1
KURS ISHI
O‘QISH DARSLARIDA ERTAK O’TISH USLUBIYOTI.
MUNDARIJA
Kirish
I. BOB. O’QISH DARSLARIDA ERTAK MAVZULARINING MAQSAD,
VAZIFALARI VA TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI.
1.1. Kichik yoshdagi o`quvchilaming ertakni idrok etishdagi psixologik
xususiyatlari
1.2. Boshlang`ich sinflarda ertakni tahlil qilishning metodik shartlari
1.3. Ertak ustida ishlash
II. BOB. ERTAKLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO’RA O’RGANISH.
2.1. Ertakni o’qish metodikasi
2.2. Maktab yoshidagi o’quvchilarga ertak janrini o’qitish usullari
2.3. Ertak janrining o’ziga xos xususiyatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Ertaklar bilan o`qitish bolajonlar uchun juda juda
qiziq bo`ladi.Bolaning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni
ta`minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq о`z
ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon
nutq bola til boyligini qanchalik о`zlashtirganligining kо`rsatkichi hisoblanadi, u
bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi.
Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada
rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini
о`zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi
nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari о`rganiladi va uning
negizida
bolalarga
monologlarning
turli
xillarini
о`rgatish
metodikasi
yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon
nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bо`yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon
nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan kо`ra yanada aniqroq
mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qо`ydi. Ravonlikning asosiy
kо`rsatkichi sifatida sо`zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о`rtasida zarur aloqa
vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо`g`ri tqobiliyatini
shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о`qitishni ularning yuqori
darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta`minlash, til qobiliyatlarini
shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо`llarini topish
borasida faol ish olib bormoqdalar.
Nutqni о`qitishning nazariy va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi
nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang`ich pozitsiyalarga ega:
- ta`lim maktab yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy
noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega;
3
- nutqni о`rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar tо`g`ri
kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning
individual
xususiyatlari
bilan
belgilanadigan
ijodiy
jarayondir;
- nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bо`lishi kerak,
xususan: ona tilini о`zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qо`shilishi, о`quv
sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim;
- о`qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan о`zaro hamkorligining
xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bо`lgan muloqot shakli bilan belgilanishi
lozim;
- til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha
komponentlarini: undov-motivatsiya, yо`naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini
hisobga
olgan
holda
ish
olib
borish
zarur;
-nutqni о`qitish bolalarning tilni о`rganish bо`yicha mustaqil faoliyatiga
asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog`liq bо`lishi kerak.
Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni о`qitish muammosini
ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda olib
borilmoqda.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik,
pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi:
-nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy
о`rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani о`zlashtirishining murakkab, kо`p omilli
jarayonidir;
-nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi
ijodiy
jarayon,
lekin
u
stixiyali
jarayon
emas;
-bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning turli
yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, о`ziga xosliklarini bilishi,
nutqiy
rivojlantirishning
о`ziga
xosliklarini
kо`ra
olishi
va
bolaning
4
individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta`sir kо`rsatishning eng
samarali
yо`llarini
tanlashi
lozim.
Kurs ishi maqsadi: o`qish darslarida ertak o`qishni tashkil etishning amaliy-
nazariy asoslari.
Kurs ishi vazifalari:
—mavzuga oid adabiyotlarni o`rganish, uning o`rganilganlik darajasini
aniqlash;
—kurs ishning nazariy va amaliy asoslarini belgilash;
—o`quvchilarining real bilish imkoniyatlarini tahlil qilish;
—darslarda mustaqil fikrlash kontseptsiyasini asoslash va o`qish taʼlimi
mazmuniga mos biluv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish;
—biluv
topshiriqlari
tizimini
taʼlimga
tatbiq
qilish
va
uning
samaradorligini o`rganish. 2-sinf o`qish darslarida ertak o`qitishda biluv
topshiriqlari va ijodiy mashqlarni amaliyotga tatbiq qilish tamoyillari, vositalari
asoslandi. kurs ishida o’quvchilarning o`qish darslarida ertak o`qishni hamda
mustaqil ishlarini tashkil etish muammosi alohida mavzu sifatida ajratilib, uning
vositalari, samaradorligi, o`quvchilar o`zlashtirishining sifatini yaxshilashdagi
o`rni ilk bor o`rganildi.
Kurs ishining obyekti: Boshlang'ich sinflarda o’qish fanidan ertak o’tish
o'quv jarayonini tashkil etish.
Kurs ishining predmeti. Mavzu bo`yicha o’quvchilarga ma`lumotlar berish va
mavzuni mustahkamlash.
5
I. BOB. O’QISH DARSLARIDA ERTAK MAVZULARINING MAQSAD,
VAZIFALARI VA TA’LIMIY-TARBIYAVIY AHAMIYATI.
1.1. Kichik yoshdagi o`quvchilaming ertakni idrok etishdagi
psixologik xususiyatlari.
Boshlang`ich
sinflarda
badiiy
asarni
tahlil
qilish
metodikasida
kichikyoshdagi o`quvchilaming badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik
xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos olimlaming tekshirishlaridan ma`lum
bo`lishicha, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar
bilan birga, uni emotsional-estetik his etish ham kiradi.Badiiy asami yaxshi idrok
etish uchun uni tushunishning o`zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab
jarayon bo`lib, asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning
yuzaga kelishini o`z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik
yoshdagi o`quvchilaming adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi
psixologik xusisiyatlari o`rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil
munosabatda bo`lishlari aniqlangan:
1. Adabiy qahramonga emotsional munosabat.
2. Elementar tahlil qilish.
Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o`quvchilar o`z shaxsiy va
axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik
yoshdagi o`quvchilarda chegaralangan bo`ladi, albatta.Ular axloqiy sifatlardan
botirlik, to`g`rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko`p ishlatadilar.
