ЎҚУВЧИЛАР ЖАМОАСИ – ПЕДАГОГИК АСОСИЙ ШАКЛИ
Режа:
1. Мустақил фикрловчи эркин шахсни шакллантириш таълим ва кадрлар
тайёрлаш миллий моделининг асосий мақсади.
2. “Жамоа” тушунчасининг моҳияти.
3. Ўқувчилар жамоасининг шаклланиш босқичлари.
Таянч иборалар!
Жамоа, ўқувчилар жамоаси, Жамоа белгилари, мустақил фикрловчи
эркин шахс, ўқувчилар жамоасининг шаклланиш босқичлари, синф
рахбарнинг вазифалари.
1. Мустақил фикрловчи эркин шахсни шакллантириш таълим ва
кадрлар тайёрлаш миллий моделининг асосий мақсади. Ижтимоий
муносабатлар кўламининг кенгайиши ўсиб келаётган авлодни ўта мураккаб
хусусиятга эга муносабатлар жараёнига ҳар томонлама етук этиб тайёрлаш
вазифасини қўймоқда. Психологик, интеллектуал ва физиологик жиҳатдан
етук инсон ҳаётий қарама-қаршилик, хусусан, турли бузғунчи ғоялар
таъсирига тушиб қолиш, носоғлом турмуш кечириш ва ноқонуний хатти-
ҳаракатларни содир этишдан ўзини сақлаб қола олади. Шунингдек, шахснинг
ақлий салоҳиятга эгалиги жамият ижтимоий-иқтисодий ривожланишини
таъминловчи асосий омилдир. ЎзРда демократик ва ҳуқуқий жамият барпо
этилаётган мавжуд шароитда ёш авлоднинг мустақил ва эркин фикрлай
олиши рўй бераётган воқеа-ҳодисаларга шахсий муносабтини билдиришга
имкон беради. Ижтимоий борлиқда кечаётган ўзгаришларга нисбатан шахсий
нуқтаи назарнинг шаклланиши шахс фаоллигини кўрсатувчи муҳим
жиҳатлардан биридир. Қолаверса, мустақил фикр эгаси бўлган шахс ўз
имкониятлари, қобилиятини эркин намоён эта олади. Муваффақиятли
равишда олиб борилаётган таълимий ислоҳотларнинг ҳам асосий мақсади
эркин, мустақил фикрига эга баркамол шахс ва малакали мутахассисни
тарбиялаб вояга етказишдан иборатдир. Бу хусусида ЎзР биринчи
Президенти,
И.А.Каримов
қуйидагиларни
эътироф
этади:
“Амалга
оширилаётган ислоҳотларнинг асосий мақсади ҳар бир фуқаронинг шахс
сифатида шаклланиши учун, ўз қобилиятини, ўз талантини ишга солиб
ҳаётини янада яхшилаши, маънан бойитиши учун барча имкониятни яратиб
беришдан иборатдир”.
Комил инсонни шаклланириш масаласи барча даврда ҳам муҳим
ижтимоий вазифа сифатида кун тартибига қўйилган. Хусусан, зардуштийлик
динида комилликнинг асоси эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу амал (ҳаракат)дан
иборат эканлиги таъкидланса, ислом таълимоти ғояларига кўра етукликнинг
бош мезони – илмлилик, билимли бўлишдир.
Шарқ мутафаккирларининг асарларида ҳам комил инсон қиёфасининг
ёритилишига алоҳида аҳамият берилган. Хусусан, Абу Наср Форобий комил
инсонни
шакллантириш
ва
фозил
жамоа
(етук
жамият)ни
шакллантириш тарбиянинг бир бутун, яхлит икки йўналиши эканлигига
урғу беради. Алломанинг фикрича, фозил жамият комил инсон саъйи-
ҳаракати билан барпо этилиши мумкин. Шу боис мамлакатни бошқарувчи
шахс ўзида энг олий инсоний фазилатларни мужассам эта олиши зарур, деб
ҳисоблайди. “Ақл тўғрисида” номли рисоласида Абу Наср Форобий раҳбар
шахс қиёфасида намоён бўлиши лозим бўлган ўн икки фазилатни келтириб
ўтади. Мазкур фазилатлар ҳар бир замонавий шахсда ўз аксини топа олиши
керак, зеро, улар инсон ҳаётини мўътадил кечиши ҳамда муайян касбий
Каримов И.А. Бунёдкорлик йылидан. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996. – 116-бет
фаолиятларни ташкил этишда муваффақиятларга эришишни кафолатлайди.
Абу Райҳон Беруний ҳам комилликнинг асосини илмли бўлишда деб
ҳисоблайди ва барча иллатларнинг асосий сабаби илмсизликдир, дея урғу
беради. Алломанинг фикрича, ахлоқийлик, тўғрилик, одиллик, тадбиркорлик,
ўзини вазмин тутиш, камтарлик, инсоф, эҳтиёткорлик, шунингдек, аадолатли
ва виждонли бўлиш комил инсон қиёфасида акс этиши зарур бўлган энг
асосий сифатлардир.
Абу Али ибн Сино ҳам камолотга эришишнинг биринчи мезон сифатида
билимли бўлишни алоҳида қайд этади. Билимли инсоннинг адолатли
бўлиши эса унинг янада юксалишини таъминлайди, дея баҳолаб аллома,
адолатни руҳий лаззат (руҳий хотиржамлик)нинг муҳим кўрсаткичи
эканлигини уқтиради.
Алишер Навоий асарларида комил инсон муаммоси марказий ўринни
эгаллайди
ва
ўз
орзусидаги
комил
инсон
шахсини
асарларининг
қаҳрамонлари тимсолида гавдалантиришга уринади. Аллома қарашларида
комил инсон қуйидаги сифатларга эга бўлиши борасидаги ғоя илгари
сурилади: ақлли, ахлоқли, билимли, ижодкор, қобилиятли, доно, камтар,
инсонпарвар, саховатли, сабр-қаноатли, адолатли, мурувватли, соғлом,
жисмонан бақувват, мард ва жасур.
Абдулла Авлоний комил инсонни тарбиялаш борасидаги қарашлари
билан Шарқ мутафаккирларининг фикрларини бойитар экан, комил инсон
қиёфасида, яна шунингдек, ватанпарварлик ва интизомлилик сифатлари
ҳам намоён бўлиши керак, деб ҳисоблайди.
