshosini baholashda quyidagilar hisobga olinadi: 1. Insho mavzusining yoritilishi (Mazmun mavzuga mosmi, ya’ni yetarli yoritilganmi, haqiqatga mos keladimi?). 2. Reja, kompozitsiya, izchillik (reja to’g’ri tuzilganmi, materialni bayon qilish tartibi rejaga mos keladimi, mazmunda takror yo’qmi, zarur o’rinlar tushib qolmaganmi, izchillik buzilmaganmi, asosiy fikr aniqmi, xulosa chiqarilganmi?). 3. Janri, uslubi (hikoya tarzidagi matnda tasviriy va muhokama elementlari bormi, uslubda xatoga yo’l qo’yilmaganmi, insho mavzusi va vaziyatni yoritish vazifasini janr va uslub oqlay oladimi, badiiylik elementlari bormi?). 4. Insho hajmi (so’z, gap soni; lakonizm yoki ko’p so’zlilik). O’quvchilar inshosiga qo’yilgan bunday talablar uni baholashda real yondashishga imkon beradi. Nutqiy xatolar va ularni bartaraf qilish yo‘llari Xato turlari Nutqiy xatolarga noto’g’ri (noo’rin) tanlangan so’zlar, noto’g’ri tuzilgan gaplar, morfologik shakllarni noto’g’ri ishlatish kiradi. Boshlang’ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin, chunki ularni to’g’rilash va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy ma’lumot yetarli emas. Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rejali, muntazam ish olib borish uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish zarur. Bunday nutqiy xatolarni o’rganish, shuningdek, ularning kelib chiqish sabablarini tekshirish xatolarni to’g’rilash va oldini olish uchun zamin hozirlaydi. Nutqiy xatolar uch turga ajratiladi: lug’aviy-uslubiy, morfologik-uslubiy, sintaktik-uslubiy. Boshlang’ich sinflarda lug’aviy-uslubiy xatolar ko’proq uchraydi. Bunday xatolarga quyidagilar kiradi: 1. Bir so’zni qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kelib chiqishiga sabab, birinchidan, o’quvchi so’zni ishlatishga kam e’tibor beradi va faol lug’atidagi so’zdan takroriy foydalanadi; ikkinchidan, o’quvchining so’z boyligi kam, sinonimlarni bilmaydi, takrorlanadigan so’zlar o’rniga olmoshlardan foydalana olmaydi. Agar o’qituvchi bir so’zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning ma’nodoshlaridan yoki shu so’z o’rniga olmoshlardan foydalanish kerakligini yaxshi tushuntirsa, kichik yoshdagi o’quvchi matnni e’tibor bilan o’qib, takrorlarini nisbatan tez tuzata oladi. 2. So’zning ma’nosini yoki ma’no qirrasini tushunmaslik natijasida uni aniq ma’nosida ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so’z boyligining kamligi sababli yuzaga keladi. Leksik xatolar xilma-xil bo’lgani uchun uni to’g’rilash va tushuntirish usullari ham turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo’li bor: bu yaxshi nutqiy sharoit yaratish, o’qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlil qilish, matndagi so’zlarning ma’no qirrasini tushuntirishdir. Morfologik-uslubiy xatolarga so’z shaklini, so’z o’zgartuvchi va so’z yasovchi qo’shimchalarni noto’g’ri qo’llashdan kelib chiqadigan xatolar kiradi. Sintaktik-uslubiy xatolarga so’z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi. Bunday xatolar juda xilma-xildir. Kompozitsion, mantiqiy va dalillarni noto’g’ri bayon qilish nutqiy xato hisoblanmaydi. Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rejaga mos kelmasligi, ya’ni voqea, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi. Inshoga tayyorgarlik vaqtida o’quvchilar kuzatish, material to’plash, dalillarni tanlashda tartibsiz, rejasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, keyin nimalar haqida yozish va uni qanday tugatishni aniq ko’z oldilariga keltira olmaydilar, natijada kompozitsion xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to’liq qamrab ololmaslik, materialni o’z o’rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshoni rejali, izchil yozish ko’nikmasi murakkab ko’nikma bo’lib, u o’quvchilarda muntazam bajariladigan mashqlar yordamida asta shakllana boradi. Mantiqiy xatolar: 1. Tasvirlanayotgan voqea-hodisa uchun zarur bo’lgan so’z, ba’zan zarur lavha, dalil tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o’quvchining insho yozish vaqtidagi ruhiy holatini kuzatish talab etiladi. U sekin yozadi, ammo ishga berilib ketib, tez fikrlaydi, ya’ni u hikoya mazmunini biladi, ammo tez fikrlash va sekin yozish natijasida ayrim o’rinlar yozuvda aks etmay qoladi. 2. Mantiqiy izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ip qilinadi. Terimchi paxtani paxta terish mashinasida teradi. Bunday mantiqiy xatolarni o’quvchilar matnni qayta o’qish va tahlil qilish jarayonida oson to’g’rilaydilar. Xatolarni to’g’rilash va ularning oldini olish O’quvchilar yo’l qo’ygan xatolarni guruhlash, ularning turlarini aniqlash va har bir xatoning kelib chiqish sabablarini o’rganish asosida nutqqa oid xatolarni to’g’rilash va ularning oldini olish tizimi ishlab chiqiladi: 1) nutqqa oid xatolarni o’quvchilar daftarida to’g’rilash; 2) sinf o’quvchilari uchun umumiy bo’lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda ishlash (buning uchun darsning 15-20 minutlik qismi ajratiladi va tekshirilgan insho va bayon tahlil qilinadi, o’quvchilarning yo’l qo’yilgan xatoni mustaqil ravishda topishga va uni to’g’rilashga imkon beriladi); 3) ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash, xatoni topish, tushuntirish va to’g’rilash; Ko’rsatilgan yo’nalishlarning hammasi har bir sinf o’quvchilari uchun, ayniqsa, III va IV sinf o’quvchilari uchun muvofiq keladi. Nutqiy xatolarni to’g’rilash va oldini olish til ustida ishlash bilan bog’lab, maqsadga muvofiq holda uyushtiriladi. Nutqiy xatolarni to’g’rilash. O’quvchilar og’zaki va yozma nutqida yo’l qo’ygan nutqiy xatolarni o’z vaqtida to’g’rilab borish zarur. O’quvchi yo’l qo’ygan xatosining to’g’ri variantini o’zlashtirsin, imkoni bo’lsa, xatoning kelib chiqish sababini tushunsin. Xatoni to’g’rilashning eng foydali usuli yo’l qo’ygan xatosini o’quvchining o’zi to’g’rilashi hisoblanadi, agar o’quvchi xatosini to’g’rilay olmasa, uni o’qituvchi to’g’rilaydi. Xato turiga qarab to’g’rilanadi: gap yoki so’z birikmasi qayta tuziladi, so’z boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so’z qo’shiladi, ortiqchasi ustidan chiziladi. Insho yoki bayonni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi uchun darsning ikkinchi qismi – 20-25 minuti ajratiladi. O’qituvchi o’quvchilar insho yoki bayonni qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha berib, eng yaxshi yozilgan matnni o’qib beradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar, imloviy va nutqiy xatolar aniqlanadi. Yo’l