KURS ISHI O’QISH DARSLARIDA KO’RGAZMALI VOSITALARDAN FOYDALANISH MUNDARIJA KIRISH I BOB. O’QITISH VOSITALARI VA KO’RGAZMALI QO’LLANMALAR DARS JARAYONIDA O‘QITISHNING KO‘RGAZMALI USULLARINI SAMARALI QO‘LLASH 1.1. KO’RGAZMALI QUROLLARNING O’QUV FAOLIYATIGA TA’SIRI 1.2. O’QITISH VOSITALARINING METODIK TIZIMDAGI TARKIBIY QISMLARI II BOB. DARS JARAYONIDA O‘QITISHNING KO‘RGAZMALI USULLARINI SAMARALI QO‘LLASH 2.1. DARS MASHG’ULOTLARIDA TARQATMA MATERIALLARDAN SAMARALI FOYDALANISH TEXNOLOGIYASI 2.2. DARS JARAYONIDA O’QUV-DIDAKTIK MATERIAL HAMDA VOSITALARNI TAYYORLASH VA ULARDAN FOYDALANISH XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Prеzidеntimiz Shаvkаt Mirziyоyеv о‘qituvchi vа murаbbiylаr kunigа bаg‘ishlаngаn tаntаnаli mаrоsimdаgi nutqlаridа, “Bugun hаr bir о‘qituvchi vа tаrbiyаchi, оliygоh dоmlаsi tа’lim vа ilm – fаn sоhаsidаgi еng sо‘nggi ijоbiy yаngiliklаrni о‘quv jаrаyоnlаrigа tаtbiq еtа оlаdigаn, chuqur bilim vа dunyоqаrаsh еgаsi, bir sо‘z bilаn аytgаndа, zаmоnаmiz vа jаmiyаtimizning еng ilg‘оr vаkillаri bо‘lishlаri kеrаk. Bundаy ustоzlаr qо‘lidа tа’lim оlgаn fаrzаndlаrimiz biz оrzu qilgаn О‘zbеkistоnning yоrug‘ kеlаjаgini bunyоd еtishgа qоdir аvlоd bо‘lib kаmоl tоpаdi. Lеkin bu yuksаk nаtijаlаrgа еrishish uchun tа’lim tizimidаgi mаvjud muаmmоlаrni hаl qilishimiz lоzim”. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini hozirgi kun talablari asosida tayyorlashda “Ona tili o‘qitish metodikasi“ fani ham ustuvor vazifalarni bajarishda salmoqli o‘rinni egallaydi. Zamonaviy ta’limda ta’lim muassasalaridagi o‘qitish sifatini ta’minlashga qaratilgan tizimli islohotlar zamirida bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy mahorati, ularning zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish borasidagi zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan sanaladi. Kurs ishining maqsadi: Boshlang`ich sinflarda o’qish darslarida ko’rgazmali materiallardan foydalanish ustida ishlash xususiyatlarini o‘rganish, taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining vazifalari: Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarga ko’rgazmali qurollar orqali dars tushuntirishdir. Boshlang`ich sinf o‘quvchilariga interfaol va didaktik metodlarda o’qish darslari tashkil qilish metodikasi. Ko’rgazmali materiallardan foydalanish metodikasi. Boshlang`ich sinflarda ustida ishlashning o‘ziga xos xususiyatlarini keng tarzda yoritib berishdan iborat Kurs ishining obyekti: boshlang’ich sinf o’qish darslarida ko’rgazmali materiallardan foydalanish orqali o`quvchilar bilimini shakllantirish jarayoni. Kurs ishining predmeti: boshlang’ich sinf o’qish darslarida ko’rgazmali materiallar tashkil qilish va uni o’tkazish mazmuni, vositalari, shakl va metodlari Kurs ishining tuzilishi vа hаjmi. Kirish, ikkitа bоb, xulоsа, fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr rоʻyhаtidan iborat bo‘lib, asosiy matn 31 betdani tashkil qiladi. I BOB. O’QITISH VOSITALARI VA KO’RGAZMALI QO’LLANMALAR DARS JARAYONIDA O‘QITISHNING KO‘RGAZMALI USULLARINI SAMARALI QO‘LLASH 1.1. KO’RGAZMALI QUROLLARNING O’QUV FAOLIYATIGA TA’SIRI Ko‘rgazmali usullar deganda, ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan ko‘rgazmali qurollar va texnika vositalariga ko‘p darajada bog‘liq bo‘lgan o‘quv materialini o‘zlashtirish shakllari tushuniladi. Ta’limning ko‘rgazmali vositalari bilimlarni o‘rganish va o‘zlashtirish darajasini belgilaydi. Bunda, masalan, tikuv mashinasi detallari namunalari ko‘rsatilishi yoki tikuv mashinasida bajariladigan texnologik jarayonning videotasviri namoyish qilinishi mumkin. Asosiy maqsad dars mazmuni, albatta. O‘qituvchi esa qoshimcha tuzatishlar kiritishi mumkin xolos. Ta’limning bunday metodlaridan foydalanilganda o‘quvchilarning bilish faoliyati ko‘gazmali vositalar yordamida shakllanadigan yoki esga tushiradigan hissiy obrazlarga, tassavurlarga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘rgazmali qurollar bilimlarni tartibga solish va boyitishga, shuningdek, o‘quvchilarning fikr yuritish faoliyatini faollashtirishga yordam beradi. Ta’limning ko‘rgazmali metodlari o‘quvchilarning bilim faoliyatida obrazli va mantiqiy, aniq va mavhum, hissiy va aqliy jihatlar nisbatini chuqur tushunishni talab etadi [5;17]. O‘qitishning ko‘rgazmali usullarini qo‘llash Y.A.Komenskiyning “Buyuk didaktika” asaridayoq o‘z asosini topgan. ”O‘quvchilar sezib, idrok etishi mumkin bo‘lgan narsalarni, albatta, sezgilar vositasi bilan, ko‘rish mumkin bo‘lgan narsalarni ko‘z bilan ko‘rib, eshitish mumkin bo‘lgan narsalarni quloq bilan eshitib, hidi bor narsalarni tatib ko‘rib, ushlab sezish mumkin bo‘lgan narsalarni ushlab ko‘ribgina bilib olishlari kerak”,- deb yozgan edi u. Ko‘rgazmali idrok katta