2.
Жамоа тушунчаси моҳияти. Замонавий талқинда «жамоа»
тушунчаси икки хил маънода ишлатилади. Биринчидан, жамоа деганда бир
неча кишиларнинг муайян мақсад йўлида бирлашувидан иборат ташкилий
гуруҳи тушунилади (масалан ишлаб чиқариш жамоаси, завод жамоаси, ўқув
Педагогика тарихи // Олий ўқув юртлари ва университетлар талабалари учун ўқув
қўлланма. К.Ҳошимов, С.Нишонова, М.Иномова, Р.Ҳасанов. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996, -
191-бет
Жамоа (лотинча “коллективус” сўзининг таржимаси бўлиб, йиғилма, омма,
биргаликдаги мажлис, бирлашма, гуруҳ) бир неча аъзо (киши)лардан иборат бўлиб,
ижтимоий аҳамиятга эга умумий мақсад асосида ташкил топган гуруҳ демак
юрти жамоаси, хўжалик жамоси ва ҳоказо). Иккинчидан, жамоа деганда
юқори даражада уюштирилган гуруҳ тушунилади. Чунончи, ўқувчилар
жамоаси юқори даражада уюштирилган бирлашма ҳисобланади.
Жамоада ва жамоа ёрдамида тарбиялаш тарбия тизимида муҳим
аҳамиятга эга бўлган тамойиллардан биридир. Шахсни шакллантиришда
жамоанинг етакчи рол ўйнаши тўғрисидаги фикрлар педагогика фанининг
илк ривожланиш даврларидаёқ билдирилган. Жамоада унинг аъзолари
ўртасидаги муносабатнинг алоҳида шакли юзага келади, бу эса шахснинг
жамоа билан биргаликда ривожланшини таъминлайди. Лекин ҳар қандай
гуруҳни ҳам жамоа деб ҳисоблаб бўлмайди. Жамоа бир қатор белгиларга
эгадирки, мазкур белгилар жамоани кишиларнинг етарли даражада уюшган
ҳар қандай гуруҳдан ажратиб туради.
Ўқувчилар жамоаси ўзига хослик касб этувчи муҳим белгиларга эгадир.
Қуйида жамоа ва унинг хусусиятлари (белгилари) борасида сўз юритамиз.
Жамоа ижтимоий жамиятнинг бир қисми ҳисобланади, унда
ижтимоий ҳаёт ва кишилик муносабатларининг барча меъёрлари ўз
ифодасини топади. Зеро, жамоа жамиятдаги мавжуд муносабатлар тизимида
намоён бўлар экан, жамоа ва ижтимоий жамият мақсади, интилишида ўзаро
бирлик, узвийлик, алоқадорлик юзага келади.
Шу боис жамоа ҳаётининг аниқ (ягона) мақсадга қаратилганлиги ва
ижтимоий-ғоявий хусусият касб этиши унинг етакчи белгиси саналади.
Ҳар бир жамоа бошқа жамоалар билан узвий алоқадорликда мавжуд
бўлади. Муайян жамоанинг ҳар бир аъзоси жамият ижтимоий фаолиятини
ташкил этиш жараёнида ўз жаомаси билан биргаликда иштирок этади. Жамоа
аъзоларини интилишларини тушуниш, жамоа олдига қўйилган мақсад
моҳиятини чуқур ҳис этиш ҳамда унинг шахсни шакллантиришдаги ўрни ва
ролини тўғри баҳолай олиш жамоа аъзоларининг умумий ва хусусий
(шахсий) мақсад, қизиқиши, эҳтиёж ва фаолиятлари ўртасидаги бирликни
намоён этади ҳамда жамоанинг бўлинишга йўл қўймайди.
Ҳар бир жамоа ўз-ўзини бошқариш органига эга ва умумий
жамоанинг узвий қисми саналади. Шунингдек, у мақсаднинг бирлиги ва
ташкил қилиш хусусиятлари орқали умуммиллий жамоа билан боғланади.
Ижтимоий
жамият
эҳтиёжини
қондиришга
йўналтирилган
биргаликдаги фаолият жамоанинг навбатдаги муҳим хусусиятидир. Жамоа
фаолиятининг ижтимоий-ғоявий йўналиши ҳам жамоанинг фаолияти
мазмунида ўз аксини топиши муҳим аҳамиятга эгадир.
Жамоа хусусиятини аниқлашда жамоани ташкил қилишда қандай
усулдан фойдаланилганликни билиш муҳим ҳисобланди.
Педагогик жиҳатдан мақсадга мувофиқ ташкил этилган жамоа аъзолари
ўртасида ўзаро руҳий яқинлик, ишчанлик, бир-бири учун ғамхўрлик, ўзаро
ёрдам, жамоа манфаати учун қайғуриш, мазкур йўлда амалий ҳаракатларни
ташкил этиш ҳамда жавобгарлик ҳисси қарор топади. Шунга кўра жамоа
ўзида қуйидаги хусусиятларни намоён этади:
Биргаликдаги фаолият умумжамият иши учун маъсулият ҳиссини уйғота
бориб, жамоа аъзоларини бир-бирига яқинлаштиради, аъзоларда жамоага
мансублик ҳиссини пайдо бўлишига кўмаклашади, жамоа билан муносабатда
бўлиш эҳтиёжини оширади. Жамоа аъзолари орасида ўзаро ҳиссий бирлик
(бир-бирини ёқтириш ҳисси) юзага келади. Ушбу муносабат кўпинча ўз-
ўзидан пайдо бўлади ҳамда улар ўқитувчиик таъсир кўрсатиш учун қўл
келади. Жамоа аъзолари ўртасидаги руҳий бирлик мазмуни улар орасида
ҳосил бўлган ишчанлик фаолиятининг характерига бевосита боғлиқдир.
Жамоанинг расмий (ишчанлик) ва норасмий (ҳиссий) тузилишини
бир-биридан фарқлаш лозим. Жамоанинг расмий тузилиши деганда жамоа
фаолиятининг турли кўринишларини амалга ошириш учун зарур бўладиган
ташкилий жиҳатлари кўзда тутилади. Мазкур жиҳат бир томондан жамоа
аъзолари ўртасида юзага келган ишчанлик муносабати мазмунини ифода
этса, иккинчи томондан, раҳбарлик вазифасини бажарувчи шахслар
томонидан жамоа аъзоларининг хатти-ҳаракатлари ва интилишларини
мувофиқлаштириш
йўлида
ташкил
этилаётган
бошқарув
фаолияти
моҳиятини ёритишга хизмат қилади.
