O’qitishning texnik vositalari va ular bilan ishlash texnologiyasi Fan va texnikaning rivojlanishi bilan maktab geografiyasining oldiga qo’yiladigan talablar ham ortib boradi. Mazkur talablarni bajarish uchun o’qitish shakllari va metodlarini takomillashtirish lozim bo’ladi. Bu esa o’quvchilar bilish faoliyatini jadallashtiradi, ularni fikrlashga va ilmiy mushoxada qilishga undaydi hamda o’rganayotgan geografik voqea va xodisalar bilan hayot o’rtasidagi aloqalarni tushunishga yordam beradi. Yangi o’quv vositalarini qo’llash o’quvchilarni dunyoqarashini shakllantirishga, shaxs sifatida rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’qitishning texnik vositalari o’qituvchi yordamida qo’yilgan maqsadga erishishga, o’tkazilayotgan mashg’ulotlarni samaradorligini keskin oshirishga imkon beradi. Texnik vositalarni qo’llashni quyidagi afzalliklari mavjud: - qiziqarliligi, o’quvchilar birinchidan texnika vositalarini o’ziga qiziqsa, ikkinchi tomondan uni ishlatishga va unda ko’rsatilgan ma’lumotlarga qiziqishadi; - voqealarni tez rivojlanishi va aniq ko’rsatilishi o’quv materiallarini tez o’zlashtirishga yordam beradi. Masalan, tabiiy geografik jarayonlarni sodir bo’lishi, tekislik va tog’ relyefining turlari va ularning o’ziga xos xususiyatlari, tropik o’rmonlarning sharoiti, ishlab chiqarish jarayoni va h.k. - texnik vositalar orqali murakkab o’quv materialini oson tushuntirish mumkin. Masalan, havo massalarini vujudga kelishi, imkoni va antitsiklonlarni shakllanishi, tornado, tsunami va boshqa tabiiy geografik jarayonlarni hosil bo’lishi va ularning oqibatlari; - o’quvchilar qabul qilishi murakkab bo’lgan geografik obbektlarni texnik vositalar orqali osongina bajarish mumkin. Masalan, temir yo’l paromi, dengizdagi neft qazib oladigan moslamalar va h.k. O’qitishning texnik vositalarini qo’llashda quyidagi qoidalarga amal qilinishi lozim: - texnik vositalarda ko’rsatiladigan geografik voqea va hodisalar dars mavzusiga mos bo’lishi lozim; - texnik vositalarni qo’llash oldidan uning ishlash tamoili, mazkur darsda nima ko’rsatilishi haqida o’qituvchi axborot bermog’i lozim; - o’qitishni texnik vositalari avvaldan ishga tayyorlab qo’yilishi lozim. Uni dars jarayonida sozlash o’quv soatini ancha qismini olib qo’yishi mumkin; - texnik vositalar orqali ma’lum bir mavzuni o’rganishda uni alohida qismlarga bo’lish lozim; - har bir qismda ko’zda tutilgan material tugallangandan so’ng o’qituvchi izoh berishi, namoish qilingan geografik voqea va hodisalarni o’quvchilar qanday qabul qilganini tekshirib ko’rishi mumkin. Ko’zda tutilgan materiallar namoyish qilib bo’lingandan so’ng o’qituvchi darsni yakunlashi lozim; - namoish etilgan material aniq va ravshan ko’rinishi lozim. Geografiya darslarida foydalaniladigan o’qitishning texnik vositalarini quyidagi guruhga bo’lishimiz mumkin: - o’qitishni audiovizual vositalari; - o’qitishda videotexnika vositalaridan foydalanish; - o’qitishda axborot vositalaridan foydalanish. O’qitishni audiovizual vositalariga o’quv kinosi, teleeshittirishlar, diafil’mlar, diopozitivlar, transparantlar