qo’yilgan xatoni to’g’rilash yo’li tushuntiriladi. SHundan so’ng xato ustida birgalikda ishlanadi: o’qituvchi yo’l qo’yilgan xatoning bir turini to’g’rilash yuzasidan topshiriq beradi: «Noo’rin ishlatilgan so’zni boshqasi bilan almashtiring». Xatosi bor matnni o’qib yoki yozib beradi, o’quvchilar yo’l qo’yilgan xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so’z bilan almashtirib, uni to’g’rilaydilar va tushuntiradilar. Ayrim o’quvchilar yo’l qo’ygan individual xatolar darsdan tashqari vaqtda, qo’shimcha mashg’ulot jarayonida to’g’rilanadi. O’quvchi bilan individual suhbatda ham, sinfda jamoa bo’lib ishlash jarayonidagi kabi bolalarning aqliy faolligiga, ya’ni u xatosi nimadaligini tushunibgina qolmay, balki uni to’g’rilashi va tushuntirishiga erishish muhimdir. Grammatikaga oid mavzuni o’rganishda o’quvchilar yo’l qo’yishi mumkin bo’lgan xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga qanday imkoniyatlar yaratishi tushuntiriladi. Masalan, «Olmosh» mavzusini o’rganganda, kishilik olmoshlarining takrorlangan so’zlar o’rnida qanday ishlatilishi o’quvchilarga misollar bilan tushuntirilsa, ular ham insho yoki bayon yozishda shunga rioya qiladilar. O’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishdagi muvaffaqiyat quyidagi uch asosiy omilga bog’liq: 1) so’zga e’tibor bilan munosabatda bo’lish, o’quvchilarning ko’p mutolaa qilishi, atrofidagi kishilarning to’g’ri va ifodali nutqi, ya’ni nutqiy sharoit; 2) bolalarning nutqiy tajribasi qanday tashkil etilishi; Savol va topshiriqlar: 1. O’quvchilar nutqini o’stirish sohasida maktab va o’qituvchi oldiga qo’yilgan asosiy vazifalarni ayting. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchilaridan biri nutqining asosiy xususiyatlarini tekshiring. 3. Maktabda lug’at ustida ishlashning asosiy yo’llarini tushuntiring. 4. «Lug’at ustida ishlashda o’quvchilarning bilish faolligi va mustaqilligini oshirish» mavzusida axborot tayyorlang. 5. Izohli lug’atlar, sinonimlar, antonimlar, frazeologik lug’atlardan foydalanib, I, II, III, IV sinf uchun ikkitadan leksik mashq tuzing. 6. Boshlang’ich sinflarda sintaktik ishlar haqida gapiring. 7. Fe’llarda shaxs-son va zamonni o’rganishga bog’liq holda so’z birikmasi ustida ishlashga oid bir necha mashq tayyorlang. 8. «Ot» mavzusini o’rganishga bog’liq holda gap ustida ishlashga doir to’rtta mashq tayyorlang. 9. Bog’lanishli nutqni o’stirish jarayonida o’quvchilarda hosil qilinadigan asosiy ko’nikmalarni ayting. 10. «O’quvchilar bog’lanishli nutqini o’stirishda namunaviy matnning o’rni» mavzusida axborot tayyorlang. Badiiy uslubdagi matnlarni yaratishga o‘rgatish. Matn nutqiy hodisa bo‘lib, u ikki va undan ortiq gapning mazmuniy bog‘lanishlar tashkil topadi.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tomonidan yaratiladigan matnlar asosan gap va kichik matnlardan iborat bo‘ladi.Bunday matnlar yaratishda ko‘proq tasvirlash, rivoyat va hikoyalar, muhokama qilish usullari ko‘proq foydalanish mumkin. Ona tili darslarida o‘quvchilarga faqat garammatik qoidalarini yodlatish emas, balki, ko‘proq ularning og‘zaki va yozma nutqtalarining ravon va erkin bo‘lishiga erishish maqsadida kichik - kichik matnlar yaratishga harkat qilinadi. Matn yaratish dastlab "Ona tili" darslarida keyinchalik esa ularga "O‘qish" darslarida har xil mavzudagi matnlarni o‘qish, yozma ravishda tayyorlash yo‘llari bilan mukammallashtirilib boriladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari og‘zaki va yozma nutqiga zarur bo‘lgan rahmat, kechirasiz, iltimos, marhamat, barakalla kabi kirish so‘zlarni ham singdirib borish lozim. Matn ustida ishlash boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishning eng ma'qul usullaridan biri hiosblanadi. Buning uchun ularning og‘zaki va yozma nutqlarini baravar rivojlantirib borish kerak. Biror asar matn ustida ishlashda ham bu talablarni unutmaslik lozim ekan. Shuningdek, lug‘at ustida ishlash orqali ham takomillashtiriladi. Masalan, biror matn o‘qib bo‘lingach, undagi notanish so‘zlar aniqlanib ularning talaffuzi va imlosi tushuntiriladi. Ayrim qiyin so‘zlar ma'nosi ozohlanadi. Matn mazmunini qayta hikoya qilish orqali ham nutq o‘stirish mashg‘ulotlari amalga oshiriladi. Masalan, 2-sinfda "Sumalak" rivoyati qayta qiish orqali bu masalalar yechib boriladi. Yoki matnga oid savol-javob ustida ishlash orqali ham o‘qtuvchilar nutqini rivojlantirib borish mumkin. Test topshiriqlari yordamida ham matn ustida ishlash katta samara beradi.Bu esa o‘quvchining har tomonlama o‘ylashga, matn mazmunini tushunishga, matndagi har bir so‘zga alohida ahamiyat berishga harakat qilishga yordam beradi. Ayniqsa, "O‘qish" darsligidagi hikoyalar, parchalar ustida amalga oshirilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi ekan. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari og‘zaki nutqini rivojlantirishda gap yoki jumlani o‘qishga o‘rgatish, og‘zaki topshiriqlar bajarish ham mumkin. Bu bo‘yicha "O‘quv yili boshidagi takrorlash gap" mavzusini o‘tish dars namunasi berildi. Darsning maqsadi oldingi sinfda o‘tilganlarni takrorlash orqali og‘zaki nutqini rivojlantiruvchi matn ustida ishlashdir. Bundan tashqari turli xil mashqlar bajarish so‘z ma'nolari ustida ishlash, lug‘at diktantlarini o‘tkazish usullari ham katta samara beradi. Umuman, boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarni matn ustida ishlashga o‘rgatish ularning og‘zaki va yozma savodxonligini oshirishga yaqindan yordam beradi. Bu esa IV sinfni tugatayotgan o‘quvchilarning DTSi talablariga mos bilim va ko‘nikmalarni to‘la egallashlarini ta'minaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini matn ustida ishlash darslaridan berilgan namunalar natijasi shuni ko‘rsatadiki, og‘zaki matn yaratishda dialektal xatolarning ko‘p uchrashuvi, yozma matnda va imlo va ishoraviy xatolarning ko‘pligi kuzatiladi. Bunday kamchiliklarni ham bunga odatlantirish lozim. Shuningdek, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishda odatiy til me'yorlarini singdirib borish va ular nutqining ravon, hamda adabiy til me'yorlariga mos - bo‘lishiga erishishimiz kerak. Matn va uning xususiyatlari Matn - nutq ko'rinishi bo'lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlik -dir.Har bir matn murakkab tuzilish va mazmun mundarijasiga ega bo'lib, u og'zaki hamda yozma ijod namunasi hisoblanadi. Tilshunoslikda matn tilning alohida birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy ob'ekti sifatida talqin qilinadi. Matn