Жамоанинг ўзига хос хусусиятлари
Ижтимоий
аҳамиятга
эга ягона
мақсаднинг
мавжудлиги
Биргаликдаги
умумий
фаолиятнинг
ташкил
этилиши
Мажбурий,
масъулиятли
муносабатнинг
йўлга
қўйилиши
Сайланган
умумий
раҳбарий
органга эгалик
Жамоа
Норасмий тузилма жамоанинг барча аъзолари ўртасидаги шахслараро
маънавий-психологик муносабатларнинг умумий тизими ва микрогуруҳни
ташқил
қилувчи
айрим
аъзолар
ўртасидаги
танлаш
муносабатлари
мазмунини ифодалайди. Жамоанинг ҳар бир аъзоси мавжуд муносабатлар
тизимида у ёки бу ўринни эгаллайди. Ўқувчининг жамоадаги ўрни унинг
шахс сифатида шаклланиши ва камолотга эришишига муҳим таъсир
кўрсатади. Мактаб ёки синфдаги расмий ва норасмий тузилмалар бир-бирига
мувофиқ бўлганда, жамоанинг расмий етакчилари норасмий муносабатлар
тизимида кўзга кўринган ўринни эгаллаган ҳолдагина у чинакам жамоа бўла
олади. Норасмий (микро) гуруҳлар умумжамоа ижтимоий манфатлари учун
курашувчи гуруҳлар бўлгандагина ўзини жамоа тарзида намоён этади.
Яшаш жойларида ўзаро бириккан болалар гуруҳлари қанчалик аҳил ва
иноқ муносабат асосида ташкил топган бўлмасин ҳақиқий жамоа бўла
олмайди. Чинакам жамоа ижтимоий аҳамиятга мойиллик фаолиятини ташкил
эта олиши, жамоа аъзолари ўртасида ўзаро ҳамкорлик ва ишчанлик
характеридаги алоқа ва муносабаларни қарор топтириши лозим. Жамоанинг
мажбурийлик белгиси унга ўқитувчиик раҳбарликнинг йўлга қўйилишидир.
Демак, жамоа бир неча (аъзо) кишидан иборат гуруҳ бўлиб, у ижтимоий
аҳамиятга эга бўлган умумий мақсад асосида ташкил топади. Жамоа
фаолияти олдинга қўйилган мақсадни ифода этади. Жамоа аъзолари ўртасида
қарор топган ўзаро бирлик ва уларнинг ўзаро муносабатлари жараёнидаги
тенглик жамоага раҳбарлик қилиш, етакчиларга бўйсуниш, жамоа олдидаги
жавобгарлик ҳиссини англашга замин яратади.
Жамоа ва уни шакллантириш ўқитувчилик фаолиятининг мақсади
ҳисобланиди. Муҳим тарбиявий таъсир кучига эга бўлган субъектларнинг
намуна кўрсатишлари жамоани шакллантиришнинг муҳим воситаси бўлиб, у
ёрдамида жамоанинг барча ёки муайян аъзосини тарбиялаш мумкин.
Жамоа томонидан ҳал этилиши кўзда тутилган етакчи тарбиявий вазифа
шахсни ҳар томонлама тарбиялаш, унда ижобий сифатларни тарбиялаш
ҳамда мустаҳкам ҳаётий позицияни қарор топтиришдан иборатдир.
Умумий ўрта таълим ҳамда ўрта махсус касб-ҳунар таълими
муассасаларида жамоани шакллантириш масъулиятли вазифа саналади.
Таълим муассасаси таркибида энг барқарор бўғин – бу муайян гуруҳлар
негизида шаклланган жамоалар саналади. Гуруҳ жамоаси таркибида
ўқувчилар томонидан амалга оширилувчи асосий фаолият ўқиш фаолияти
саналади. Айнан гуруҳ жамоасида шахслараро алоқа ва муносабатлар таркиб
топади. Шунингдек, гуруҳлар жамоалари негизида мактаб жамоаси
шаклланади. Муассаса жамоаси икки муҳим бўғин – ўқитувчилар жамоаси
ҳамда ўқувчилар жамоаси асосида таркиб топади. Ўқув юртлари жамоаси
таркибида ўқувчилар жамоаси асосий қисмни ташкил этади.
АЛ ва КҲК ўқувчиларининг жамоаларга ўқитувчи ва расмий сайланган
(тайинланган) ўқувчи йўлбошчилик қилади. Улар сирасига гуруҳ раҳбари,
гуруҳ фаоллари (хусусан, гуруҳ етакчиси (староста), “Ёшлар” итиффоқининг
гуруҳ бўлими раиси, тозалик комиссияси раиси, деворий газета муҳаррири ва
бошқалар).
Ўқувчилар жамоаси унга раҳбарликни қиладиган ўқитувчилар ва
болалардан иборат жамоанинг мураккаб бирлашмаси бўлиб, ўз-ўзини назорат
қилиш, ўз-ўзини бошқариш ҳуқуқига, ўзига хос психологик муҳит ва
анъаналарига эга бўлади.
Жамоани шакллантириш муайян қонуниятларга бўйсунадиган узоқ
муддатли мураккаб жараёндир.
Шахснинг жамоада қарор топиши. Шахс психологик жиҳатдан
тараққий
этган,
шахсий
хусусиятлари
ва
хатти-ҳаракатлари
билан
бошқалардан ажралиб турувчи муайян жамият аъзоси бўлиб, унинг
Ўқувчилар жамоаси – бу ижтимоий аҳволи, умумий сайлов органлари олдидаги
умумий жавобгарлик, барча аъзоларнинг ҳуқуқ ва бурчлари тенглиги асосида ўзаро
ижтимоий аҳамиятли умумий мақсад ва бирликка эга ўқувчилар гуруҳи
шаклланиши ижтимоий муносабатлар жараёнида кечади. Мазкур жараёнда
қатнашиш асосида у жамият томонидан тан олинган маънавий-ахлоқий,
шунингдек, ҳуқуқий меъёрлар моҳиятини ўзлаштиради. Жамиятнинг аъзоси
сифатида унинг ижтимоий ва иқтисодий тараққиётини таъминловчи меҳнат
фаолиятини йўлга қўяди. Шунингдек, шахсий эҳтиёжлари, манфаатларини
қондириш йўлида ҳам атрофдагилар билан муносабатга киришади.