imkoniyatlarga ega. Eslab qolishda ko‘rgazmalilikning o‘zi emas, balki ularning nutq va amaliy faoliyat bilan birlashtirilishi eng yuqori samaradorlikka ega bo‘ladi. Bu o‘qitish usullarining eng samarali birikmasini izlash zarurligidan dalolat beradi. Shuning uchun ham ayrim didaktik qo‘llanmalarda ko‘rgazmalilik tomoyilini o‘quv-bilish faoliyatidagi jonli mushohada va abstrakt tafakkurning organik bog‘liqligini ta’kidlab, aniq hamda mavhumlik birligi sifatida talqin qilinishi bejiz emas. Oqitish jarayonida qo‘llaniladigan ko‘rgazmali vositalariga quyidagilar kiradi: - o‘qituvchining namoyish qilishi, ekskursiya, sayr va hokazolar davomida o‘quvchilar tanishadigan asl holidagi tabiiy obyektlar; - real obyektlarni aks ettiruvchi maxsus tayyorlanadigan illyustratsiya – tasviriy vositalar – plakatlar, sxemalar, rasmlar, fotosuratlar, grafik qo‘llanmalar va hokazolar, shuningdek, hajmli geometrik shakllar, jismlar, mulyajlar va boshqalar; - ko‘rgazmalilikning shartli va ramziy vositalari – kartalar, globuslar, telluriylar va boshqalar; - tabiiy - matematik yo‘nalishdagi predmetlarni o‘rganishda qo‘llaniladigan namoyish qilish asboblari, modellari va boshqalar; - ko‘rgazmalilikning texnik namoyish qilish vositalari – kinofilm, diafilm, diapozitivlar, axborot kommunikatsiya texnologiyalari va shunga o‘xshashlar; - tovush, ko‘rish va eshitish vositalari – videoyozuv, videofilmlar va hokazolar. Shundan ta’limning ko‘rgazmali usullarini ikkita kichik guruhi: illyustratsiya usullari va namoyish qilish usullari mavjud degan xulosa kelib chiqadi. O‘qitishning yassi vositalarini illyustratsiya qilish usullari plakatlar, sxemalar, rasmlar, chizmalar, fotosuratlar, grafik qo‘llanmalar va boshqalarni ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi. O‘qitishning hajmli vositalarini namoyish qilish usullari asbob va uskunalarni namoyish qilishni; dinamik qo‘llanmalar, asl holidagi tabiiy obyektlarni ko‘rsatishni; texnik namoyish qilish vositalari – kinofilm, diafilm, diapozitivlar, axborot kommunikatsiya texnologiyalari; tovush, ko‘rish va eshitish vositalari ( videoyozuvlar, videofilmlar) va hokazolarni nazarda tutadi. O‘qituvchi o‘qitishning umumiy tamoyillariga tayanib, o‘qitishning ko‘rgazmali usullarini qo‘llash qachon samarali bo‘lishligi haqida tasavvurga ega bo‘lishi, ya’ni ularning imkoniyatlarini bilishi kerak [11;54]. Quyida o‘qitishning ko‘rgazmali usullaridan namunalar keltiriladi. “Ertaklar yaxshilikka yetaklar” usuli Bu harakatli ko‘rgazma o‘qish faniga oid. O‘quvchi ertak asosida rasm chizilgan teskari turgan qog‘ozni olib boshiga kiyadi. O‘tirgan o‘quvchilar shu ertak asosida o‘quvchiga savollar beradi. O‘quvchi ertakni qanchalik yaxshi bilganlgi javobiga bog‘liq va ayni damda bu ko‘rgazma o‘quvchilarni o‘ziga jalb qiladi. Bu ko‘rgazmani darsda qo‘llaganda dars juda qiziq o‘tadi. Ayniqsa musoboqa darslarida o‘quvchilar javobiga qarab guruhlar baholanadi. “O‘yla, izla, top” usuli Bu harakatli ko‘rgazmani barcha fanlarda qo‘llasa bo‘ladi. Buning uchun qo‘llaydigan fandan savollar tuziladi. O‘quvchi charxpalakni aylantirib, o‘q qaysi savolga to‘xtasa o‘quvchi o‘sha savolga javob beradi. “O‘yla, bolajon!” usuli Bunda doirachalar ichida harflar yozilib, shu harflar bir-birlariga chiziqlar orqali birlashtirilgan bo‘ladi, o‘quvchi ularni ya’ni harflarni o‘qigan holda yashiringan so‘zni topib, shu so‘zga berilgan savollarga javob berishlari lozim. Bu ko‘rgazmadan o‘qish va ona tili darslarida qo‘llashi mumkin. “Piktogramma” usuli Bu usulda ertak qahramoni yoki multfilm qahramonlari rasmi ko‘rsatiladi, o‘quvchilar ushbu qahramonlarni rasmlariga qarab, multifilm yoki “Yoriltosh” ertagi “Qizil shapkacha” ertagi “Bobo sholg‘om” ertagi Tadqiqotlar natijasi shuni tasdiqladiki, maqsadga muvofiq tuzilgan mashqlar tizimi vositasida o‘quvchilarda o‘qitishning ko‘rgazmali usullaridan foydalanish ko‘nikma va malakalarini samarali shakllantirish mumkin. Ko'rgazmali qurollar, boshlang'ich sinflarda o'qish darslarida o'quv faoliyatiga ta'sir qilishi mumkin. Bu qurollar, o'quvchilarning dars vaqtlarini yaxshilash, ma'lumotlarni yaxshi o'rganish va tushuntirishga yordam berish uchun foydali bo'ladi. Ko'rgazmali qurollar o'quvchilarga interaktiv darslar o'tkazish, ma'lumotlarni yodlash va tushuntirishda yordam beringan bo'ladi. Bu qurollar o'quvchilarning qiziqishlarini tortish va ta'lim jarayonini qiziqarliroq qilishda ham foydali bo'ladi. Ko'rgazmali qurollar o'quvchilarning darsda qatnashish darajasini oshirish, ularning ma'lumotlarni amaliyotga aylantirish, tushunish va ta'lim jarayonida ishtirok etishga himoyalashda muhim rol o'ynaydi. Bu qurollar o'quvchilarga ma'lumotlarni oson tushunish, sinovlar va vazifalarni bajarishda yordam