Qahramonlaming boshqa sifatlarini tasvirlash uchun ulaming so`z boyliklari
yetishmaydi. O`qituvchining vazifasi o`quvchilar bilan asarni tahlil qilib, ular
nutqiga personajlarning axloqiy, intellektual, emotsional sifatlarini tasvirlovchi
so`zlarni kirita borishdan iborat. Bu adabiy qahramonlaming xarakterini yaxshi
yoritish shartlaridan biri hisoblanadi. Asardagi qahramonlaming xarakteri ulaming
axloqiy
sifatlarini
anglash
asosida
tushuniladi.
6
Bunda qahramonning nima qilishi emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini
bilish muhimdir.
Ushbu jarayonda asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida ko`proq
ishlash lozim.O`qish darslarida o`qilayotgan asarning ongli o`zlashtirilishini
ta`minlashda o`quvchilaming psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur.
Boshlang`ich sinf o`quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn
mazmunini tushunish o`rtasida puxta sintez yo`q bo`lgani uchun ular o`qishda
xatoga yo`l qo`yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi.To`g`ri
o`qish so`zning uzun-qisqaligiga, o`quvchining so`z boyligiga, ya`ni so`zning
leksik ma`nosini qanchalik bilishiga hamda so`zning bo`g`in va morfemik
tarkibiga bog`liq. O`quvchilar ko`pincha quyidagi sabablarga ko`ra xatoga yo`l
qo`yadilar:
1. So`zni talaffuz qilish bilan uning ma`nosini tushunish o `rta sida puxta sintez
bo`lmagani uchun bola so`zning oldin tovush tomonini ko`radi, uni talaffuz
qilishga oshiqadi. So`zning ma`nosini esa e`tibordan chetda qoldiradi.
2. So`z ko`p bo`g`inli bo`lib, bola uni oldin eshitmagan bo`lsa, xatoga yo`l
qo`yadi.
3. So`zning ma`nosini bilmaslik tufayli xatoga yo`l qo`yadi.
4. Tez o`qiyman deb xatoga yo`l qo`yadi.
5. To`g`ri o`qish yorug`likka va yorug`likning tushishiga ham bog`liq.
6. Undosh tovush so`zning o`rtasida va oxirida kelgan yopiq bo`g`inli so`zlarni
o`qishda qiynaladilar.
Xato o`qishning oldini olish uchun quyidagilar e`tiborga olinadi:
1. Matnni o`qitishdan oldin undagi o`qilishi qiyin so`z, birikma va gaplarni
aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab
so`zlarni bo`g`inlab o`qilishini mashq qildirish.
2. Matnni o`qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan
so`zlaming lug`aviy ma`nosini tushuntirish. So`z ma`nosini izohlash usullarini
aniqlash.
7
3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish.
4. Matnni diqqat-e`tibor bilan o`qishlari uchun sharoit yaratish.
5. Oldin ichda o`qitish, so`ng ovoz chiqarib o`qitish.
6. O`qitishda o`quvchilaming individual xususiyatlarini hisobga olish, ya`ni matnni
oson, o`rtacha qiyinlikda va qiyin o`qiladigan o`rinlarini belgilab olib, unga kuchi
yetadigan o `quvchilarga oldindan taqsimlab berish.
7. O`quvchilarning o `qishini muntazam tekshirib turish.
8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to `g`ri tuzatish yo`lini
aniqlash.
9. O`quvchilarni xato qilish mumkin bo`lgan o`rindan ogohlantirib turish.
10. Xatcho`pdan foydalanish.
11. Xato o`qish o `quvchining shaxsiy ko`ruv sezgisiga bog`liq bo`lsa, bu jihatni
ham hisobga olish. O`qituvchining tuzilishi murakkab so`zlarni oldindan
xattaxtaga yoki kartonga bo`g`inlarga bo`lib yozib qo`yib, o`quvchilarga ovoz
chiqarib birgalikda o`qitishi yaxshi natija beradi.
O`quvchilar
yo`l
qo`ygan
xato
ikki
xil
yo`l
bilan
tuzatiladi:
1. O`quvchi so`z oxiridagi qo`shimchani noto`g`ri o`qisa, uni o`qishdan
to`xtatmasdan
xatoni
to`g`rilash
mumkin.
2. Xato o`qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o`qitish usulidan
foydalaniladi. Bunda o`quvchiga o`qigan matni yuzasidan savol berilsa, o`quvchi
e`tiborli bo`lib qayta o`qiydi. Tez o`qish. Tez o`qish me`yoriy tezlikda o`qish
bo`lib, bunda o`qish sur`ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi
kerak. O`qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o`sib borishi
lozim. O`qilayotgan asar mazmunini o`zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok
etishni ta`minlaydigan o`qish tez o`qish deyiladi.O`qish sifatlarini yaxshi
o`zlashtirgan holda o`quvchilaming o`qish sur`ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur
talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og`zaki nutq tempiga to`g`ri keladigan
o`qish sur`ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o`ta tez ham, o `ta sekin o`qish
ham matn mazmunini o`zlashtirishni qiyinlashtiradi. O`qish tezligi bir daqiqada
o`qiladigan so`zlar soni bilan belgilanadi. 2005-yilda e`lon qilingan o`qish
8
dasturida 1-sinfning 2-yarim yilligida o`qish sur`ati 20—25 so`z (notanish matnni
o`qish tezligi ham 20—25so`z); o`quv yili oxirida 25—30 so`z; 2-sinfning 1-yarim
yilligida matnni o`qish tezligi 30—35 so`z; 2-yarim yilligida 40—50 so`z; 3-
sinfning 1-yarim yilligida 60—70 so`z; 2-yarim yilligida 70—80 so`z; 4-sinfning
1-yarim yilligida ichda ovozsiz 110—130 so`z, ovozli o`qishda 90—100 so`z deb
belgilangan. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so`zli matnni
o`qisa, undagi 200 ta so`zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo`g`inlab o `qisa,
uning diqqat markazida so`z emas, bo`g`in bo`ladi. Natijada u so`zlarni eslab qola
olmaydi9. Bu 4-sinf o`quvchilarining o`qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so`zdan 100
so`zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko`rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4-