Шахс ижтимоий муҳитдан узилган ҳолда мавжуд бўла олмайди. Бунинг
мисоли сифатида Р.Киплинг томонидан яратилган асардаги Мауглини
келтириш мумкин. Гарчи, инсон боласи бўлсада, ижтимоий муносабатлар
жараёнида иштирок этиш кўникма ва малакалари шаклланмаганлиги боис
одамлар ҳаётига мослаша олмайди.
Бола ёшлигидан ўйин, меҳнат ва ўқиш фаолиятларини тенгдошлари
билан биргаликда ташкил этиш асосида ижтимоий муҳитга мослаша боради.
Ижтимоий муҳит болага борлиқни англаш учунгина эмас, балки ўзлигини
англаш учун ҳам имконият яратади. Боланинг доимий равишда жамоа
орасида бўлиши, унинг жамоа таъсирида шаклланиши унда ижтимоий
фаолликни юзага келтиради.
Шарқ мутафаккирлари жамоанинг шахс камолотини таъминлашдаги
ўрни ва ролига алоҳида эътибор берганлар. Хусусан, Абу Али ибн Сино
ижтимоий муҳитнинг шахсни шакллантиришдаги ролини юқори баҳолайди.
Ташқи муҳит ва одамлар инсоннинг борлиқ, унда кечаётган ўзгаришлар,
жараёнлар моҳиятини англашгагина эмас, балки унинг хулқида яхши ва ёмон
сифатларнинг шаклланишига ҳам сезиларли таъсир этиши, шу боис
болаларни тарбиялашда у мансуб бўлган микромуҳит хусусиятини инобатга
олишни таъкидлайди. Болани ёмон таъсирлардан сақлаш зарурлигини
уқтиради. Аллома ўқитиш самарадорлигини таъминлашда болаларга жамоа
асосида билимларни беришни мақсадга мувофиқлигини таъкидлайди.
Абу Наср Форобийнинг фикрича, инсон блшқалар билан муносабатда
бўлиш, уларнинг ёрдами ва қўллаб-қувватлашларини ҳис этиш эҳтиёжига
эга. Ана шу эҳтиёжни қондириш йўлидаги амалий ҳаракатлар инсонни
камолотга етаклайди, деб ҳисоблайди. Абу Райҳон Беруний эса шахснинг
ривожланишида ўзаро ёрдам, ҳамкорлик, одамларга нисбатан хайриҳоҳлик
унинг ижтимоий муҳитдаги роли ва ўрнини белгилаб беради.
3. Ўқувчилар жамоасининг шаклланиш босқичлари. Жамоанинг
вужудга келиш учун тўрт босқич зарур. Жамоанинг шаклланиш
босқичларида дастлаб ўқитувчи бутун гуруҳга талаб қўяди, бу жараёнда
жамоа фаолларининг шаклланишига эътибор қаратади. Навбатдаги босқичда
муайян даражада шаклланган жамоа фаоллари (активи) жамоа аъзолари
олдига маълум талабларни қўяди. Учинчи босқичда эса жамоа ҳар аъзосидан
муайян тарздаги фаолиятни олиб боришни талаб қилади. Тўртинчи босқичда
эса жамоанинг ҳар бир аъзоси ўз олдига жамоа манфаатларини ифода этувчи
талабни қўйиш лаёқатига эга бўлади. Бу жараён моҳияти қўйидагича:
Жамоага қўйилаётган талаблар мазмунидаги фарқ жамоа ривожланиши
босқичини аниқловчи ёрқин ташкилий кўрсаткич саналади. Жамоанинг
амалий
фаолияти
мазмуни,
жамоа
аъзоларининг
жамоа
олдидаги
жавобгарлиги, улар ўртасидаги ижодий ҳамкорлик, шунингдек, уларнинг
хулқ-атвори ахлоқий камолот даражаларини кўрсатувчи муҳим белгилар
сифатида намоён бўлади. Жамоани шакллантиришда унинг ҳаётини
белгиловчи ички жараёнининг моҳиятини инобатга олиш зарур.
Жамоанинг шаклланиш босқичларини белгилаш шартли саналади,
зеро, жамоанинг шаклланиши муайян чегара ёки оралиққа эга эмас. Шунга
қарамай ўқитувчиик нуқтаи назардан жамоанинг шаклланишини муайян
босқичларга ажратиш мумкин. Ўқувчилар жамоасини маълум ривожланиш
босқичларга ажратиш муҳим аҳамият касб этади. Жамоа ривожланишининг
ҳар бир босқичи жамоа аъзоларига нисбатан самарали педагогик таъсир
Биринчи босқич
Иккинчи босқич
Тўртинчи босқич
Учинчи босқич
ўқитувчи
талаб
жамоа
фаол
талаб
жамоа
шахс
талаб
шахс
жамоа
талаб
шахс
Ўқувчилар жамоасининг ривожланиш босқичлари
кўрсатишнинг мақбул шакл, методини танлаш имконини беради.
Жамоа ривожланишининг биринчи босқичи. Мазкур босқичда талаб
фақат ўқитувчилар томонидан қўйилади. Бу жамоа ривожланишининг
бошланғич нуқтасидир. Ушбу даврдаги жаммоа ҳали тарбияловчи жамоа
бўлмай, балки “ташкил этувчи бирлик” (гуруҳ) ҳисобланади. Бу босқичда
ўқувчилар ўқитувчи томонидан талабларнинг қўйилишига эътиборсиз
қарайдилар. Жамоа аъзоларининг узлуксиз ижодий фаолиятини ташкил
қилиш ва уларни муайян (ягона) мақсад атрофида бирлаштиришга эришиш
орқалигина жамоа қарор топади. Ўқувчиларнинг жамоа фаолиятида иштирок
этиши туфайли аста секин бойиб борадиган тажриба, фаолият натижасини
биргаликда муҳокама қилиш, қилинажак ишларни режалаштириш жамоа
аъзоларида
масъулият,
жавобгарлик,
фаолият
бирилиги,
шунингдек,
ишчанлик муносабатининг пайдо бўлиши, шунингдек, ўқувчиларда жамоа
фаолиятига нисбатан қизиқишни пайдо бўлишига олиб келади. Болаларнинг
жамоада фаолият кўрсатиш тажрибасига эга эмасликлари бу босқичда
ўқитувчи жамоа аъзоларини оддий тарзда уюштириш мақсадини кўзлайди.