berish, tajribiy ishlar va misollar orqali ma'lumotlarni mustahkamlashda muhim rol o'ynaydi [7;12]. Ko'rgazmali qurollar o'qituvchi va o'quvchilar uchun samarali va qulay texnik vositalardir. Ular darslarni ko'proq qiziqarliroq qilish, ma'lumotlarni oson tushunish va yodlashda yordam beradi. Bu qurollar o'quv faoliyatini yanada sodda va samarali qilishda muhim rol o'ynaydi. Ko'rgazmali qurollar, interaktiv darslar o'tkazish, ma'lumotlarni oson yodlash va tushuntirishga yordam berish uchun dizayn qilingan. Bu qurollar o'quvchilarga qiziqishlarini tortish, ma'lumotlarni yaxshi o'rganish va sinovlar orqali malumotlarni mustahkamlashda yordam beradi. Ko'rgazmali qurollar o'quvchilar uchun qiziqarli va maqbul texnik vositalar bo'lib, o'quv jarayonini yanada samarali va qulay qilishda foydali bo'ladi. Ko'rgazmali qurollar o'quvchilarning darsda ishtirok etish darajasini oshirishga yordam beradi. Bu qurollar arqoniy va interaktiv darslar tuzish, ma'lumotlarni amaliyotga aylantirish va sinovlar orqali ma'lumotlarni testlashda yordam beradi. Ular o'quvchilarning ma'lumotlarni oson tushunish va yodlashda yordam beradi. Ko'rgazmali qurollar o'qituvchi va o'quvchilar uchun samarali va qulay texnik vositalardir. Ular darslarni yanada qiziqarliroq qilish, ma'lumotlarni oson tushunish va sinovlar orqali malumotlarni mustahkamlashda yordam beradi. Bu qurollar o'quv faoliyatini sodda va samarali qilishda muhim rol o'ynaydi. оpshiriqlarni bajarishlarida yordamlashish maqsadida tayyorlanadi. O`quv- ko`rgazmali qo`llanmalarni tеkis (plakatlar) va hajmli (mоdеllar va dеtallar O`z kasbiga ijоdiy yondashadigan chizmachilik o`qituvchilari faqatgina standart o`quv-ko`rgazmali qo`llanmalar bilan chеgaralanib qоlmasdan mustaqil ravishda оriginal plakatlarni tayyorlab dars jarayonida fоydalanishi ham mumkin. O`rganilayotgan mavzuning хaraktеrli tоmоnlarini оchib bеradigan bunday plakatlar yordam bеradi. Fоydalanish usullari va tuzilish printsiplariga ko`ra ularni statik va dinamik plakatlarga bo`lish mumkin. Ko`zlangan mavzuni bitta tеkislikda bajarilgan bayon qilish jarayonida tarkibiy qismlari biri ikkinchisiga nisbatan harakatlantiriladigan plakatlar dinamik plakatlar dеyiladi. Dars mashg‘ulotlarida o‘yin-topshiriqlarni takrorlash yoki mustahkamlash darslarida foydalanilsa ijobiy natija beradi. O‘yin-topshiriqning qaysi bir turini tanlash darsning turiga, sinf o‘quvchilarining o‘yin-topshiriqlarni bajarishga o‘rgatilganlik darajasi, ularning bilim saviyasi, mustaqil ijodiy ishlash imkoniyatlari, o‘rganilganlarni xotirada tez tiklay olishi, ijodkorlikning qay darajada shakllanganiga ham bog‘liq bo‘lishi kerak. Ta'limda o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglash va shu fikrni og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon eta olishga o‘rgatish masalasiga e'tibor qaratilgan bo‘lib, mustaqil fikrlaydigan, nutq madaniyati rivojlangan savodxon yaratuvchanligi uning boy tarixiy merosi asosida o‘rganiladi. O‘quvchilar mantiqiy tafakkur yuritish ko‘nikmalariga ega bo‘lishlarida ushbu metod alohida ahamiyatga ega. Uni qo‘llashda quyidagi harakatlar amalga oshiriladi: -O‘rganilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi tushunchalar tizimini shakllantirish; -hosil bo‘lgan tizimdan mavzuga taalluqli bo‘lgan to‘rtta (beshta, oltita, ...) va taalluqli bo‘lmagan bitta tushunchaning o‘rin olishiga erishish; -o‘quvchilarga mavzuga taalluqli bo‘lmagan tushunchani aniqlash va uni tizimdan chiqarish vazifasini topshirish; -o‘quvchilarni o‘z harakatlari mohiyatini sharhlashga undash (mavzuni mustahkamlash maqsadida o‘quvchilardan tizimda saqlanib qolgan tushunchalarga ham izoh berib o‘tishlari hamda ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘liqlikni asoslashlarini talab etish lozim). O‘yin-topshiriqning qaysi bir turini tanlash darsning turiga, sinf o‘quvchilarining o‘yin-topshiriqlarni bajarishga o‘rgatilganlik darajasi, ularning bilim saviyasi, mustaqil ijodiy ishlash imkoniyatlari, o‘rganilganlarni xotirada tez tiklay olishi, ijodkorlikning qay darajada shakllanganiga ham bog‘liq bo‘lishi kerak. Ta'limda o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglash va shu fikrni og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon eta olishga o‘rgatish masalasiga e'tibor qaratilgan bo‘lib, mustaqil fikrlaydigan, nutq madaniyati rivojlangan savodxon shaxsni kamol toptirish asosiy o‘rin egallaydi. Millatning turmush tarzi, madaniy yaratuvchanligi uning boy tarixiy merosi asosida o‘rganiladi. Bugungi kun o‘qituvchidan ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida foydalanishni talab etmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, tajribalarimiz asosida dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash orqali ta'lim-tarbiya berish yo‘llariga doir fikrlarimizni bayon etamiz. O‘ylaymizki, u o‘quv mashg‘ulotlari samaradorligini oshirishda hamkasblarimizga amaliy yordam beradi. Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z yo‘nalishini tanlash va mustaqil hayotga tayyorgarlik ko‘nikmalarini shakllantirishdek mas'uliyatli vazifani bajarishda ularning yaqin ko‘makchilardan biriga aylanadi. Quyida sinflar kesimida ayrim mavzular asosida o‘qitishning zamonaviy usullarini tatbiq etish bo‘yicha tavsiyalar beramiz. Siz undan ijodiy yondashgan holda foydalanasiz va birinchi prezidentimizning: «Har qarichi muqaddas bo‘lgan ona yerimizga nisbatan farzandlarimizda g‘urur va iftixor, sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otish uchun biz bugun nima qilyapmiz, degan savolga javob izlab ko‘raylik»[1], - degan fikrlariga javoban ta'lim va tarbiya berishning zamonaviy usullarini tatbiq etish orqali ko‘zlangan maqsadga erishishga o‘z hissangizni qo‘shasiz degan umiddamiz. «Beshinchisi (oltinchisi, yettinchisi ...) ortiqcha» metodi Mazkur metod o‘quvchilardan o‘rganilayotgan mavzu (yoki bo‘lim, bob) yuzasidan tahliliy mulohaza yuritish, shuningdek, eng muhim tayanch tushunchalarni ifodalay olishni talab etadi. Metodni qo‘llashda quyidagi harakatlar tashkil etiladi: -o‘qituvchi o‘zaro teng nisbatda mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalar tizimini yaratadi; -o‘quvchilar mavzuga (bo‘lim, bob) oid va oid bo‘lmagan asosiy tushunchalarn aniqlaydilar va daxldor bo‘lmagan asosiy tushunchalarni tizimdan chiqaradilar; -o‘quvchilar o‘z harakatlarining mohiyatini izohlaydilar. Metoddan individual, guruhli va ommaviy shaklda o‘quvchilar tomonidan mavzuning puxta o‘zlashtirilishini ta'minlash hamda ularning bilimlarini aniqlash maqsadida foydalanish mumkin. 1-sinf darsligidagi «Oshxona jihozlari», «Qushlar», «Uy hayvonlari va parrandalar» kabi mavzularini o‘rganishda yangi mavzuni mustahkamlash uchun mazkur metodni qo‘llash ijobiy natija beradi. Bunda mavzuga oid to‘rtta va taalluqli bo‘lmagan (ortiqcha) bitta so‘z (tushuncha, fikr) beriladi. O‘quvchilar ana shu so‘zni (tushuncha, fikr) aniqlaydilar. Boshlang‘ich sinflarda interfaol metodlar va ta'limiy o‘yinlardan, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga, ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlash doiralarini kengaytirish bilan birga ularni darslarda o‘rganganlarini hayot bilan bog‘lashga, qiziqishlarini oshirishga yordam beradi. O‘qituvchilarning bunday zamonaviy talablar asosida yaratilgan sharoitlardan samarali foydalanib, darslarni ilg‘or pedagogik hamda axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida tashkil etilishi ta'lim-tarbiya jarayonini sifatini kafolatlaydi. 1.2. O’QITISH VOSITALARINING METODIK TIZIMDAGI TARKIBIY QISMLARI Mеtоdik tizimning tarkibiy qismlaridan biri o`qitish vоsitalaridir. Ularga darsliklar, didaktik vоsitalar, ko`rgazmali qo`llanmalar, o`qitishning turli tехnik vоsitalari kiradi. O`qitish vоsitalariga shuningdеk kоmpyutеr, ekran va tоvushli, nazоrat va o`qitish dasturlari ham kiradi. Chizmachilik fanining o`ziga хоs хususiyatiga ko`ra uni o`zlashtirish uchun o`quvchilarda fazоfiy tasavvurning shakllanib, rivоjlanishi zarurligi talab qilinadi. Shu sababli ta’lim muassasalarida chizmachilikdan o`qitish vоsitalarining yеtarlicha bo`lishi, fan o`qituvchisining ulardan o`rinli fоydalana оlishi hamda talab darajasida maхsus jihоzlangan kabinеtning bo`lishi ta’lim samaradоrligini ta’minlashga ko`maklashadi. adabiyotlari (darsliklar, o`quv qo`llanmalar, tоpshiriqlar to`plamlari va ish daftarlari kabilar) va o`quv jarayonida fоydalaniladigan ko`rgazmali qo`llanmalar (stеndlar, plakatlar va h.) alоhida ahamiyatga ega. Darsning boshlanishi: Dars boshlanishidan oldin o'qituvchi darsni boshlash uchun muhim tayyorgarliklarni amalga oshiradi. Asosiy qism: Bu qismda asosiy ma'lumotlar o'quvchilarga ta'lim etiladi. Amaliy mashg'ulotlar: O'quvchilar bu qismda o'rganilgan ma'lumotlarni amaliy ravishda sinovdan o'tirishlari uchun mashg'ulotlarga qatnashishadi. Baholash va qiymatlash: O'quvchilar baholanadi va o'qituvchi o'quv natijalariga e'tibor beradi. Qayta tuzilish: Dars davomida o'quvchilar tomonidan o'rganilmagan nuqtalar yoki muammolar qayta tushuntiriladi va mustahkamlanadi. Darsning tugash qismi: Darsning oxirida o'quvchilarga o'rganilgan ma'lumotlarni qayta tekshirish va baholash uchun vaqt ajratiladi. Metodik tizimning bu qismlari bir-biriga aloqador bo'lib, o'quv jarayonining samaradorligini ta'minlaydi. Metodik tizimning boshqa qismlari ham mavjud bo'lishi mumkin, ular quyidagilar o'z ichiga oladi: O'quv materiallari: Darsda foydalaniladigan darsliklar, elektron