sinfda bir daqiqada 170—180 ta so`z o`qiydigan o`quvchilar ham bor. O`qish
tezligi to `rt yil davomida to `g `ri va ongli o`qish bilan bog`liq holda asta ortib
boradi.O`qish
tezligini
tekshirganda
o`qituvchi
o`qiladigan
materialning
xarakterini, ya`ni g`oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so`z va gaplaming
tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o`qishning to`g `ri
va ongli bo`lishini hisobga oladi. O`quvchilaming o`qish tezligi har xil bo`ladi,
albatta. O`qituvchining vazifasi barcha o`quvchilaming o`qish tezligini, iloji
boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O`qish sur`atini oshirishda tez aytishlarni,
maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o`qishni mashq qilish kabilar
samarali usullardan hisoblanadi.Ongli o`qish. Ongli o`qish yaxshi o`qishning
asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o`qish o`qilgan matnning aniq mazmunini, asarning
g`oyaviy yo`nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib
o`qish,shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o`z munosabatini
ifodalay olishdir. Ongli o`qish o`z navbatida, o`quvchilaming zarur hayotiy
tajribasiga, so`zning leksik ma `nosini, gapda so`zlaming bog`lanishini tushunishga
va bir qator metodik shartlarga bog`liq. Hozirda ongli o`qish atamasi adabiyotlarda
va maktab tajribasida ikki ma`noda: birinchidan, o`qish jarayonini egallashga
nisbatan o`qish texnikasi ma`nosida, ikkinchidan, keng ma`nodagi o`qishga
nisbatan o`qish sifatlaridan biri ma`nosida qo`llanadi. Matnni ongli o`qish uchun
o`quvchilar to`g`ri, me`yorida o`qishni egallagan bo`lishlari va o`qish jarayonida
9
qiynalmasligi talab etiladi. O`quvchilar matnni ongli o`qishlari uchun matn
mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o`qishning muhim
sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi. O`qituvchi ongli o`qishni
matnni ifodali o`qishga (agar ovoz chiqarib o`qilsa) va asar mazmuni yuzasidan
berilgan savollarga javobning to`g`riligiga, asar voqealari va qahramonlaming
xatti-harakatiga bildirgan munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o`qish va ifodali
o`qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o`xshamaydigan o`qish
sifatlaridir. Ifodali o `qish. Ifodali o`qish intonatsiya — ohang yordamida asarning
g`oyasi va jozibasini to`g`ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay
bilishdir. “Ifodali o`qish adabiyotni aniq va ko`rgazmali o`qitishning dastlabki va
asosiy shaklidir” , deb ta `kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova10. Demak,
“Ifodali o`qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emotsionalligini
intonatsiya orqali o`quvchilarga ko`rgazmali qilib ko`rsatishdir. Ifodali o`qishning
asosiy tamoyili o`qiladigan asar g`oyasi va badiiy qimmatini chuqur
tushuntirishdir”. “Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og`zaki nutqning birgalikda
harakat qiluvchi elementlari: urg`u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past-
balandligining yig`indisi”dir. Bu elementlar bir-biriga ta`sir etadi va hammasi
birgalikda asarning mazmunini, g`oyasini, qahramonlaming turli kayfiyatini, ichki
kechinmalarini
ifodalaydi.
O`quvchilar
ifodali
nutq
asoslarini
egallashlari
uchun
muhim
shartlar
quyidagilardan iborat:
1. Nutq jarayonida nafasni to`g`ri olish va to`g`ri taqsimlay bilish.
2. Har bir tovushning to`g`ri artikulatsiyasi va aniq diksiya (burro gapirish)
malakasini egallash.
3. Adabiy talaffuz me`yorlarini egallash.
Bu shartlar faqat ifodali o`qishgagina emas, balki ifodali nutqqa,ya`ni ertak
qilishga ham taalluqlidir. O`quvchining har qanday og`zaki ertaksi ifodali bo`lishi
zarur. Ifodali o`qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy
10
bog`lanadi. Shuning uchun o`qituvchi bolalaming ifodali nutqi ustida ishlashni
talaffuz qilayotganda o `z nafasini boshqara olish va ovozdan to`g`ri foydalanishga
o`rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp),
yoqimli-yoqimsizlik
xususiyatlari bilan
xarakterlanadi.
O`quvchilar
matn
mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o`qish (gapirish)ga, nutqda tez,
o`rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg`uni ifodalashga o`rganadilar.
Ifodalio`qishga o`rgatishda o`quvchilar pauza va logik urg`u bilan ham
tanishtiriladi.Ifodali o`qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo`linadi:
1. Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-
harakatini tahlil qilish, asarning g`oyasini belgilash, ya`ni asarning g`oyaviy-
mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish.
2. Matnning qaysi joyida to `xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg`uning o
`rnini, o`qish tempini belgilab olish.
3. O `qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan voqea-
hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodalay olish
uchun matnni qayta o`qish.Asarning mazmuni va g`oyaviy yo`nalishini tahlil qilish
ifodali o`qishga o`rgatish bilan bog`lab olib boriladi. Ifodali o`qishga o`rgatishda
matn mazmunini tushunish, muallif ertak qilgan voqealarga o`z munosabatini
bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O`quvchilarda ifodali o`qish malakasini
shakllantirish uchun asarni o`qituvchining ifodali o`qishi muhim ahamiyatga ega.
O `qish turlari
Boshlang`ich ta `limda o`qishning uch turidan foydalaniladi:
1. Ovozli o`qish.
2. Ichda o`qish.
3. Shivirlab o`qish.
11
Ovozli o`qish ovozga asoslangan o`qish bo`lib, undan ta `lim jarayonida
keng foydalaniladi. Ovozli o`qishning yakka, jo `r va rollarga bo`lib o`qish usullari
mavjud. Yod aytish ham ovozli o`qishning bir shaklidir.Ichda o`qish ham tovushga
asoslangan, lekin unda ovozsiz o`qiladi. Shivirlab o`qish yarim ovoz bilan
o`qishdir. Malakali kitobxon o`qishning har uch turini bilish zarur.Ovozli
o`qishning ham, ovozsiz ichda o`qishning ham, shivirlab o`qishning ham o`z
qo`llanish o`rni va afzalliklari hamda kamchiliklari bor. Masalan, 2-sinf
o`quvchilari ichda o`qiganda kam so`z o`qiydi,so`zning ma`nolarini tushunmay
qoladi, o`qiganlarining mazmunini to`liq o`zlashtira olmaydilar. Psixologik
izlanishlar
shuni
ko`rsatadiki,
o`qishni
endi
o`rganayotgan
o`quvchilar
o`qilayotgan matnni tushunib borishlari nchun eshitish sezgisiga ham e `tibor
qaratganlar. Ikkinchidan, 4-sinf o`quvchilarida o`qish ko`nikmalari yaxshi
shakllanmagani uchun ichda o `qish jarayonida ayrim so`zlarni noto`g`ri o`qish
natijasida uning ma`nosini tushunmaganlar. Shularni nazarda tutgan holda,
4-sinflarda ovozli va shivirlab o`qishdan foydalaniladi.3-4-sinflarda ovozli o`qish
bilan birga ichda o`qishdan ham foydalaniladi. Bu sinflarda ichda o`qish ancha
samarali bo`ladi, lekin bunda ichda o`qish mexanik o`qishga aylanmasligi kerak.
Ichda o`qish biror maqsadga yo`naltirilishi, ya`ni quyidagicha turli topshiriqlar
asosida
ichda
o`qitilishi
lozim:
—
She`rni
ichingizda
o`qib,
ifodali
o`qishga
tayyorlaning.
— Ichda o`qing, ma`nosi tushunarsiz so`zlarni aniqlab, lug`at daftaringizga yozing.
Lug`atdan
foydalanib,
ularning
ma`nosini
izohlashga
harakat
qiling.
—
Ertakni
ichingizda
o`qib,
uni
qismlarga
bo`ling.
—
Ichingizda
o`qib,
ovoz
chiqarib
to`g`ri
o`qishga
tayyorlaning.
— Ichingizda o`qing. Tabiatning ko`rinishi tasvirlangan o`rinni toping.
Bu kabi topshiriqlar sinfdan sinfga o`tgan sari murakkablashib boradi. Bunda
o`quvchilaming asarni qanchalik idrok etganliklari tekshirilib borilishi zarur.Ichda
o`qishda o`qituvchi o`quvchilar o`qishidagi kamchiliklami aniqlay olmaydi. Bu
undan
foydalanishni
cheklab
qo`yadi.
—Ichda o`qishning afzalliklari quyidagilar:
12
1. Bir vaqtning o`zida butun sinf o`quvchilari o`qiydi.
2. O`quvchilarda asar matni ustida mustaqil ishlash ko`nikmalari takomillashadi.
3. O`qituvchi har bir o`quvchining mustaqil ishlash jarayonida o`zlashtirish
darajasini aniqlaydi.
4. Ichda o`qishda ongli o`qishga talab va e`tibor kuchayadi.
—Ovozli o`qishning afzalliklari quyidagilar:
1.O`qituvchi o`quvchilaming xato va kamchiliklarini, o`qish ko`- nikmalarini
aniqlay oladi
2. Kichik yoshdagi o`quvchilar ovoz chiqarib o`qisalar, matn mazmunini tez
tushunib oladilar.
3. Ovozli o`qishdan kitobxon estetik zavq oladi.
4. Ovozli o`qishda ifodalilikka katta e `tibor beriladi.
5. Ovozli o`qish o`quvchilar lug`atini boyitish va nutqini o`stirishda katta
ahamiyatga ega.
Shivirlab (yarim ovozli) o`qish darsning tashkiliy qismlarida, 0`qituvchi sinf
jurnali bilan mashg`ul paytda yoki o`quvchilami darsga tayyorlash bosqichlarida
o`tkaziladi. Maktabda o`qishning bu uch turi almashtirib turiladi. 1- 2-sinflarda
ovozli va shivirlab (pichirlab) o`qishdan ichda o`qishga o`tilsa, 3-4-sinflarda ichda
o`qishdan ovozli o`qishga o`tiladi. 3-4-sinflarda o`qish turlaridan foydalanishda
chegara qo`yilmaydi. Boshlang`ich sinflarda o`qishning hamma turiga bir xil talab
qo`yiladi, ya`ni o`qish to `g `ri bo`lishi, tez, ongli va ifodali bo`lishi zarur.
13
1.2. Boshlang`ich sinflarda ertakni tahlil qilishning metodik shartlari .
Bu shartlarsiz biz o`z maqsadimizga aslo erisha olmaymiz.Shu sababdan biz
bu qism qo`shishni xoladik.Zamonaviy maktab oldiga qo`yilgan vazifalar, kichik
maktab yoshidagi o`quvchilar umumiy rivojlanishining o`sganligi, psixologiya va
xususiy metodika sohasidagi yutuqlar sinfda o`qish mazmuni va o`qitish
metodlariga o`zgartirish kiritishni talab etmoqda. Shularga bog`liq holda badiiy
asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira borildi: takroriy bayon qilish
mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o`qilgan matn yuzasidan o`z fikrini bayon qilish
ko`nikmasini o`stiradigan mashqlar ko`paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki
yaxlit asar ustida ishlanadigan bo`ldi, asar g`oyasi va obrazlarini tushuntirishda
o`quvchilaming mustaqilligi ortdi, matn ustida ishlashda xilma-xil topshiriq
turlaridan, ta `limda texnika vositalaridan va ilg`or pedagogik texnologiya
usullaridan ko`proq foydalanila boshlandi va hokazo. XX asrning 60-yillarida
yaratilgan
maktab
dasturida
kichik
maktab
yoshidagi
o`quvchilarda
shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko`nikmalari belgilab berildi, shuningdek,
1-4-sinflarda o`qish malakasiga qo`yilgan talablar ancha aniq ajratildi. XX asming
70-yillari
boshlarida
mazmuni
va
metodik
apparati
jihatidan
hayotga
yaqinlashtirilgan o`qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta `lim sohasida ham
katta islohotlar amalga oshirildi. 1999-yil boshlang`ich ta `limning ham “Davlat ta
`lim standart”i yaratildi, o`quv dasturlari yangilandi. 2005-yil tajriba-sinov
natijalari hisobga olinib, davlat ta `lim standartlari va o`quv dasturlari qayta ko`rib
chiqildi, “O`qish kitobi” darsliklari ham yangilandi. O`zbek maktablarida taniqli
rus metodist-olimlari T. G. Ramzayeva,M. S. Vasileva, V. G. Goreskiy, К. T.