so'z birikmasi va gapdan farqlanadi, chunki matnning ham o'z kategoriyasi va qonuniyatlari mavjud. Matn so'zining lugaviy ma'nosida birikish, bog'lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o'zaro qaysidir boglovchilar yordamida birikishni o'rganish "Matn tilshunosligi" sohasining asosiy muammolaridan biridir. Tilshunos E.Qilichev "Matnning lingvistik tahlili" nomli kitobida "Matn - hamma elementlari o'zaro zich aloqada bo'lgan va muallif nuqtai nazaridan ma'lum bir maqsadga yo'naltirilgan nominativ-estetik axborotni ifodalovchi murakab tuzilma» degan ta'rifni beradi. I.Rasulov esa matnni quyidagicha ta'riflaydi: "Gapdan katta birlik murakkab sintaktik butunlik bo'lib, u fikran va sintaktik jihatdan o'zaro bogliq bo'lgan gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr gapga nisbatan ancha to'liq bo'ladi". Matn hajm va mazmun belgisiga ko'ra ikkiga bo'linadi: 1. Hajm belgisiga ko'ra matn turlari. 2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko'ra matn turlari. I. Hajm belgisiga ko'ra matn turlari. Matn gapdan ko'ra yirik hajmli aloqa vositasi, nutqiy faoliyat maxsuli, muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan yozma nutq ko'rinis hidir. Matn hajm belgisiga ko'ra ikkiga ajratiladi. Minimal matn (mikromatn) va maksimal matn (makromatn). Badiiy uslubda minimal matn deyilganda biror mavzuni yoritishga bagishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she'r va she'riy parchalar, umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli shakldagi boglamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi. Maksimal matn deyilganda keng ko'lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn hisoblanadi.Maksimal matn mikromatnlardan iborat. Eng kichik butunlik abzatsga, eng katta butunlik esa bob (qism yoki fasl)larga to'gri keladi. Bunday matn tarkibida epigraf, so'zboshi (muqadddima), so'ng so'z (epilog) kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va goyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo'shimcha izoh, sharh bo'lib keladi. II. Ifoda maqsadiga va mazmuniga ko'ra badiiy matnni quyidagi turlarga bo'lib chiqish mumkin: 1. Hikoya mazmunli matn. 2. Tasviriy matn. 3.Izoh mazmunli matn. 4. Didaktik matn. 5. Xabar mazmunli matn. 6. Buyruq mazmunli matn. 7. Hissiy ifoda mazmunli matn. 1. Hikoya mazmunli matnlar (Le texte narratif - narrativ matn). Bunday matnda muallif yoki asar qahramoni o'zi boshidan o'tkazgan eshitgan, ko'rgan yoki guvoh bo'lgan biror voqeani hikoya qilib beradi. Xotiralar, esdaliklar, ertak va rivoyatlarni narrativ matn turiga kiritish mumkin. Hikoya tarzi, asosan, o'tgan zamon shaklida, birinchi shaxs birlik yoki ko'plikda ifodalanadi. 2. Tasviriy matnlar (Le texte descriptif - deskriptiv matn). Bunday matn tinglovchiga noma'lum bo'lgan biror kishi, joy, hayvonot va nabotot olamiga mansub mavjudot yoki qandaydir narsa-buyum hamda voqea-hodisani batafsil tasvirlab berish maqsadida tuzilgan bo'ladi. Tasviriy matnda ham monologik nutq ko'rinishi etakchilik qiladi. Partonimik tasvir bunday matnning eng xarakterli xususiyati hisoblanadi, ya'ni tasvirlanayotgan ob'ektning dastlab, birlamchi xususiyati tilga olinadi. Keyin unga aloqador xususiyatlar va qismlardan so'z yuritiladi. 