resurslar, ko'rsatmalar va boshqa o'quv materiallari bu qismda tuziladi. O'quv jarayonini boshqarish: O'qituvchi o'quvchilarga ma'lumotlarni yetkazish, o'quvchilarning tushunish darajasini tekshirish va darsning davomi bo'yicha boshqa harakatlarini boshqarish uchun usullar va taktikalar bu qismda ko'rsatiladi. Kommunikatsiya: O'qituvchi va o'quvchilar o'rtasidagi muloqot va aloqalar bu qismda o'rganiladi. Individual yondashuv: O'qituvchi o'quvchilarning individual xususiyatlarini, talablarni va zaruratlarini tushunish va ularga mos ta'minotni taqdim etish uchun usullar bu qismda ko'rsatiladi. O'quvchilarning motivatsiyasini oshirish: O'qitish jarayonida o'quvchilarning motivatsiyasini oshirish uchun qo'llaniladigan usullar va texnologiyalar bu qismda ko'rsatiladi. Bu qismlar metodik tizimning to'liq tuzilishi va o'quv jarayonining samaradorligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. O'qituvchilar metodik tizimni to'liq tuzish va uning barcha qismlarini samarali ravishda amalga oshirish orqali o'quvchilarga yaxshi ta'lim berishlari mumkin. Bolalar darslikdagi mavzular asosida tuzishgan yangi o’quv hikoyasini yoki turli fanlarga bog’liq ertaklardan “yangi ertaklar kitobi” shakllanadi. Tizimlarni bo’limlarga bo’lish va tizimlararo bog’liqlik ko’nikmasi avtomatik darajaga etkaziladi. 3-sinf o’quvchilari faoliyatining asosiy yo’nalishi kartotekalar yig’ishni izchilligini bilan olishlaridir. O’quvchilarga har kungi axborot oqimidan o’z faoliyatlariga foydali bo’lgan ma’lumotni tanlab olishdan sermashaqqat ishni o’rgatish 3-sinf o’quvchilarning qiziqishlari turli tuman bo’lib berayotgan savollarga javoblar esa turli sohalardan bo’lishi mumkin. 4-sinfda o’quvchilar oson va erkin holdagi turli o’quv hikolarini tuza oladilar. Ular orasida maktab dasturiga mos “ertaklar kitobi” tuziladi. O’quvchi tizim bo’limlarini saralashni va xususiyatlarini Ijodiy tasavvur rivojlantirish dasturi bo’yicha axborot blonlari va dars qurilmasida qanday malaka va ko’nikmalarni murakkab mavzularni tahlil qilishdan avval shakllantirish lozimligini hisobga olish muhim ahamiyatga ega, shuning uchun dasturda u yoki bu bilimlarning asta sekin o’zlashtirishi malaka va ko’nikmalarni uzluksiz egallash natijasida o’quvchilar tayyorgarlik darajasi va yuklamalarning O’qitish vositalarini shartli ravishda o’qitish vositalariga va ta’lim vositalariga bo’lish mumkin. O’qitish vositalaridan asosan o’qinuvchi o’quv materialini tushunturish uchun foydalanladi. Ta’lim vositalaridan esa o’quvchilar uni o’zlashtirish uchun foydalanishadi. O’qitish vositalari hilma-hil bo’lib, uning asosiga qo’yilgan belgilariga qarab quydagicha tasniflanish mumkin; Ob’ektlar tarkibi bo‘yicha moddiy (xona, jihozlar. mebel, kompyuterlar, dars jadvali hamda ideal (bekami -ko‘st) -sonli modellar, xayoliy tajribalar, obrazli ko‘rinish, olam modeli va boshqalar;) Manba ko‘rinishi bo‘yicha - sun’iy (priborlar, rasmlar, darsliklar) va tabiiy (natural ob’ektlar, preparatlar, gerbariylar); Murakkabligi bo‘yicha - oddiy (namunalar, modellar, xaritalar) va murakkab (videomagnitafonlar. kompyuterlar seti); Foydalanishi bo‘yicha dinamikli (video) va statistik (kodopozitivlar); Tuzilish xususiyatiga qarab - tekis (kartalar), xajmli, (maketlar), aralash (er modeli), virtualli (multimediya dasturlari); Tasir etishi xarakteriga qarab - vizual (ko‘rinishli) - diagrammalar demonstratsiya priborlari, audioalbom, magnitafoilar, radio) ovozli ko‘rinishli (televizorlar, videofilmlar); Axborotlarni tashishi yoki berishi bo‘yicha - qog‘ozli (darsliklar kartotekalar), magnit optimli (filmlar), elektronli (kompyuter dasturlari), lazerli (SD - ROM); Ta’lim mazmuni bo‘yicha - dars darajasidagi o‘qitish vositalari (matnlar va boshqalar) fan darajasidagi (darsliklar) o‘qitish jarayoni darajasida (o‘quv kabinetlari). O‘quv jarayonining yordamchi vositalari – o‘quv jarayonini jihozlashning zarur tarkibiy qismi, lekin ular didaktik vazifalarni bajarmaydi. Ularga doska, bo‘r, qog‘oz, o‘quv qurol-yarohlari, to‘suvchi qurilmalar va hakozolar kiradi. Sinf doskasi – o‘quv materialini vizual namoyish qilishning an’anaviy va qulay vositasidir. Undan o‘quv materialining asosiy tayanch nuqtalarini belgilashda yoki biror narsani tez yozish lozim bo‘lganda foydalanish juda qulaydir. Bundan tashqari, sinf doskasi ta’lim muassasasining har bir o‘quv xonasida mavjud. Funksional talablar – apparaturaning zarur ish tartiblarini ta’minlash qobiliyati (tovush balandligi va ovoz sifati, mashg‘ulotni o‘tkazish uchun qayta zaryadlash minimumi bilan etarli bo‘lgan audiovizual vositalar kassetalarining sig‘imi; priborning universalligi). Pedagogik talablar – texnik vositalar imkoniyatlarining o‘quv tarbiyaviy jarayonlarining