Golenkina, L. A. Gorbushina,M. I.Omorokova, E. A.Nikitina, N. S.
Rojdestvenskiy, o`zbek olimlaridan A. Zunnunov, K. Qosimova, Q. Abdullayeva,
S.Matchonov, M.Yusupov, M.Umarova, X. G `ulomova kabilar ishlab chiqqan
takomillashgan sinfda o`qish metodikasidan ijodiy foydalanilmoqda.
14
Eng
muhim
joylari
shu
bo`lsa
kerak.
Boshlang`ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida tahlil
qilinadi:
1. Asar mazmunini tahlil qilish va to`g`ri, tez, ongli, ifodali o`qish
malakalarini
shakllantirish
bir
jarayonda
boradi
(asarning
mazmunini
tushuntirishga oid topshiriq o`qish malakalarini takomillashtirish topshirig`i ham
hisoblanadi).
2. Asarning g`oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, sujet chizig`i,
kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o`quvchilaming shaxs sifatida
umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog`lanishli nutqining
o`sishi (lug`atining boyishi va faollashishi) ni ta `minlaydi.
3. O`quvchilaming hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok
etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.
4. Sinfda o`qishga o`quvchilaming bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-
muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirishning
samarali
vositasi
sifatida
qaraladi.
Asarni tahlil qilishda hisobga olish zarur bo`lgan muhim omillardan biri uning
o`quvchilarga hissiy ta`siridir. O`quvchilar muallifning asosiy fikrini tushunibgina
qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar. Matnni tahlil
qilish o`quvchida fikr qo`zg`atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd etgan
dalillarga to`g`ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida asarning
estetik qimmati, badiiy go`zalligi ham alohida qayd qilib o`tiladi. O`qish
metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan nazariy
qoidalarga asoslanadi. Sinfda o`qishni to`g`ri uyushtirish uchun o`qituvchi badiiy
asarning o`ziga xos xususiyatlarini, ta `limning turli bosqichlarida o`qish
jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o`quvchilaming
matnni idrok etish va o`zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
15
1.3. Ertak ustida ishlash.
Kitob o`qish dunyodagi eng kuchli insonlardan biri bo`lish uchun juda zo`r
imkon manbaiidir.Ayniqsa tanlab ularni mutolaa qilish yanayam muhimdir. Badiiy
asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o`qituvchi badiiy
asarning san`at asari sifatida o`ziga xos xususiyatlari va o`quvchilamintayyorgarlik
darajasini nazarda tutadi.Badiiy asarda barcha qismlar (g`oyaviy asos,
kompozitsiya, sujet,tasviriy vositalar) o`zaro bog`liq bo`ladi. Sujet rivoji asosida
asar qahramonlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar
ustida ishlashda uni yaxlit o`qish va idrok etishni talab etadi.O`quvchilarni badiiy
asar ustida ishlashga o`rgatish ularda adabiyestetik tahlil malakasini shakllantirish
va o`stirish orqali ta’lim-tarbiya berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish
muallif fikrini, hissiyoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda
etilgan voqealarga munosabat uyg`otadi. Asar tahlili o`qituvchidan o`quvchilar
faoliyatini ma`lum maqsadiga yo`naltirishni taqozo qiladi. “Maktabda badiiy
asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asarda ifodalangan hayotiy voqeani yoritish
orqali o`quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan
voqealarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga
imkoniyat yaratishdan iboratdir. O`quvchilaming yozuvchi oldinga surgan g`oya,
muammolarni to`liq tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlami
tarbiyalashdagi vazifasini amalga oshirib bo`lmaydi” . O`quvchi asarning mazmuni
bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga
murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi
ma`noni chuqur o`rganishga yordam beradi. O`qituvchi badiiy asar ustida
ishlashda
quyidagi
masalalarni
hal
qilishi
lozim:
1.
Asar
ustida
ishlashning
maqsad
va
mazmunini
aniqlab
olishi.
4.
Asami
qanday
metodlar
asosida
o`rganishni
aniqlashi.
5. O`quvchilar egallaydigan bilim, ko`nikma va malakalar doirasini belgilab olishi.
Boshlang`ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga bo`linadi:
Birinchi bosqich (birinchi sintez).
16
Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq
mazmuni
va
tasviriy
ifoda
vositalari
bilan
tanishtirishdan
iborat.
Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar
rivojining bog`lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va
ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday
xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsion nuqta,
yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va
qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday
tasvirlagani,
nima
uchun
u
yoki
bu
dalilni
tanlagani)dan
iborat.
Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok etuvchi
shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlami taqqoslash va
baholash, asarning g`oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san`at
asari sifatida baholash(qanday ma`lumotlarga ega bo`ldik, asar nimaga o`rgatadi,
muallif o`z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va ta `sirli tarzda
yetkazadi va hokazo)dan iboratdir. Ikkinchi sintezdan so`ng o`qilgan asarga
bog`liq holda ijodiy xarakterdagi ishlar o`tkaziladi. Asar maqsadga muvofiq tahlil
qilinsa, o`quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy
jarayondir.Badiiy asarni o`qishga tayyorgarlik Asarni o`qishga kirishishdan oldin
o`quvchilarni badiiy asarni o`qishga tayyorlash lozim bo`ladi. Chunki o`quvchilar
asar mazmunini to `g `ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma`lum tasawurga ega
bo`lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari o`tkaziladi.Ma`lumki, sinfda
o`qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi. O`quvchilarni matn bilan
tanishtirish o`qishga tayyorgarlik bosqichidan boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi
yozuvchilar haqida ma`lumot berish,o`quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-
hodisalami idrok qilish, asar pafosini his etish, notanish va ko`p ma`noli so`zlar,
murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalami izohlash kabi masalalarni o`z ichiga oladi.