Ўқитувчининг талабчанлиги, жамоанинг барча аъзоларига бирдай
талабни қўя олиши, у томонидан қўйилаётган талабнинг қатъийлиги,
изчиллиги ҳамда муросасизлиги муҳим омил ҳисобланади. Бу вазиятда
ўқитувчининг «ҳукмдорлик» даври узоқ давом этиши мумкин эмаслиги, бир
қарашда интизомнинг вужудга келганлиги маълум бўлсада, айни вақтда
гуруҳ аъзоларининг фаолликларини ривожлантириш учун зарур бўлувчи
шароитнинг ҳали мавжуд бўла олмаганлигини ҳисобга олиш зарур.
Жамоа ҳаётининг биринчи босқичида жамоа фаолининг пайдо бўлиши
ушбу давр учун характерли ҳодисадир. Жамоа фаоли (активи) муайян
гуруҳнинг шундай аъзоларидирки, улар жамоа манфаатига мувофиқ тарзда
ҳаракат қиладилар, ўқитувчи фаолияти ва талабига нисбатан хайрихоҳлик
билан муносабатда бўладилар. Фаоллар ўқитувчининг яқин ёрдамчилари
сифатида иш олиб борадилар.
Жамоа ривожланишининг иккинчи босқичи. Бу босқич жамоа
фаолининг ўқитувчи талабини қўллаб-қувватлаш ва унинг ўзи ҳам бу
талабларни жамоа аъзолари зиммасига қўйиши билан тафсифланади.
Эндиликда ўқитувчи жамоада пайдо бўлган ва у билан боғлиқ муаммо,
масалаларни ёлғиз ўзи ҳал қилмайди. Жамоа фаолини бу ишга уни жалб
этади. Ушбу босқичда жамоа ҳаётини ташкил қилиш усули мураккаблашиб
боради, яъни, жамоа ўз-ўзини бошқаришга ўтади.
Ўқувчилар амалий фаолиятининг доимий равишда мураккаблашиб
бориши мазкур даврининг муҳим хусусияти саналади. Иккинчи босқичда
жамоанинг
муҳим
ишларини
ўқувчилар
томонидан
мустақил
режалаштирилиши, тадбирларни ўтказишга тийёргарлик, уни ўтказиш ҳамда
фаолият натижаларини муҳокама қилиш жамоа фаолиятининг ижодий
хусусят касб этишини кўрсатувчи омиллар саналади.
Жамоанинг
ижобий
ривожланиши
унинг
аъзоларида
мотив
(рағбат)ларнинг пайдо бўлиши, ижодий ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам
муносабатларининг тез суръатлар билан ривожланишига олиб келади.
Жамоада мустақил фаолиятнинг юзага келшида жамоа фаолининг роли
беқиёсдир. Аммо жамоа фаолининг жамоа аъзолари орасида ҳурмат қозона
олиши, уларга намуна бўлиши, ўз бурчларини аниқ ва пухта бажариши ҳамда
ўз мавқеларидан ноўрин фойдаланмасликлари жуда муҳимдир. Бу ўринда
А.С.Макаренконинг жамоа фаолига нисбатан “жамоа виждони” дея берган
таърифини эслаб ўтиш жоиздир. Жамоа фаоли бирмунча имтиёзлар
(ҳуқуқлар)га эга бўлсада, айни пайтда унинг ўзига ҳам оширилган
талабларнинг қўйилиши мақсадга мувофиқдир.
Жамоанинг ривожланиши бу босқичда тўхтаб қолиши мумкин эмас,
чунки фаолият кўрсатаётган куч жамоанинг бир қисмигина холос. Борди-ю,
жамоанинг ривожланиши ушбу босқичда тўхтатиб қолинса, жамоа
фаолининг гуруҳнинг бошқа аъзолари билан қарама-қарши қўйиш хавфли
туғилиши мумкин. Бу босқичда жамоанинг барча аъзоларининг алоҳида
фаоллик кўрсатишга эришишлари зарур саналади.
Жамоа ривожланишининг учинчи босқичи. Бу босқич анчагина
сермаҳсул бўлиб, унда бутун жамоа “айрим ўзини четга олиб қолувчи, инжиқ
шахс”ларга талаб қўя бошлайди.
Жамоа ишига ушбу босқичда фақат фаолгина эмас, балки унинг бутун
аъзолари қизиқади. Жамоа ҳаётидаги учинчи босқич, ижтимоий фикр
мавжудлиги билан ифодаланади. Ўқитувчи мазкур йўналишда мақсадга
мувофиқ ва изчил иш олиб борган шароитдагина ижтимоий фикрни
шакллантиришга эришиши мумкин. Шу мақсадда у ёки бу тадбир режаси,
жамоанинг биргаликдаги фаолияти ва унинг аъзолари хатти-ҳаракати жамоа
бўлиб муҳокама қилинади, турли мавзуларда суҳбатлар ва маърузалар
уюштирилади, ўқувчилар ўртасида самарали ахборот воситалари ёрдамида
ижтимоий-ғоявий, ахлоқий, эстетик, экологик, ҳуқуқий, иқтисодий ва ҳоказо
билимларнинг тарғиботи ташкил этилади. Ўқитувчи жамоа аъзоларининг
биргаликдаги фаолиятини ташкил этар экан, жамоа аъзоларининг ижодий
тажрибасига ҳисса қўшиш имконини берадиган ўзаро муносабатларини
шакллантиришга таъсир кўрсатадиган шакл ва методлардан фойдаланади.
Жамоанинг ҳар бир аъзосида ижтимоий аҳамиятли фаолиятни мақсадга
мувофиқ равишда ташкил этиш кўникмасини ҳосил қила олиши жамоа
аъзолари орасида барқарор инсоний муносабатларнинг таркиб топишига
ёрдам беради.
Жамоада барқарор инсоний муносабатларнинг юзага келишининг сабаби
– унинг аъзоларини ижобий, маданий-маърифий мазмунга эга бўлган
ишларни ташкил этишда фаол иштирок этишларидир.