kiradi. Video texnika vositalariga turli xil videomagnitafonlar kiradi. O’qitishni axborot vositalariga kompiyuterlar, internet imkoniyatlari, masofaviy o’qitish vositalari kiradi. O’qituvchi o’quv yilini boshida texnika vositalardan foydalanish rejasini tuzishi va u asosida texnika vositalari hafta boshida tayyorlab qo’yilmog’i zarur. O’qitishni audiovizual vositalariga o’quv kinosi, teleeshittirishlar, diafil’mlar, diapozitavlar va transparantlar kiradi. Geografiya darslarida kinofil’mlardan foydalanish. Kinofil’mlardan geografiya darslarida foydalanish dars mavzusi, dars turi, boshqa holat va sharoitlarga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Dars jarayonida kinofil’mlardan to’la foydalanish mumkin, uning bo’limlaridan va qism yoki lavhalaridan foydalanish mumkin. Kinofil’mni namoish qilishni darsning turli xil bosqichlarida amalga oshirish mumkin. Ayrim kinofil’mlardan to’la, ayrimlaridan qisman foydalanish mumkin. Kinofil’mlar dars jarayonida foydalanishga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: - maxsus o’quv maqsadlarida chiqarilgan fil’mlar; - ilmiy- ommabop kinofil’mlar; - tabiat komponentlarining ayrim qismlariga bag’ishlangan fil’mlar (tog’lar,o’rmonlar, daryolar, ko’llar, hayvonot dunyosi va h. k.) - badiiy fil’mlar; -videofil’mlar. Maxsus o’quvfil’mlari aniq bir mavzuga bag’ishlangan bo’ladi. Masalan, tog’lar, Sahroi Kabir cho’li, Tundra, o’rmonlar va h.k. Ilmiy-ommabop kinofil’mlar asosan keng halq ommasiga mo’jallab chiqariladi. Dars jarayonida uning ayrim qismlaridan foydalanish mumkin. Tabiat komponentlarini ayrim qismlariga bag’ishlangan kinofil’mlardan ham dars jarayonida foydalanish mumkin. Masalan, hayvonlarni ayrim turlariga, okean mavjudotlariga, aholiga va uning turmush tarziga bag’ishlangan fil’mlar. Badiiy fil’mlarni ham ayrim dars mavzusiga oid qismlaridan foydalanish mumkin. Bunday fil’mlar toifasiga sarguzasht fil’mlar ko’proq kiradi. Unda tasvirlangan tabiat manzaralari, o’simlik va hayvonot dunyosidan dars jarayonida foydalanish mumkin. Turli xil videofil’mlardan ham mavzuga mos joylaridan foydalanish mumkin. Yuqorida aytilganidek kinofil’mlardan darsning boshida, ya’ni o’tilgan darslarni takrorlashda, yangi mavzuni o’tishda, olingan bilimlarni mustahkamlashda foydalanish mumkin. Takrorlash darslarida mavzu bo’yicha kinofil’m yoki uning bir qismi namoyish qilinadi va o’quvchilardan unga izoh berish yoki uni tushuntirib berish talab qilinadi. Yangi mavzuni o’rganishda mavzuga oid kinofil’m to’la ko’rsatiladi. Bunda fil’mga o’qituvchi izoh beradi. O’tilgan mavzuni mustahkamlashda ham kinofil’mlardan foydalanish mumkin. Bunda kinofil’m namoyish qilinadi va uning mazmuni o’quvchilardan so’raladi. Ayrim xollarda kinofil’mlar darsni kirish qismi sifatida ko’rsatiladi. Fil’mni dars jarayonidagi o’rni darsning maqsadi, mazmuni va o’ziga xos xususiyatlari bilan aniqlanadi. O’quv fil’mlaridan bilim olish manbai sifatida ham foydalanish mumkin. Undan mustaqil ishlarni bajarish bo’yicha o’quv qo’llanma sifatida ham foydalansa bo’ladi. Masalan, berilgan savollarga javob