Agar asar yil fasllari haqida bo`lsa, tabiat qo`yniga sayohat uyushtirish ham sinfda
o`qish muvaffaqiyat ini ta `minlashga xizmat qiladi.Matn bilan dastlabki
tanishuvdan
so`ng
quyidagicha
savollar
bilan
murojaat
qilish
darsda
o`quvchilaming
faolligini
oshiradi:
17
1.
Ertakdagi
qaysi
epizodni
qiziqarli
deb
о
`ylaysiz
?
2.
Ertak
qahramontaridan
qaysi
birining
xatti-harakaUni
ma`qullaysiz?
Qaysi
birining
fe`l-atvori,
o`zini
tutishi
sizga
yoqmadi?
3.
Hayotda
shunday
kishilami
uchratganmisiz?
Tayyorgarlik
ishlarining
vazifalari
quyidagilar:
1. O`quvchilaming asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasawurlarini
boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta `sir etadigan yangi ma`lumotlar berish,
badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o`quvchilaming o`z hayotida kuzatganlari
bilan
bog`lay
olishlariga
sharoit
yaratish.
2.
Yozuvchining
hayoti
va
ijodiga
qiziqish
uyg`otish.
Masalan,
4-sinfda Zafar Diyorning hayoti va ijodi haqida quyidagicha ma`lumotlar berish
mumkin: Zafar Diyor Namangan viloyatining Chust tumanida tug`ilgan. Ota-onasi
dehqon bo`lgan. Ular kambag`allikda kun kechirishgan. Zafar Diyor to `rt yoshga
to`lganda uning oilasi Toshkentga ko`chib keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi.
Shoirning o`zi esa eski maktabda o`qiydi. Keyinchalik Toshkentdagi 7-bolalar
uyida tarbiyalanadi.Shoirning birinchi she`rlar to`plami 21 yoshida bosilib chiqadi.
3.
O`quvchilarni
asarni
hissiy
idrok
etishga
tayyorlash.
4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so`zlaming lug`aviy ma`nolarini
tushuntirish.
Tayyorgarlik ishlarini bunday uyushtirish o`quvchilaming o`qishga bo`lgan
qiziqishlarini ham oshiradi.O`qituvchi ertaksi. Bu metod asar muallifi haqida
ma’lumot berishda eng samarali hisoblanadi. Asar muallifi shoir va yozuvchilar
haqida so`zlab berilayotganda ulaming portretlari, bolalar uchun yozgan asarlari
namoyish etilsa, o`quvchilaming muallif ijodiga qiziqishlari ortadi. Boshlang`ich
sinfda shoir, yozuvchilarning o`z tilidan o`qigan asarlari yoki ular haqida boshqalar
aytgan fikrlami magnit tasmasidan eshittirilsa yoki video tasmadan ko`rsatilib,
unga o`qituvchi ertaksi qo`shilsa, darsning samaradorligi yanada oshadi.
18
II.BOB. ERTAKLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO’RA
O’RGANISH.
2.1. Ertakni o’qish metodikasi.
Xalq og'zaki ijodida ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib,
qiziqib o'qilishining sabablaridan biri ertak tilining ta'sirchanligi, o'tkirligi,
ma'nodorligi va xalq tiliga yaqinligidir. Ertaklarning ko'pchiligida real hayot tasviri
sarguzasht
elementlar
bilan
qo'shilib
ketadi.
Ertakning o'tkir, maroqli sujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat
bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon
qahramonlar, ertakning g'oyaviy yo'nalishi, unda ezgulik kuchining —
yaxshilikning doimo g'alaba qilishi bolalarni o'ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan
hikoya qilish shakli bir xil so'z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi,
ohangdorligi, tilining ta'sirchanligi, ifoda vositalariningjonliligi, bolalar uchunjuda
qiziqarliligidir. Ertakda qatnashuvchilar ko'pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda
ularning
aksi
bo'lgan
yovuz,
baxil,
ochko'z
kishilar
timsoli
boiadi.
Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o'quvchilar unda to'g'rilik, halollik
g'alaba qilganidan, kambag'al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya'ni yaxshilik,
ezgulik ro'yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka uchraganidan
quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo'lishini istaydilar. Masalan,
„Halollik" ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag'allarga yordam ko'rsatish, o'z
mehnati bilan hayot kechirish bo'lib, bu hatto butun xalq istagi ekanligi g'oyasi
ilgari surilgan bo'lsa, “Hiylagarning jazosi" ertagida (4-sinf) soddadilning to'g'riligi
hiylagarning makri ustidan g'olib kelishi, xiyonat jazosiz qolmasligi g'oyasi ilgari
surilgan. Har ikki ertak ham to'g'riso'zlilikning g'alabasi bilan yakunlanadi. Bunday
g'alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda ham ifodalangan.
Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama qilib, baholash
ko'nikmasini o'stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g'alaba qozonishiga ishonch
uyg'otadi. O'quvchilar ertakiii tahlil qilish jarayonida „ Kishilardagi qanday sifatlar
sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?)", “Nima uchun?", nima uchun jazolandi? (yoki
rag'batlantirildi?)", “Nima uchun ertakdagi ba'zi qahramonlarga hatto tabiat
19
kuchlari ham yordain beradi? (yoki ba'zilaridan yuz o'giradi?)" kabi savollarga
javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama qilib, xulosaga keladilar.
Boshlang'ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko'proq o'qitiladi. ,,Bo`rining
tabib bo'lgani haqida ertak" (Anvar Obidjon), ,,Ko'zacha bilan tulki" kabi ertaklar
aniq
hayotiy
hikoyalar
tarzida
o'qitiiadi
va
tahlil
qilinadi.
Ertak matni ustida ishlashda tanlab o'qish, savollarga javob berish, o'quvchilarning
o'zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta
hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi
ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvoniarning odatlari tahlil
qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi.