Жамоа
ривожланишининг
учинчи
босқичда
кўрсатиб
ўтилган
хусусиятлар шундан далолат берадики, ушбу босқичда жамоа фаолигина
эмас, балки жамоанинг ҳар бир аъзоси бир-бирларига нисбатан ахлоқий
мазмундаги талабларни қўя бошлайдилар.
Жамоа ривожланишининг тўртинчи босқичи. Бу босқич унинг барча
аъзолари жамоа олдида турган вазифалар асосида ўз-ўзларига талаблар қўя
олишлари билан тавсифланади. Ҳар бир босқич жамоа аъзоларининг ўзига
нисбатан муайян талаб қўйиши билан тавсифланади, аммо қўйилган ҳар бир
талаб ўзига хос йўналиши (масалан ўйиндан умуминсоният бахти йўлида
курашишига интилиш ўртасидаги фарқ) билан ажралиб туради.
Тўртинчи босқич жамоа аъзоларининг ўзига нисбатан юксак ахлоқий
талаблар қўя олишлари билан аҳамиятлидир. Жамоанинг ҳаёти ва фаолияти
мазмуни жамоа аъзоларининг ҳар бири учун шахсий эҳтиёжга айланади.
Жамоадаги тарбия жараёни ўз-ўзини тарбиялаш жараёнига айланади. Бироқ
бу ҳолат жамоанинг муайян шахсни янада ривожлантиришдаги роли ва
ўрнини пасайтирмайди. Тўртинчи босқичда амалга ошириладиган вазифалар
анча мураккаб ва масъулиятлидир. Мазкур босқичда жамоа олдига
истиқболли, юксак ва мураккаб талабларни қўйиш учун мутлақо қулай
шароит яратилади.
Бир гуруҳ педагоглар ўқувчилар жамоасини унинг шаклланиш ва
ривожланишига кўра уч босқичга ҳам бўладилар. Яъни: а) жамоани
дастлабки жипслаштириш; б) жамоани шакллантириш асосида унинг ҳар бир
аъзосини индивидуал ривожлантириш; в) жамоанинг умумий фаолиятини
йўлга қўйиш.
Жамоа ҳаётида муҳим ўрин тутувчи ҳар бир босқични ажратиб кўрсатиш
юқорида баён этилган фикрларга зид эмас, балки шахснинг ривожланишида
жамоанинг етакчи аҳамиятини таъкидлайди.
Ўқувчилар жамоаси ўзида қуйидаги хусусиятларни намойиш этади: 1)
ўқувчиларнинг жамоавий фаолиятга тайёрликлари, руҳий тетикликка
эгаликлари; 2) жамоа учун аҳамиятли бўлган қадриятлар моҳиятини
англаш, уларни ардоқлаш ва ўз қадр-қимматини баҳолаш; 3) жамоа
аъзолари ўртасида дўстлик, ўзаро бирлик, ҳамжиҳатлик ва ёрдам
кўрсатиш туйғусининг қарор топганлиги; 4) жамоадаги ишчан, жамоа
фаолиятини ташкил этишда фаоллик кўрсатиш; 6) жамоа аъзоларида ўз
ҳиссий туйғуларини бошқара олишлари, муомала, мулоқот, нутқ ва
юриш-туриш
қоидаларига
амал
қилиш
кўникмасининг
шаклланганлиги.
Жамоани шакллантиришда жамоа аъзолари ва уларнинг фаолиятларига
қўйиладиган ягона талаблар муҳим аҳамият касб этади. Ягона талаб
ўқувчиларнинг дарс жараёнидаги, танаффус, синфдан ташқари ишлар
вақтидаги, шунингдек, жамоат жойлари ҳамда оиладаги хулқ-атвор
қоидаларни ўз ичига олади.
Пухта ўйланган талаблар тизимининг мунтазам амалга оширилиши
мактабда муайян тартибнинг ўрнатилишини таъминлайди.
Ўқитувчилар томонидан пухта ўйлаб қўйилган талаблар қуйидаги
ҳолатларда ижобий натижа беради:
1. Қўйилаётган талаблар ўқувчи шахсини ҳурмат қилиш туйғуси билан
уйғунлашган бўлиши керак.
2. Талаблар муайян мактаб ёки синфдаги мавжуд шароитни ҳисобга
олган ҳолда қўйилиши лозим.
3. Жамоага нисбатан қўйилаётган талаблар аниқ бўлиши лозим.
4. Ўқувчиларнинг ташқи қиёфаси, кийиниши, юриш-туриши ҳамда
муомаласига нисбатан қўйилаётган талаблар, уларда маънавий маданиятни
шакллантиришга хизмат қилиши шарт.
Ўқувчи қўйилаётган талаблар ҳажми ва тизимини билибгина қолмасдан,
талаб қўйиш методикасини ҳам ўзлаштира олган бўлиши керак.
Ўқувчилар
жамоасига
нисбатан
талабларни
қўйиш
методикаси
болаларни талаблар мазмуни билан таништириш, талабларнинг аҳамиятини
тушунтириш,
тажриба
орттириш,
ўқувчилар
фаолияти,
қўйилаётган
талабларнинг бажарилишини мунтазам назорат қилиб туришдан иборат.
Ўқувчиларни
талаблар
билан
таништириш
кўпинча
умумий
мажлисларда амалга оширилади, бунда таълим муассасасининг директори
ёки ўқув ишлари бўйича директр ўринбосари истиқбол режалари ва уларни
амалга ошириш жараёнидаги талаблар мазмуни билан ўқувчиларни
таништиради. Таништириш кўпинча амалда кўрсатиш, гуруҳларда гуруҳ
мажлислари ёки махсус суҳбатларни уюштириш асосида амалга оширилади.
Хулқ-атворни таркиб топтиришга йўналтирилган талаблар билан
таништириш мазкур талаблар устида машқ қилдириш билан қўшиб олиб
борилиши керак. Хулқ-атворни тарбиялаш онгни тарбиялашга қараганда
анча мураккаб иш. Ўқувчилар талабларни яхши англашлари мумкин, бироқ
аксарият ҳолларда уларга риоя қилмайдилар. Шу боис мунтазам равишда
машқ қилдириш маданий хулқ-атворни одатга айлантиради.
Талабларнинг қўйилиши жараёнида уларга ўқувчиларнинг амал қилиши
устидан назорат ўрнатиш лозим. Назорат қилиб бориш турли шакллар
ёрдамида амалга оширилади, чунончи, хулқ-атвор журналини юритиш,
синфдаги навбатчилик учун стендда баҳоларни қайд этиб бориш ва
бошқалар.