topish, namoyish qilinayotgan materiallarni mavjud (bor) material bilan, darslik bilan, o’qituvchini ma’ruzasi, qator boshqa fil’mlarni mazmuni bilan solishtirish. Fil’mlar o’quvchilar bilimini tekshirishda va o’rganilgan mavzu mazmunini o’zlashtirish darajasini aniqlashda, o’tilgan materiallarni umumlashtirishda yoki ma’lum mavzuni umumiy tavsifini o’tishda foydalanish mumkin. Bundan tashqari fil’mlar yordamida sinf sharoitida sayohatlar ham uyushtirish mumkin yoki bo’lmasa o’quvchilar bevosita ko’rolmaydigan jarayonlarni ko’rsatish mumkin. Masalan, “Qora metallurgiya”, “Sintetik tolalar”, “Tropik o’rmonlar”, “Cho’llar”, “Dashtlar” Dars jarayonida fil’mlar bilan ishlash metodikasi quyidagi qismlardan iborat: a) o’quvchilarni ma’lum bir mavzu bo’yicha kinofil’mni ko’rishga tayyorlash; b) o’quvchilarni fil’mni ko’rish jarayonidagi ishlarini tashkil qilish; v) ko’rilgan fil’m mazmunini mustahkamlash; g) kinolashtirilgan darsni samaradorligini tekshirish. O’quvchilarni dars oldidan aniq fil’mni ko’rishga tayyorlash fil’m mazmunini faol tushunishga va uni to’la o’zlashtirishga imkon beradi. Fil’mni o’quvchilar o’qituvchi kuzatuvida ko’rishadi. Agar fil’mni ko’rish jarayonida nazorat bo’lmasa o’quvchilar fil’mga diqqat berishmaydi va boshqa narsa bilan shug’ullana boshlaydilar yoki bir-biri bilan gaplashib o’tirishadi. Natijada fil’m mazmuni yuzaki o’zlashtiriladi. Agar fil’m qiziqarli bo’lsa o’quvchilar uni qiziqib diqqat bilan tomosha qilishadi. Ammo ularni faoliyati shunda ham nazorat qilinsa fil’mni mazmunini tahlil qila olishmaydi. Shuning uchun fil’m boshlanishidan oldin o’qituvchi fil’mni maqsadini, unda nimalar tasvirlanganini, qanday savollarga qo’uvchilar javob topishini kirish suhbatida tushuntiradi. Bundan tashqari o’qituvchi kirish suhbatida fil’mni qaerlariga e’tibor berishni, qaerlarini alohida ajratib tahlil qilinishini tushuntradi. Masalan, O’zbekiston tabiiy geografiyasi kursida “Qizilqum” mavzusini o’tishda A.Nizomovning “Qizilqum” o’quv fil’midan foydalanish mumkin. Ushbu fil’mni ko’rish jarayonida quyidagilarga e’tibor berish lozim: - asosiy relyef shakllariga; - o’simlik bilan qoplanish darajasiga; - hayvonot dunyosiga. Fil’mni ko’rish jarayonida o’quvchilar qo’yidagi savollarga javob berishlari lozim: “Barxan nima”, “Qum tepaliklari” nima; cho’lda asosiy transport vazifasini bajaruvchi hayvonni aniqlang. Geografiya ta’limida o’quv kinofil’mlarini yana bir asosiy shartlaridan biri o’qituvchini fil’m namoyishida faol ishtirok etishidir. Eng yaxshi va qiziqarli fil’m bo’lgan taqdirda ham o’qituvchi darsni boshqarishi shart hisoblanadi. Fil’m namoyishi jarayonida o’qituvchi ko’rsatilayotgan kinolavhalarga izoh berib borish lozim. Kerakli joylarda fil’m namoishini to’xtatib bilimlarni chuqurlashtirishi mumkin. Ayrim nazariy qonun qoidalarni kengroq tushuntirib berishi, so’ngra fil’m namoyishini davom ettirishi mumkin. Fil’mni ko’rish davomida o’qituvchini izoxlari o’quvchilarga xalaqit bermasligi lozim. Shuning uchun faqat kerakli joylaridagina izox berish lozim. Agar kinofil’mda metodik xatolar bo’lsa o’qituvchi