Maktab tajribasidan ma'lumki, kichik yoshdagi o'quvchilar ertakdagi hayvonlar
gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi
biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni
o'qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, sujet
rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o'zaro munosabatlarini to'g'ri
tasavvur etishga yo'naltiriladi. Bunda tanlab o'qish va qayta hikoyalashning
ahamiyati katta. Masalan, “Odobli bo'lish osonmi?" (A. Obidjon) ertagining
mazmunini o'zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o'qing. Sichqon-
chaning ,,Odobli bo'lish uchun nimalar qilish kerak?" degan savoliga
onasi qanday javob qaytarganligini so'zlab bering.
2. Sichqonchaning Mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan
o'rinni topib o'qing. Nima uchun ,,Shum Baroq" ko'zidagi yovuzlik
birdaniga so'nadi?
3. Ecliki nima uchun Sichqonchani ,,Kam bo'lma" deb duo qiladi?
Shu o'rinni topib o'qing.
Ertakni tahlil qiiishning oxirgi bosqichida ,,Ertakning sizga juda yoqqan joyini
20
topib o'qing", ,,Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting", ,,Hayotingizda
ertakdagi voqealarga o'xshash voqealar bo'lganmi?" kabi savol-topshiriqlar
yordamida
o'quvchilarning
ertak
xulosasini
tushunislilariga
erishiladi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, ,,Davlat",
,,Ilm afzal", ,,Hiylagamingjazosi", ,,Hunarsiz kishi o'limga yaqin"kabi maishiy
ertaklarni ham o'qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o'z hayotini hikoya qiladi, shu
sababli o'quvchilar ertakni o'qigach, o'tmishdagi xalq hayotini, o'y-fikrlari va orzu-
istaklarini
bilib
oladilar.
Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar
o'qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning hulq-atvori, ayrim xatti-
harakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo'lgan munosabatlarini aytadilar
va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini
tuzadilar, ertakni rollarga bo'lib o'qiydilar.
21
2.2. Maktab yoshidagi o’quvchilarga ertak janrini o’qitish usullari
Ertak- o‘zbek xalq og‘zaki ijodining eng qadimiy va eng ommaviy
janrlaridan biri. Fantastik xayolot hamda badiiy to‘qimalar asosiga qurilib, didaktik
g‘oya tashuvchi og‘zaki hikoyalar ertak deb ataladi1 . Ertakning o‘tkir maroqli
syujeti, voqea rivojidagi favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi, undagi
mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g‘oyaviy
yo‘nalishi, unda ezgulik kuchining – yaxshilikning doimo g‘alaba qilishi bolalarni
o‘ziga tortadi. Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, u o‘quvchining
milliy-ma’naviy sifatlarini shakllantirishda ma’naviy ong va xulq-atvor birligi
bo‘lib xizmat qiladi. Bolalar ertaklar orqali o‘zligini anglash, yaxshi-yomon va
adolatlilik-adolatsizlik, to‘grilik-egrilik nima ekanligini o‘rganib, uni hayotga
tatbiq qilish, qadriyatlarni puxta o‘zlashtirish, badiiy estetik didlarini shakllantirish
va rivojlantirish, ijodiy qobiliyati va ong-u tafakkurini o‘stirishni o‘rganadi.
Shuningdek, ertaklarning asrlar davomida an’anaviy tarzda o‘rganilib kelinishi
ushbu janrning bardavomligini va xalq og‘zaki ijodi namunalarining xalq orasidagi
muhim ahamiyatini ko‘rsatib beradi. Ertaklar orqali o‘z-o‘zini tarbiyalashda 4 ta
vazifa nazarda tutiladi:
a) Bolaning o‘zida ijobiy xislatlarini taraqqiy ettirishga va o‘z xulq-
atvoridagi yomon tomonlardan xalos bo‘lishga intilish;
b) Bolaga o‘z shaxsiga tanqidiy munosabatda bo‘lishiga, o‘z xulq-atvoridagi
xususiyatlarini diqqat bilan va oqilona tushuna olishida, o‘z kamchiliklarini yaqqol
ko‘rishda, o‘z nuqsonlarini fahmlab olishida yordamlashish;
c) o‘z-o‘zini tarbiyalash rejasini tuzishda, bola xulq-atvori hislatlarini qaysi
xususiyatlarini taraqqiy ettirish, qaysisiga barham berish kerakligani aniqlash.
d) Tarbiyachi o‘quvchining o‘z-o‘zini tarbiyalashiga xoslangan oqilona
yo‘llarini aniqlashi.
22
Buyuk rus o‘qituvchisi K.D.Ushinskiy ertaklar haqida yuksak fikrda bo‘lib,
u bolalar o‘rtasida ertaklarning muvaffaqiyati sababini xalq amaliy san’atining
soddaligi va stixiyaliligi bolalar psixologiyasining bir xil xususiyatlariga mos
kelishida ko‘rdi. Ma’lumki, Ushinskiyning pedagogik ideali aqliy va axloqiy-
estetik rivojlanishning uyg‘un kombinatsiyasi bo‘lib, pedagogning qat’iy
ishonchiga ko‘ra, xalq ertaklari materialidan ta’limda keng foydalanilsa, bu
vazifani muvaffaqiyatli hal qilish mumkin. Ertaklar tufayli bola qalbida mantiqiy
fikr bilan go‘zal she’riy obraz ulg‘ayadi, tafakkur taraqqiyoti fantaziya, tuyg‘u
rivojlanishi bilan birga boradi. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinf o‘quv
dasturiga turli ertaklar kiritilgani bejiz emas. Ertaklarni o‘qitishda uning matni
ustida ishlash asosiy o‘rinlardan hisoblanib, unda tanlab o‘qish, savollarga javob
berish, o‘quvchilarning o‘zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob
berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertakaytish,
qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday
ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga
taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi
o‘quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga
mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya
kabi qabul qiladilar. Ertakni o‘qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini
yaxshi idrok etishga, syujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati,
o‘zaro munosabatlarini to‘g‘ri tasavvur etishga yo‘naltiriladi. Bunda tanlab o‘qish
va qayta hikoyalashning ahamiyati katta. Masalan, “Tulkining jazosi” ertagining
mazmunini o‘zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish mumkin:
Tovuqlarning ayiqqa qilgan arzini o‘qing. Tulki qanday hiyla qilganligini so‘zlab
bering. Bo‘ri nima sababdan “Tulki o‘z ishini bilib qiladi” deganini izohlang.