Қўйилаётган
талабларнинг
бажарилиши
юзасидан
олиб
борилаётган назорат мунтазам равишда, изчил олиб борилиши ва ҳаққоний
бўлиши зарур. Олиб борилган назорат натижаларидан ўқувчиларни огоҳ этиб
бориш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
Жамоани уюштириш ва жипслаштириш унда фаол (актив)ни тарбиялаш
билан чамбарчас боғлиқ. Ҳар бир ўқитувчининг жамоани шакллантириш
борасидаги ҳаракти жамоанинг таянч ядросини танлашдан бошланади.
Жамоа фаолини шакллантириш жамоанинг у ёки бу фаолиятига
нисбатан эҳтиёжи мазмунидан келиб чиқади.
Ишчан жамоа фаолини шакллантириш учун ўқитувчи ўқувчиларнинг
жамоа ишларидаги иштироки, хулқ-атворини кузатиб бориши ҳар бир
ўқувчининг ижтимоий фаолиятни ташкил этиш лаёқатини аниқлаш зарур.
Фаолларни тарбиялашда ўқувчиларнинг жамоадаги обрўси ҳам инобатга
олинади. Жамоа фаоли таркибини болаларнинг ўзлари ўқитувчи иштироки ва
раҳбарлигида танласа мақсадга мувофиқ бўлади. Ўқитувчи жамоа фаоли
билан маслаҳатлашиш асосида тарбиявий фаолиятни ташкил этади.
Жамоа фаолининг ҳар бир аъзоси зиммасига муайян вазифани юклаш,
уларнинг маълум даврда ана шу вазифалар юзасидан ҳисобот бериб
боришларига эришиш мақсадга мувофиқ. Ўқитувчи айнан фаолга оширилган
талаб қўяди. Ўқувчилар жамоасида фаол раҳбарлигида ўз-ўзини бошқариш
жамоа аъзоларидан айримларининг бошқаси устидан устун келишига олиб
келмаслиги керак. Шу боис ўқитувчи фаолни мақсадга мувофиқ фаолият
юритишини назорат қилиб бориши лозим.
Ўқувчиларнинг ўз-ўзини бошқариши бу ўқитувчилар томонидан ташкил
қилинадиган жамоа ишини уюштириш ва бошқаришда ўқувчиларнинг фаол
иштирок этишидир. Ўз-ўзини бошқаришнинг шакллари орасида жамоа
аъзоларининг йиғилиши, конференцияси ҳамда турли комиссиялар (масалан,
ўқув комиссияси ёки тозалик комиссияси) фаолияти муҳим ўрин тутади.
Ўқувчилар жамоасини шакллантиришда анъаналар муҳим ўрин тутади.
Жамоа
анъаналари
жамоа
аъзолари
томонидан
бирдек
қўллаб-
қувватланувчи
барқарорлашган
одатлар
бўлиб,
уларнинг
мазмунида
муносабатлар хусусияти ва жамоанинг ижтимоий фикри ёрқин ифодаланади.
Жамоа анъаналари шартли равишда иккига бўлинади:
Кундалик фаолият анъаналари ўқувчиларнинг ўқув фаолияти (ўзаро
ёрдам турлари) ва меҳнат фаолияти (кўчатлар ўтказиш, ҳашарлар уюштириш
ва бошқалар)ни ўз ичига олади.
Байрам анъаналарига ижтимоий аҳамиятга эга турли воқеа ҳамда
ҳодисалар билан боғлиқ саналар (хусусан, “Алифбе байрами”, “Мустақиллик
байрами”, “Наврўз байрами”, “Хотира ва қадрлаш куни” ва бошқалар)ни
нишонлаш мақсадида ташкил этилган фаолият киради.
Анъаналарнинг
юзага
келишида
ўқувчиларнинг
унга
нисбатан
муносабати катта аҳамиятга эга. Мактаб раҳбарияти ва ўқитувчилар
Анъаналар
Кундалик фаолият анъаналари
Байрам анъаналари
Жамоа анъаналарининг турлари
ўқувчилар жамоасига муайян саналарга бағишлаб ҳаддан зиёд ортиқча
тадбирни уюштириш талабини қўймаслиги зарур. Тадбирларни ташкил этиш
ва ўтказишда ўқитувчилар жамоаси ёки ўқитувчи ўқувчилар жамоаси билан
биргаликда иш олиб бориш, уларни анъаналарни давом эттиришга ўргатиш
масаласига эътиборнинг қаратилиши ижобий натижаларни беради.
Жамоа ва унинг шахсни шаклланишидаги ўрни ва роли муаммоси
юзасидан олиб борилган илмий тадқиқотлар шахс ва жамоа ўртасидаги
муносабатларнинг
ривожланиши
борасида
қуйидаги
андозанинг
яратилишини таъминлайди:
Жамоа
анъана
(қадрият)
ларни
қабул
қилади
Жамоа
анъаналари
ва
қадрият
ларига
амал
қилиниши
Тўлақонли
бирликнинг
қарор
топиши
Шахс жамоага
ихтиёрий
(конфор
мизм)
равишда
бўйсунади
Шахс
жамоани
ўзига
бўйсунди
ради
(конфор
мизм)
Жамоа
аъзолари
нинг жамоа
фаолияти
ни ташкил
этишдаги
роллари
Жамоа анъаналари
(қадриятлари) шахс
томонидан мажбуран
қабул қилинади, унга
нисбатан норозилик келиб
чиқиши мумкин
Икки ёқлама
қадриятлар
тизимининг
қарор
топиши
Норасмий
лидерлик
Шахс ва жамоа
Шахс жамоага
бўйсунади
Муносабатларнинг ўзаро
мувофиқлиги
Шахс жамоани ўзига
бўйсундиради
Шахс ва жамоа ўртасидаги муносабатларнинг ривожланиш андозаси
Ўқувчилар жамоаларида расмий етакчилар билан бирга норасмий
йўлбошчиларнинг
мавжудлиги
кўзга
ташланади.