zamonaviy talablarga mos keluvchi shakllari va metodlariga mos keladi. II BOB. DARS JARAYONIDA O‘QITISHNING KO‘RGAZMALI USULLARINI SAMARALI QO‘LLASH 2.1. DARS MASHG’ULOTLARIDA TARQATMA MATERIALLARDAN SAMARALI FOYDALANISH TEXNOLOGIYASI Ma’lumki, dars mashg‘ulotlarida tarqatma materiallardan samarali foydalanish juda muhim ahamiyatga ega hamda ularni tayyorlash pedagogdan sabr-toqat, kreativ yondashuv va mahorat talab etadi. Tarqatma materiallar sifatida berilgan topshiriqlar ta‘lim oluvchilarning dars jarayonida individual, juftlikda yoki guruh bo‘lib hamkorlikda ishlashiga, berilgan topshiriqlarni hamjihatlikda bajarishiga, vaqtdan unumli foydalanishiga imkon beradi. Shuningdek, tarqatma materiallar yordamida bir vaqtning o‘zida muhokama qilinayotgan savolni, axborotni ham eshitish, ham ko‘rish orqali qabul qilish shubhasiz ta‘lim oluvchilarning puxta bilim olishlariga va o‘z navbatida ushbu egallangan bilim ular xotirasida uzoq vaqt saqlanib qolishiga Bugungi kunda dars mashg‘ulotlarida tarqatma materiallardan foydalanish tobora keng qo‘llanilmoqda va buning samarali hamda ijobiy tomonlari yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Darsda ta‘lim oluvchilarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini birdek shakllantirishda pedagogdan ulkan mahorat talab etiladi. Bunday paytda mavzuga oid ma’lumotlarni, grammatik qoidalarni, berilgan matnlarni tarqatma material sifatida yetkazib berish muhim rol o‘ynaydi. Tarqatma materiallar - bu har qanday ko‘rgazmali vositalar bo‘lib, bu bo‘lishi mumkin. Tarqatma materiallarni tayyorlash va qo‘llashda quyidagi qoidalarga alohida e‘tibor qaratish maqsadga muvofiq: - matn shrifti 12 dan kichik bo‘lmasligi; - sarlavhalarni bosh harf bilan yozishi; - bir betda 80 tadan ko‘p belgi (harf, qavs, undov belgisi va hokazo) ishlatmaslik; - matnlar tushunarli, qisqa va oddiy bo‘lishi; - varaq dizayni e’tiborni o‘ziga tortishi; - tarqatish jarayonida me‘yorni unutmaslik va shu kabilar. Tarqatma materiallar yordamida o‘tiladigan mavzuning asosiy mazmunini berish, olingan axborotni dars davomida va darsdan tashqarida ta‘lim oluvchilar bilan Dars jarayonida tarqatma materiallardan foydalanishda o‘ziga xos kamchiliklar ham mavjud. Tarqatma materiallar tayyorlash pedagogdan ko‘p kuch va vaqt, mablag‘ hamda yuksak mahorat talab qiladi. Har bir ta‘lim oluvchiga imkon qadar bitta tarqatma material berilishi maqsadga muvofiq. Bu qo‘shimcha katta moddiy xarajatni talab qiladi. Tarqatma material asosida o‘zaro muhokama cho‘zilib, mavzuning boshqa qismlariga, savollariga e‘tibor pasayishiga olib kelishi mumkin. Ayrim kamchiliklariga qaramay, dars mashg‘ulotlarida tarqatma materiallardan foydalanishning afzalligi ustun va tarqatma materiallardan barcha metodlar asosida dars o‘tishda keng foydalanish mumkin. Ayniqsa chet tillarini o‘qitishda grammatik qoidalar ko‘pchilik ta‘lim oluvchilarda ba’zi tushunmovchiliklarni yoki savollarni keltirib chiqaradi [13;26]. Bu kabi holatlarda grammatik qoida tushuntirilgach, ularni mustahkamlash sifatida tarqatma materiallardan o‘z o‘rnida samarali foydalanish ijobiy natija beradi. Shuningdek, tarqatma materiallarning muhim ijobiy tomonlaridan yana biri shundaki, u bevosita ta‘lim oluvchilarning qo‘lida bo‘lib, berilgan topshiriqni bajarishga bo‘lgan mas’uliyat hissini oshiradi, darsda imkon qadar faol ishtirok etishiga undaydi va uning tasavvur qilib, erkin fikrlashiga imkon yaratadi. Og‘zaki nazorat. Ushbu jarayonga pedagogning ta‘lim oluvchi bilan jonli muloqoti, uning fikrlarini nutq shaklida ifodalashga mashq qildirish, bilimlarni yanada chuqurroq tekshirish maqsadida pedagog tomonidan qo‘shimcha savollar berish imkoniyatlari kiradi. Pedagog tomonidan qo‘yilgan savolga og‘zaki javob berishga tayyorlanish doimo ta‘lim oluvchining faol fikrlashi bilan bog‘langan. Og‘zaki javob yaxshi tayyorlangan ta‘lim oluvchiga o‘zining iqtidorini, qo‘shimcha egallagan bilimlarini namoyish etishga ikmon beradi. Bevosita muloqot tufayli pedagogda savol-javob davomida ta‘lim oluvchining bilimlari to‘g‘risidagi barcha gumonlarni bartaraf etish imkoni bo‘ladi. Shu bilan bir vaqtda og‘zaki nazoratda ularning bilimlarini baholashda ma’lum darajada pedagog shaxsiyatining aks etishi namoyon bo‘ladi. Shu sababli har bir pedagogda ta‘lim oluvchilarning o‘zlashtirish darajalarini baholashda doimo xolis va shaxsiy munosabat bir vaqtning o‘zida ro‘yobga chiqadi. Test. Test bu biror-bir faoliyatni bajarish uchun ma’lum darajadagi bilimni egallashga qaratilgan topshiriqlardir. Tarqatma materiallar yordamida o‘tkazilgan test nazoratlari va uning afzalliklariga quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: - yetarli tarzda tuzilgan pedagogik test natijalari