uni to’g’rilab ketishi lozim. Ma’lum bir voqea xodisalarni moxiyatini o’quvchilar yaxshirioq tushunib olishlari uchun fil’mni namoyishini biroz to’xtatib turish mumkin. Namoyish etilgan fil’mda berilgan bilimlarni mazmunini mustaxkamlash. Bunda fil’mda keltirilgan dalillar, mulohazalar, ta’surotlar, ilgari olingan bilimlar bilan solishtiriladi. Fil’mda olingan bilimlar bilan darslik matni orasidagi aloqalar ochib beriladi. Dars yakunlanadi va xulosa qilinadi. Mazkur ishlarni amalga oshirish uchun o’qituvchi o’quvchilar bilan suhbat o’tkazadi va suhbat davomida frontal so’rov amalga oshiriladi. Fil’mni ko’rib bo’lgandan so’ng xomaki chizmalar, rasmlar chizish mumkin, jadvallar to’ldirish mumkin, fil’mga annotatsiya tayyorlash mumkin, fil’mga taqriz yozish mumkin yoki maxsus yozma ish tayyorlatish mumkin. O’quvchilar fil’mda ko’rgan narsalariga kitobdan asosnoma topishlari, fil’mda namoyish etilgan geografik obbektlarni xaritalardan topishlari yoki fil’mdagi geografik obbekt, voqea va xodisalarni yozuvsiz xaritaga tushirishlari, ular asosida grafiklar tuzilishlari mumkin. Kinolashtirilgan darsni samaradorligini aniqlash. Fil’mni ko’rish natijasida olingan yangi bilimlar, ma’lumotlar darsni oxirida amalga oshiriladi. Natijada fil’mni ayrim lavxalari qayta namoyish qilinadi va o’zlashtirilmagan bilimlar yana qaytadan namoyish etiladi va takrorlanadi. Eng asosiysi o’qituvchi izoxi muxim o’rin tutadi. Fil’mni eng murakkab joylarida o’qituvchi namoishini to’xtatib batafsil izox bermog’i lozim. Shundagina darsni maqsadi amalga oshdi desa bo’ladi. O’qituvchini kinofil’mlardan foydalanib dars o’tishga tayyorgarligi. Kinofil’mlar darsga o’ziga xos xususiyatlarni beradi, o’quvchilarni bilish faoliyatini jadallashtiradi, bilimlarni bevosita ko’rish orqali o’zlashtirishga imkon beradi, fil’mda geografik voqea va hodisalarni sodir bo’lishini kuzatishga imkon beradi. Ammo kino fil’mlar geografiya darslarini asosiy tarkibiy qismlarini ochib tashlay olmaydi. Masalan, bilimlarni tekshirish, uyga vazifa, tushuntirish va mustahkamlash. Geografiya o’qituvchisi kinofil’mlardan foydalanib dars o’tishga tayyorgarlik ko’rayotganda quyidagilarga e’tibor berishi lozim: Darsni ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarini ishlab chiqish, darsni mazmunini ishlab chiqish, darsda foydalaniladigan ekranli va statistik ko’rgazmalar fondi bilan tanishtirish va dars mazmuniga mos keladigan ko’rgazmali vositalarni tanlash. Tanlab olingan ekran materiallarini dars mazmuniga mosligi aniqlanadi. Dars rejasi ishlab chiqiladi va unda kirish so’zi ko’zda tutilmog’i lozim. Bundan tashqari fil’m namoishi jarayonida o’quvchilarga beriladigan savollar va ularga beriladigan javoblar (fil’mni ko’rish jarayonida) oldindan aniqlab olinishi lozim. Fil’mni namoyishi davomida qisqa-qisqa izoxlar ko’zda tutilmog’i lozim. Fil’mni eng ma’qul joylarida namoyish to’xtatilib o’quvchilar bilan suhbat o’tkazish ko’zda tutilmog’i lozim. Ma’lum bir paytlarda fil’mni to’xtatib izox berish uchun darsga tayyorgarlik jarayonida o’qituvchi plyonkani to’xtatiladigan joylarini