3. Izoh mazmunli matnlar (Le texte argumtntatif-argumentli matn). Bunday matnda aytilayotgan fikrning ishonarliligini ta'kidlash uchun turli dalil va izohlar keltiriladi. Asoslash, isbotlash, o'zini oqlashga urinish yoki himoya maqsadida har xil vajlarni keltirish argumentli matn turining o'ziga xos jihatlaridan hisoblanadi. 4. Didaktik matnlar (Le texte explicatif- eksplikativ matn). Kimgadir pand- nasihat qilish, uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa chiqarishga o'rgatish istagi asosida tuzilgan matn eksplikativ yoki didaktik matn deyiladi.Maqsadga erishish uchun maqol, matal, aforizm, turli hayotiy voqealar, rivoyatlar, masallardan namuna sifatida foydalaniladi. 5. Xabar mazmunli matnlar (Le texte informative - informativ matn). Biror voqea-hodisa haqida xabar berish maqsadida tuzilgan yoki havola qilingan matng informativ matn hisoblanadi. Badiiy matnda informativlik o'ziga xos tarzda bo'ladi. Oddiy xabardan farqlanib, estetik maqsad yuklangan bo'ladi. 6. Buyruq mazmunli matnlar (Le texte injonctif-injonktiv matn). Buyruq havmda maslahat ohangi etakchilik qiladigan, buyruq maylidagi gaplardan tuzilgan, biror ishni bajartirish yoki turli ta'qiqlashlarni ifoda etadigan matn tipiga buyruq mazmunli matn deyiladi.Asosan qahramonlar nutqida kuzatiladi. 7. Hissiy ifoda mazmunli matnlar (Le texte expressif - ekspressiv matn). Insonning ichki kechinmalarini, voqelikka munosabatini, o'ziga xos pafos bilan ifodalash maqsadida tuzilgan matnlar hissiy ifoda mazmunli matn deyiladi. Ilmiy -metodik adabiyotlarda matnlar uslubga ko'ra ham turlarga ajratoladi. Bular quyidagilardir. 1. Rivoyat matn. Bu tur matnda voqea-hodisa riviya qilinadi.(Sharq faylasuf- larining ilmiy merosi, axloqiy-tarbiya va ma'naviy-ma'rifiy dunyoqarashlar, ibora, hikmatli so'z va maqollarning kelib chiqishi, etimologiyasi talqiniv.h.) Ona qishloq! Sen naqadar kichik va ko'rimsiz bo'lmagin, biz uchun dunyo-da eng katta va chiroyli maskansan doim! Sen biz uchun dunyoning o'zisan! Vatan deb faxrlanganimizda, biz, avvalo, poyonsiz dalalaringni, olamdagi bor go'zallikni o'z bag'rida yashirib turgan yam -yashil bog'- rog'laringni, anhorla-ringda sharaqlab oqqan suvlaringni, subhidamdan bo'stonlaringda muhabbatdan roz aytib, navo bazmini boshlagan bulbullaringni o'ylaymiz. Biz qishloq suvini ichib, qishloqning arpa, zog'ora nonini yeb, aqlini tanigan odamlarga Vatan sendan, sening dalangdagi egatdan boshlanadi. 2. Tasviriy matn. Tasviriy matnda voqiada ishtirok etadigan shaxslar bo'lmaydi. Unda, asosan, tabiat manzarasi, alohida narsalar (buyumlar), voqia va hodisalar, ish jarayonlari tasvirlanadi. Matnning bu turida tasvirlanayotgan narsa, voqia-hodisa kabilarning o'ziga xos tashqi belgilariga alohida e'tibor beriladi. 