nazorat o‘tkazayotgan shaxsga bog‘liq bo‘lmagan xolis pedagogik o‘lchov quroli hisoblanadi; - test o‘quv mavzularining barcha asosiy mazmunini qamrab olishi mumkin; - o‘qitish natijalarini test usulida o‘lchash barcha tekshiriluvchilarga baravar qo‘llanadigan oldindan ishlab chiqilgan mezon asosida aniq va ishonchli baho beradi; - test nazorati texnologiyalashuvchan, u nisbatan qisqa vaqt ichida ma’lum o‘quv mavzulari o‘zlashtirilishining to‘la nazoratini kam kuch va vositalar sarflab o‘tkazish imkonini beradi; - test nazorati kompyuterlar yordamida oson avtomatlashtiriladi. Bu pedagogik test o‘tkazishning asosiy afzalliklaridan biridir. Ma’ruza. Ma’ruza o‘qitishning eng keng tarqalgan shakli bo‘lib, pedagogik faoliyatda yetakchi o‘rinni egallaydi. U pedagog mehnatining oliy shakli darajasida e’tirof etiladi. Munozara shaklida bayon etiladigan ma’ruza eng faol pedagogik texnologiya elementidir. Munozarali ma’ruzada tinglovchilarning faolligi juda yuqori bo‘lishiga erishish mumkin. Ma’ruza so’ngida o‘qituvchi talabalarga tarqatma materiallar yordamida ma’ruza mavzusi doirasida savollar berishi, test o‘tkazishi, rasmli yoki diagrammali ma’lumotlarni qo‘shimcha ilova sifatida taqdim etishi va shu kabi ko‘plab imkoniyatlardan foydalanishi mumkin. Munozara. Ko‘pchilik o‘quv predmetlari va ularning mavzulari ta’lim standaritlari, o‘qitish dasturlari, o‘quv rejasi va ta’lim muassasasining o‘ziga xosligiga bog‘liq ravishda munozara tarzidagi o‘quv mashg‘ulotlarini taqozo etadi. Munozara tarzida olib borilgan o‘quv mashg‘ulotlarida tarqatma materiallardan samarali foydalanishni ijobiy natijaning ilk belgisi sifatida baholash mumkin. Bunda ta’lim oluvchilar faolligi ta’minlanadi, shubhali vaziyatlarga o‘rin qoldirilmaydi hamda ularning xohishlari inobatga olinadi. Eng muhimi, bunday sharoitda o‘quv materiali to‘la- to‘kis o‘zlashtiriladi. Asoslar, xulosalar, hukmlar va tasavvurlar mukammal ko‘rinish va mazmunda bo‘ladi. Ko‘rsatma va ta’kidlarning ishonchliligi yuqori darajada bo‘ladi. Guruhlarga bo‘linib ishlash. Bu so‘nggi yillarda Evropa mamlakatlarida keng ommaviylik tusini olgan o‘qitish metodidir. Guruhlarga berilgan vazifalar bosqichma-bosqich navbatlanishi, ya’ni galma-gallanishi lozim. Shu sababli ushbu jarayonda tarqatma materiallardan keng foydalanish ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Ta’lim yo‘nalishi va pedagogik maqsad hamda vazifalardan kelib chiqqan holda bunday guruhlar xususiy holat uchun shakllantiriladi. Guruh bo‘lib ishlash kengroq joy va siljitiladigan o‘quv mebellarini talab qiladi hamda pedagogning nazorati barcha guruh uchun baravar bo‘lishi lozimligi ham qiyinchilik tug‘diradi. Muammoli topshiriqlar. Nazariya va amaliyotning birligini ta’minlash-eng murakkab pedagogik vazifadir. Aniq vaziyat va qo‘yilgan masalaning mohiyatidan kelib chiqqan holda muammoli topshiriqlar yordamida yaxshi natijaga erishish mumkin. Faktlar va ma’ruza materiallarini o‘zlashtirish, topshiriqlar hamda mashq va masalalar yechimida muammoli vaziyat yaratilishi qo‘l keladi. Bunda ham kam sonli ishtirokchilardan iborat guruhlar shakllantiriladi va tarqatma materiallar ko‘pincha rasmli, jadvalli yoki matnli shaklda tarqatiladi. Tarqatma materiallar guruhlarga alohida-alohida bo‘lib beriladi. Yakuniy xulosalar va yechimlar topilgach, mavzular guruhlar orasida ayirboshlanadi. Echimlar va fikrlar xilma- xilligi yuzaga kelsa o‘qituvchi bosh hakam tarzida so‘nggi va hal qiluvchi so‘zni aytadi. Tarqatma materiallarning ta’lim oluvchilar yosh xususiyatlariga va bilim darajasiga mosligi bunda o‘ta muhim omil hisoblanadi. Loyihaviy topshiriqlar. Biror o‘quv materialini atroflicha va chuqur o‘rganish uchun bu yondashuv katta samara beradi. O‘rganish, tahlil qilish, baholash, xulosa chiqarish va yakuniy qarorga kelish uchun uzoq muddatli loyihalangan reja zarur. Bu tadbimi o‘tkazish uchun bazaviy va boshlang‘ich tayanch ma‘lumotlar talab qilinadi. Shu sababli loyihaviy topshiriqlar yuzasidan tarqatma materiallar tayyorlash jarayoni ancha murakkab hisoblanadi. Bunday topshiriqlar o‘quv ijodkorligini oshiradi, mustaqillik sari etaklaydi. Loyihalar mavzuning tavsifini beruvchi kirish qismi, mavzuning muxtasar asosnomasi, faktlar va argumentlarga asoslangan ma’lumotlar yig‘indisi hamda xulosa yoki yechimdan iborat bo‘ladi. Rolli o‘yinlar. Bunday o‘yinlar muammoli topshiriqlaming bir ko‘rinishidir. Sahnalashtirish va obrazli chiqishlar bunday mashg‘ulotlaming asosiy belgisidir. Ishbilarmonlik, bilimdonlik, topqirlik, quvnoqlik, hozirjavoblik, ijodkorlik, ishchanlik va yaratuvchanlik kabi fazilatlami namoyish qilishga keng imkon beradi. Ushbu jarayonda pedagog tarqatma materriallardan foydalanishda har bir taclim oluvchining salohiyatiga mos vazifa topshirishi juda muhimdir. Bu kabi dars mashg‘ulotlarida ko‘pincha rasmli tarqatma materiallardan keng foydalaniladi. Shuningdek, sahnalashtirish uchun mos keluvchi matn yoki ertak, dialog kabilar varaqlarga yozilib, qismlarga ajratiladi hamda rolli o‘yinlar uchun vosita sifatida qo‘llaniladi. Bunda ta‘lim oluvchilar dars mashg‘ulotlarida katta ishtiyoq bilan qatnashadilar hamda o‘zlarining bilim va qobiliyatlarini sinovdan o‘tkazish imkoniga ega bo‘ladilar. 