Tulkini qanday qilib cho‘lga badarg‘a qilindi. Shu o‘rinni topib o‘qing. Ertak
ustida ishlashda bolalarni ertakni o‘qishgagina emas, balki uni aytib berishga
o‘rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og‘zaki nutqni o‘stiradi, bolalar nutqini
yangi so‘z va iboralar bilan boyitadi. Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida
“Ertakda sizga juda yoqqan joyini topib o‘qing”, “Nima uchun aynan shu joyi
23
yoqqanini ayting”, «Hayotingizda ertakdagi voqealarga o‘xshash voqealar
bo‘lganmi?» kabi savol-topshiriqlar yordamida o‘quvchilarning ertak xulosasini
tushunishiga erishiladi. “Ona tilini o‘qitish metodikasi” darsligida hikoya va
ertaklarni o‘rganish va o‘rgatish xususida so‘z olib borilgan bo‘lib, ertaklarni
o‘rganish darslarining qurilishiga quyidagicha tartib berilgan:
1. Ertak bilan tanishtirish: a) o‘quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash; b)
o‘qituvchining ertakni ifodali o‘qishi, yod aytib berishi va hok.
2. Ertakni o‘quvchilar qay darajada idrok etganliklarini aniqlash maqsadida
qisqacha suhbat o‘tkazish.
3. Ertakni qismlarga bo‘lib o‘qish va tahlil qilish; undagi ayrim tasviriy vositalar,
ma’nodosh so‘zlarni topish, lug‘at ishi (ayrim so‘zlar ma’nosini tushuntirish).
4. Ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o‘qish).
5. Ertakni so‘zlab berish.
6. Umumlashtiruvchi suhbat (ertak g‘oyasini ochish).
7. Ma’lum vazifa bilan ertakni qayta o‘qish (ijodiy va mustaqil ishlar).
8. Vazifani tekshirish va yakunlash.
9. Uyda ertakni o‘qib (yoki aytib) berishga tayyorlanish.
Yuqoridagi tizimga mos o’quv jarayonini tashkil etish davlat ta’lim
standartlariga
muvofiq deb baholanib, aynan ertak janriga asoslangan
mashg’ulotlar shu tartibda tashkil etilishi maqsadga muvofiq deb topilgan.
Shuningdek, turli zamonaviy metodlar, xususan, ko‘rgazmali qurollar, zamonaviy
aspektlar asosiga qurilgan hamda o‘quvchilar o‘zlari tomonidan sahnalashtirilgan
tarzda tashkil etilgan darslar o‘z natijasini berib, bilim oluvchiar o‘rtasida ushbu
janrga bo‘lgan munosabatni kuchaytirishi dars mashg‘uloti saviyasini oshishiga
sabab bo‘lmoqda.
24
2.3. Ertak janrining o’ziga xos xususiyatlari.
An'anaviy kirishlar sujet tabiatiga mos tushadigan xayoliy fon yaratishni,
auditoriya, tinglovchilar qalbida ko'tarinki ruh, xushchaqchaq kayfiyat paydo
qilishni ko'zlaydi. Odatda, ertaklarning kirish qismlari sajlangan nasriy parchalar
shaklida bo'lib, zamon va makon haqidagi ma'lumotlarni ifoda etadi. Misol uchun
«Gulpari» ertagining kirish qismida bu holatni ko’rishimiz mumkin. Quyida undan
bir parcha keltiramiz: «Bir bor ekan, bir yo'q ekan, bo'ri bakovul ekan, tulki
yasovul ekan, g'oz karnaychi ekan, o'rdak surnaychi ekan, toshbaqa tarozidor ekan,
qurbaqa undan qarzdor ekan. Qadim zamonlarda Gulzor degan bir mamlakat
bo'lgan ekan. Shu mamlakatda donishmandlikda tengi yo'q chol-u kampir
yashagan ekan». Ba’zan kirish qismida ertakdagi hajviy ruhga ishora xarakterida
bo'lishini ko’rishimiz mumkin: «Taraqa —turuq, omoch-u bo'yinturuq, Shomirzoyi
qoqquruq, Boqi charaqi, baroq ko'z darvozaboni, hayhot, og'zingga nowot, siynani
siynaga qo'yib, diqqina xap yot, oftobda shayton ko'ndalang, o'rikda maymun
tippa-tik, qonim joningga jippo jip. Ammo lekin, tomga bekin, zamonlarning
zamonida bir podsho bor ekan» kabi. Ayrim ertaklarning kirish qism ayrim
hollardagina ertak boshlanishiga ulansa boshqa vaqtda mustaqil holda qolaveradi.
Ertakda boshlama sujet chizig'ida doimiy element hisoblansada, sujet rivojiga
aloqador emas, balki harakatning tashkil topishiga turtki bermaydi. U qahramonlar
haqid a ma'lumot beradi. Sujet chizig'ida sodir bo'ladigan voqea-hodisalarning
qaysi zamon va makonda kechajagidan xabar beradi. Boshlama sujet yo'nalishida
noaniqlik va umumiylik kasb etadi. «Bor ekanda, yo'q ekan. Och ekanda, to'q ekan.
Qadim zamonda bir podsho o'tgan ekan» kabi. Boshlamalar har gal bir-birini inkor
etuvchi muddaoni ifoda etadi. Ularda voqea va hodisalarning bo'lib o'tgan o'rni
noma'lum bo'lib, nomi aytilmaydi, ularda noaniqlik hukmronlik qiladi: «Bir
shahar, bir mamlakat» deb ta'kidlanadi, xolos. Sehrli ertaklar boshlanishida asosiy
qahramonlar nomi sir saqlanadi, laqabigina izohlanadi: «Uch og'ayni bor ekan.
To'ng'ichining oti — Yulduz sanar, o'rtanchasining oti — Daryo bog'lar,
kenjasining oti — Qilich qora ekan». Ertak boshlamalari ko'rinishiga ko'ra uzun yo
qisqa bo'lib, voqea hodisalarning kelajak o'rni va vaqti haqida noaniq, umumiy va