3. Muhokama matnining o'ziga xos xususiyati shundaki so'zlovchi (o'quvchi) bayon qilinayotgan voqia-hodisaga o'z munosabatini bildiradi. O'z fikrini isbotlash uchun dalillar izlaydi va uni asoslashga intiladi. U kuzatish taqqoslash, natijalariga tayanib, ma'lum bir fikrni rad etadi va bu haqda o'z hukmini chiqaradi. Muhokama tarzidagi matnlar yaxshilik va yomonlik, mehnat sevarlik va ishyoqmaslik, halollik va tekin xo'rlik, to'g'rilik va egrilik, yaxshi so'z va yomon so'z, do'stlik va dushmanlik, botirlik va qo'qoqlik, odob va odobsizlik, qadr- qimmat va qadrsizlik, sabr-qanoat va sabrsizlik kabi mavzularda bo'lishi mumkin. Ayniqsa xalq maqollarini muhokama matnining mavzusi qilib tanlash maqsadga muvofiqdir. Masalan, "Betga aytganning zahri yo'q", "Dili to'g'rining - yo'li to'g'ri", "Sayoq yurgan-tayoq yer" kabi. Badiiy uslubda yozilgan matnlarning o'ziga xos xususiyatlari ularda tasviriylik va ta'sirchanlikning kuchliligidir. O'quvchi badiiy matn yaratishda tabiat va ishtimoiy borliqqa nisbatan erkin munosabatda bo'ladi: uning mohiyatini ochish uchun turli -tuman leksik birliklar (ko'p ma'noli so'zlar, ma'nodosh va qarama- qarshi ma'noli so'zlar), tasviriy ifoda va frazeologik birikmalar, adabiy tilning tasviriy vositalari:o'xshatish, mubolog'a, kichraytirish, jonlantirish kabi-lardan o'z imkonoyatiga qarab bemalol goydalana oladi. Badiiy matn o'quvchi -larda badiiy didni shakllantirishning asosiy vositalaridir. O'quvchi bunday matnlar orqali go'zallik va nafosat olamiga kiradi, o'z quvonchi va tashvishlari bilan o'rtoqlashadi, sevimli qahramonlariga ergashadi. Badiiy matn bilish va yaratish aks ettirish va ijodning dialektik birligi asosida vujudga keladi. Badiiy asar kishilarning estetik ma'naviy talablarini qondirish uchun xizmat qiladi. Matn ustida ishlash Asarda voqealarning bir-biri bilan uzviy bog‘liq holda asta-sekin rivojlanib borishini, matn qismlarining mazmunan bog‘liqligini mustaqil belgilay olish, asar tahlilida matndan misollar tanlay olish, asar qahramonlarining xatti-harakatlarini baholash, ularga o‘z munosabatini bildirish. Murakkab bo‘lmagan asardan asosiy fikr (g‘oya)ni ajrata olish. O‘qishga bog‘liq holda nutq ko‘nikmalarining shakllanishini ta’minlash. Badiiy matndagi so‘z ma’nolarini farqlash. Tanlab o‘qish, matndan asar qahramonlari, tabiat manzarasini ifodalash uchun zarur bo‘lgan so‘z va iboralarni topa olish. Nasriy asar mazmunini to‘liq, qisqartirib, shaxsini o‘zgartirib hikoya qilish. Ijodiy hikoyalar tuzish va ularga mos sarlavha topib qo‘yish. O‘qigan asarlari muallifi va nomlarini ayta olish. Badiiy asarlarni bir-biri bilan taqqoslash, muayyan xulosalar chiqarish. Darslikdagi savol va topshiriqlar ustida mustaqil ishlash, mundarijadan foydalanish. Rasmlar asosida og‘zaki va yozma hikoyalar tuzish. Matn tuzishga o‘rgatish Matn – nutqiy hodisa bo‘lib, u ikki va undan ortiq gapning mazmuniy birikishidir, O‘z tuzilishiga ko‘ra gap xat boshi (abzas), bo‘lim qism, boblardan tashkil topadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tomonidan yaratilgan matnlar asosan gap, xat boshi va qismdan iborat bo‘ladi. Bahor, dalalarda ish qizg‘in shaklidagi to‘rtgina so‘zning mazmunan birikishidan tortib, butun boshli hikoyalar, ertaklar, badiiy asarlar hammasi matn hisonlanadi. Matn narsa va hodisalarni tasvirlaydi, so‘zlovchining munosabatini aniqlaydi. Boshlang‘ich sinfda tasvirlash, rivoyat va hikoyalash, muhokama qilish usullaridan ko‘proq foydalaniladi . Bu xislatlar o‘rtasida aniq chegara bo‘lmasa-da, ularning har qaysisi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Tasviriy matnda voqealarda ishtirok etadigan shaxslar bo‘lmaydi. Unda asosan, tabiat manzarasi, voqea-hodisalar, ish jarayonlari