2.2. DARS JARAYONIDA O’QUV-DIDAKTIK MATERIAL HAMDA VOSITALARNI TAYYORLASH VA ULARDAN FOYDALANISH Ta`lim vositalari deb – o`rganilish lozim bo`lgan o`quv materialni talabalar ongiga yetkazish uchun xizmat qiluvchi vositalar majmuasiga aytiladi. Ta`lim vositalarining xususiyatlariga ko`ra 3 turga ajratish mumkin: bosma, texnik va real vositalar. Quyidagi chizmada ta`lim vositalarining turlari keltirilgan. Ta`lim vositalarining xususiyatlarga ko`ra matnli vositalar; tasvirli vositalar; audiovizual vositalar; yordamchi (jihoz) vositalar; modelli vositalar; haqiqiy vositalarga bo`lish mumkin. Ma`lumot olish va ma`lumotlarni qayta ishlash uchun  o`quv dasturlari  maxsus adabiyot (darslik, o`quv qo`llanmalar)  ma`ruza matnlari  tarqatma materiallar  imtixon va nazorat varaqalari (umumiy tasavvurni vujudga keltirish uchun )  fotosuratlar  eskiz, chizma, sxemalar  tasvirlar, jadvallar, simvollar  plakatlar Nazariy darslarda ta`lim beruvchilar asosan matnli va yordamchi vositalardan, misol uchun darsliklar va tarqatma materiallardan va texnik vositalardan foydalanadilar. Amaliy mashg`ulotlarda ular ko`proq tasvirli va real vositalardan, ya`ni eskiz, chizmalar, asbob-uskunalardan foydalanadilar. Ovoz va tovushli (audio), shuningdek, tasviriy tasavvurlarni shakllantiradigan audiovizual vositalar jarayonlar va vazifalar to`g`risidagi keng qamrovli real tasavvurlarni vujudga keltiradi.  MODELLI TEXNIK VOSITALAR: Yordamchi vositalar buning aksi o`laroq tasvir va matnlarni yozib olish va saqlash imkonini beradi. Ular doska, flipchart, pinbord doskasi, kodoskop, videoproyektor kabilardir. Ish sohasiga tegishli real narsalar, ya`ni mahsulotlar, asboblar va boshqalar dars paytida didaktik funksiyaga ega bo`lsa, o`quv vositasi sifatida qo`llanilishi mumkin. Ta`lim vositalaridan foydalanishda ularni muayyan maqsad, mo`ljallangan guruh, maxsus soha va metodlarga mos holda tanlash muhim o`rin tutadi. Bundan tashqari ta`lim beruvchi o`quv va ko`rgazmali vositalarni ishlata olishni va ulardan maqsadga muvofiq va oqilona tarzda foydalanishni bilishi kerak. Texnik vositalardan foydalanayotganda yuzaga keladigan texnik muammolarni hal qila oladigan bo`lishi lozim. Ta`lim jarayonida texnik vositalardan foydalanish juda muhim o`rin egallaydi. Ushbu vositalar yordamida mashg`ulotlarni zamonaviy talablarga javob beradigan tarzda olib borish hamda ta`lim oluvchilarning diqqatini jalb etishda keng foydalanish mumkin. Texnik vositalar ma`lumotlarni vizuallashtirishga yordam berib, kerakli tasvir va matnlarni yozib olish va saqlash imkonini beradi. Ta`lim beruvchilar doska tasvirlari, flipchart tasvirlari va kodoskop slaydlari kabi vizual vositalarni o`zlari ishlab chiqadilar. Shu sababli bunday vositalardan foydalanish qoidalari, ularning afzallik va kamchiliklarini hisobga olish lozim. Quyidagi materiallarda bo`r doska, flipchart, kodoskop, pinbord doskasi va videoproyektor kabi texnik vositalardan foydalanish bo`yicha yo`l-yo`riqlar berilgan. Bo`r doska eng qadimgi, arzon va boshqalarga nisbatan ko`proq ishlatiladigan vosita hisoblansa kerak. Mana ko`p yillardirki, u nazariy va amaliy darslarda qo`llaniladigan texnik vosita hisoblanadi. Bugungi televizorlar va kompyuterlar dunyosida doska sinfdagi eng ishonchli va ko`proq qo`llaniladigan o`quv vositasidir. Doskadan foydalanishni ham rejalashtirib olish zarur. Buning uchun o`tiladigan mavzu bo`yicha doskaga yoziladigan matn va chizmalar tartib bilan rejalashtirib, qog`ozga xomaki varianti ishlab chiqiladi. Doskadan foydalanishning asosiy qoidalari • Barcha yordamchi vositalarni oldindan tayyorlab qo`yish • Doskaga aniq va orfografik xatolarsiz yozish • Matn yoki chizmalar oraliqlarini bir xil taqsimlash • Rangli bo`rlarni didaktik talablarga mos kelgan holatda ishlatish • Ta`lim oluvchilar bilan doim «ko`z aloqasi»ni saqlab turish • Faqat bir tomonga emas, barcha ta`lim oluvchilarga qarab gapirish • O`zlashtirish natijalarini tekshirib turish • Muhim bo`lgan ma`lumotlarga alohida e`tiborni yordamchi vositalar yordamida qaratish Doskaning afzalliklari: • arzonligi; • ma`lumotlarni taqdimot qilish uchun qulayligi; • yozuvlar yozish uchun ishlatilishi; • asosiy punktlarni tushuntirish uchun foydalanish mumkinligi;