belgilab qo’yishi lozim, agar biror lavxani alohida ko’rsatish lozim bo’lsa mazkur lavhani baholashi va oxirgi plyonkada siyoh yoki ip bilan belgilab qo’yiladi. O’quvchilar fil’mni ko’rish jarayonida diktorni so’zini qiyin qabul qilishadi, shuning uchun pauzalarda o’qituvchi fil’mda namoyish etilgan geografik voqea va hodisalarga izox berib o’tishi lozim. Agar diktorni so’zlari yoki fil’mni muzikasi o’qituvchiga yoqmasa u fil’mni ovozini o’chirib o’zi tushuntirishi lozim. Fil’mni namoyish qilayotganda boshqa o’quv vositalaridan albatta xarita bo’lmog’i shart. O’quvchi fil’mni ijobiy va salbiy tomonlarini chuqur biladigan so’nggi darslarda filmdan foydalanish masalasini hal qilish mumkin. Fil’mning mazmuni zamonaviy talab darajasida bo’lmog’i lozim. Buni ayniqsa xalq xo’jaligi tarmoqlarini namoyish qilishda e’tiborga olish lozim. Darsda fil’mlarni namoyish qilishni samaradorligi uni qo’llash turiga bog’liq. Fil’m darslarda muntazam va nomuntazam qo’llanishi mumkin. Fil’mlar muntazam ko’rsatilganda o’quvchilarda uni ko’rish, tahlil qilish, qabul qilish ko’nikmalari shakllanadi. Dars samaradorligi ortadi. Nomuntazam, ya’ni onda- soda dars paytida fil’m namoyish qilinsa u samara bermaydi, o’quvchilar unga ko’nikma olishmaydi. Televedeniyadan geografiya darslarida foydalanish XXI asrda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish va internet tarmoqlarining jadal rivojlanishi geografiya darslrida mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda turli o’quv ko’rsatuvlaridan bevosita foydalanish imkoniyatini bermoqa. Televediniyaning “Dunyo bo’ylab” va boshqa kanallardagi gi eng qiziqarli o’quv fil’mlari olib boriladi. . Geografiya darslarida televedeniyadan foydalanishni ikki yo’nalishga bo’lish mumkin: kundalik teleko’rsatuvlardan foydalanish; videoyozuvlardan foydalanish. Kundalik teleko’rsatuvlardan foydalanish uchun teledasturlardan kerakli dars mavzusiga mos tushadigan ko’rsatuvlar tanlab olinadi va ular videokasseta, disk yoki fleshkaga yozib olinadi yoki internetdan yuklab olinadi. So’ngra mazkur yozib olingan material kerakli mavzuni o’tishda namoyish qilinadi. Tayyor videoyozuvlardan foydalanish. Geografiya predmetlari mavzulari bo’yicha videokassetalar kartotekasini tashkil qilish mumkin. Hozirgi davrda har bir geografiya xonasida albatta videomagnitafonlar bo’lishi zarur. Ma’lum bir mavzuni o’rganayotganda unga mos bo’lgan videokassetani olib namoyish qilish mumkin. Televideniyadan foydalanishga qo’yiladigan talablar quyidagilardan iborat: - namoyish etiladigan telelavha dars mavzusiga mos bo’lishi shart; - videomagnitafon va televizor bir kun oldin tayyorlab qo’yilishi lozim; - namoyish etiladigan videolavhalar aniq va ravshan ko’rinmog’i lozim; - Videolavha dars vaqtini to’la ishg’ol qilishi lozim emas. Darsni boshida va oxirida o’qituvchini izohi va tushuntirishi uchun hamda xulosasi uchun vaqt qoldirishi lozim; - video darslarni ko’rish o’qituvchi nazoratida olib borilishi lozim; Bundan tashqari geografiya darslarida radio eshittirishlardan, magnitafon yozuvlaridan ham foydalanish mumkin.