tasvirlanadi. Tasvirlash kuzatuvchanlik bilan bog‘liq shuning uchun ona tili darslarida bolalarni kuzatuvchanlikka o‘rgatish, narsa, voqea, hodisalardagi eng muhim belgi va xususiyatlarni ko‘ra bilishga odatlantirish zarur. Rivoyatlash va hikoyalash matnni tasviriy matndan, voqeaning izchillikda berilganligi,undagi ishtirok etuvchi shaxslarning borligi, diologik nutqdan foydalanish kabilar bilan ajralib turadi. Matnning bu turida dalillar va ularning tafsilotiga alohida o‘rin ajratiladi, voqealar hikoya tarzida tasvirlanadi. Ona tili mashg‘ulotlarida bunday matnlardan juda ko‘p foydalanishga to‘g‘ri keladi. Muhokama tarzidagi matnlar yaxshilik va yomonlik,mehnatsevarlik va ishyoqmaslik,halollik va tekinxo‘rlik, to‘g‘rilik va egrilik, do‘stlik va dushmanlik, sabr-qanoat va sabrsizlik kabi mavzularda bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, xalq maqollarini muhokama matnining mavzusi qilib tanlash maqsadga muvofiqdir. Badiiy uslubda yozilgan matnlarning o‘ziga xos xususiyati ularda tasviriylik va ta'sirchanlikning kuchliligidir. Ommabop matn ko‘proq matbuotga xos bo‘lib, u xabar, maqola kabilarda namoyon bo‘ladi. Ona tili mashg‘ulotlarida ommabop matnlar ustida ishlashda avvalo bu usulning til xususiyatlari ustida ishlashga to‘g‘ri keladi. Ilmiy matn ona tili mashg‘ulotlarida ilmiy matnlardan keng foydalaniladi. Ramziy matnlar ona tili darslarida salmoqli o‘rin tutadi. O‘quvchilarga mashqlar davomida bu matnlardan foydalanishda buyruqlar, e'lonlar, ariza, tarjimai hol,telegramma,xat yozish kabilar o‘rgatib boriladi. Matn mazmunini qisqartirib yoki kengaytirib bayon qilish ham o‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirishga yordam beradi 3-4-sinflarda o‘quvchilarning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda tugallanmagan hikoyalar mashqi yaxshi samara beradi. O‘qituvchi o‘quvchilarga qandaydir bir hikoyani boshlab beradi, ular esa uni davom ettirishlari kerak. Masalan, “Sehrli kitob:. "…Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, qadim o‘tgan zamonlarda bir qishloqda chol yashar ekan. U o‘qishga juda qiziqar, o‘zi hikoya va ertaklar yozar ekan. Kunlarning birida u uyidagi bir kitobni o‘qimoqchi bo‘libdi. Lekin…" Maktabda fan asoslarini egallash, ko‘p jihatdan, ona tili ta’limining qo‘yilishiga bog‘liq. O‘quvchilar tilga oid bilimlarini, asosan, dars jarayonida o‘rganadilar. Ularga tildan beriladigan bilimlarni mustaqil ishlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi.. Pedagogikada mustaqil ishlar muammosi juda uzoq tarixga ega. O‘quvchilarda mustaqillikni shakllantirish K.D.Ushinskiy pedagogik tizimining asosiy muammolaridan biri edi. U tarbiyachi o‘z shogirdlarining mustaqil ishlashiga ko‘proq imkoniyat yaratib bermog‘i, o‘quvchini tayyor xulosalar bilan qurollantirishdan ko‘ra, uning o‘ziga xulosalar izlashni o‘rgatmog‘i kerak, – deb ta’kidlagan edi: “Grammatik qonun-qoidani o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchining o‘zi kuzatishini va xulosalashini istardik, o‘quvchining umumiy taraqqiyotida grammatikaning asosiy ahamiyati ana shundan iborat”. Ilmiy-ommabop uslubdagi matnlarni yaratishga o‘rgatish O`qish va ona tili darslari o`quvchini fikrlash darajasining o`sishida, bilim va