Одатда
расмий
йўлбошчилар таркибини аъло баҳоларга ўқийдиган, жамоа ишларида фаол
иштирок этувчи ўқувчилар ташкил этса, норасмий лидерлар гарчи бу каби
сифатларни намоён этмасаларда, айрим сифатларига кўра тенгдошларини ўз
ортларидан эргаштира оладилар. Бундай ўқувчилар бошқалардан жисмонан
кучлилиги, қатъиятлилиги, ҳеч нарсадан чўчимаслиги, ўзига бўлган ишончи
билан ажралиб турадилар. Норасмий лидерларнинг маънавий-ахлоқий
қиёфаси бошқа ўқувчиларга жиддий таъсир кўрсатади. Шу боис синф
раҳбари ҳамда мактаб педагогик жамоаси бундай лидерларнинг фаолиятини
бевосита ва билвосита назорат қилиб боришлари зарур.
Ўқувчилар уюшмасига педагогик раҳбарлик, юқорида қайд этилганидек,
аксарият ҳолатларда синф раҳбари томонидан амалга оширилади. Шу
сабабли синф раҳбари гуруҳнинг умумий ҳамда ҳар бир аъзосининг
индивидуал хусусиятларини билиши, уларни инобатга олган ҳолда жамоага
ёндашиши зарур. Синф раҳбарининг норасмий лидерлар ва уларнинг шахси
ҳақида тўлақонли маълумотларга эга бўлиши педагогик фаолиятни самарали
ташкил этишга ёрдам беради.
Демак, жамоа бир неча аъзо (киши)лардан ташкил топган муайян гуруҳ
бўлиб, у ижтимоий аҳамиятга эга бўлган умумий мақсад асосида бирлашади
ҳамда мазкур мақсадни амалга ошириш учун йўналтирилган фаолиятни
ташкил этади. Жамоа ўзида бир неча хусусият (белги)ларни намоён қилади.
Жамоани
шакллантириш
муайян
қонуниятларга
бўйсунадиган
узоқ
муддатли, мураккаб жараён бўлиб, у кўпчилик тадқиқотчиларнинг эътироф
этишларига кўра тўрт босқичдан иборат бўлади. Жамоани шакллантириш
ўзига хос методика асосида амалга оширилади. Жамоанинг мустаҳкам
бўлиши, аъзолари ўртасида ўзаро ёрдам ҳамда ҳамкорликнинг қарор
топишида жамоа анъаналари муҳим аҳамият касб этади.
Назорат учун саволлар:
1. Жамоа нима?
2. Ўқувчилар жамоаси ишлаб чиқариш жамоаларидан қандай фарқланади?
3. Жамоанинг ўзига хос хусусиятларини тавсифланг.
4. Жамоани шакллантириш қандай босқичларда кечади?
5. Жамоани ташкил этиш методикасида нималар акс этиши лозим?
1. Болалар (ўқувчилар) жамоасининг шаклланиши қандай босқчларда
кечади?
А) уч босқчда;
В) икки босқчда;
*С) тўрт босқчда;
Д) бир босқчли бўлади;
2. Болалар (ўқувчилар) жамоаси шаклланишининг қайси босқчида
гуруҳ (синф) фаоллари шахсга нисбатан талаблар қўяди?
А) иккинчи босқчда;
В) тўртинчи босқчда;
С) бешинчи босқчда;
*Д) учинчи босқчда.
3.Шахсни ривожланишига таъсир этувчи омиллар.
А) Ақлий, ахлоқий, эстетик жисмоний тарбия
В) Ирсият, мухит, таълим-тарбия
С) Табиий, ижтимоий микро мухит
*Д) Ирсият, табиий мухит, таълим-тарбия, шахс фаоллиги
4. Қандай омиллар таъсири остида инсон ривожланади ва шахсга
айланади?
*А) Ижтимоий ҳаёт ва тарбия.
В) Генетик қулай шарт-шароит
С) Ҳар томонлама таъминланган оилада.
Д) Ақлий салохияти етук кишилар орасида..
5. Оилада, жамоада, маҳаллада ва ташкилотларда тарбия ишларини
тўғри йўлга қўйишни тадқиқ қилувчи педагогиканинг тармоғини
белгиланг.
А) Касбий педагогика
В) Ёшга хос педагогика
С) Халқ педагогикаси
*Д) Ижтимоий педагогика
АДАБИЁТЛАР:
1. Абдуллаева Ш., Асқаров А. Умумий педагогика. Нопедагогик олий
таълим муассасалари учун ўқув қўлланма. -Тошкент: Фан ва ахборот
технологиялари, 2019.
2. Мавлонова Р.А.,Рахмонқулова Н.Х. ва бошқалар. Умумий
педагогика//дарслик// Тошкент: 2016 й.
3. Атаева Н., Расулова Ф., Хасанов С. Умумий педагогика. 1-китоб – Т., 2011
4. Атаева Н., Салаева М., Хасанов С. Умумий педагогика. 2-китоб – Т., 2013
5. Тохтаходжаева М.Х. ва бошқалар. Педагогика. 1-қисм //дарслик//. –
Тошкент. Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2010 й.
6. Хошимов К., Нишонова С. Педагогика тарихи. Дарслик. – Т: “Алишер
Навоий номидаги Миллий кутубхона”, 2005й
8. Подласый И.П. Педагогика. В 3-х частях. Учебник. - М, изд-во “Владос”,
2008г.
9. Голованова Н.Ф. Общая педагогика. Учебное пособие. – М.: “Речь”, 2005г.
Қўшимча адабиётлар:
10. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т: Ўзбекистон, 2018й.
11. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни /Баркамол
авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.-Т.: “Шарқ”, 1998й.
12. Ўзбекистон Республикасининг “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури
тўғрисида”ги Қонуни / Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг
пойдевори.-Т.: “Шарқ”, 1998й.
13. Ўзбекистон Республикасининг “Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида”ги
Қонун. –Т.: ЎзРҚ-406-сон. 2016 йил 14 сентябрь.
14.“2017-2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналиши бўйича Ҳаракаталар стратегияси”. –Т.: “Адолат”, 2017 й.
15. Ўзбекистон Республикасининг “Коррупцияга қарши курашиш” Қонуни.
ЎРҚ-419-сон. 2017 й.
16.Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаравон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. //Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига
киришиш тантанали маросимига бағишланган олий Мажлис палаталарининг
қўшма мажлисидаги нутқи // Т: “Ўзбекистон”, 2016. – 56 б.
17. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак.//Мамлакатимизни
2016
йилда
ижтимоий-иқтисодий
ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган
иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган
Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза// –Т.:
“Ўзбекистон”, 2017й. – 104 б.
18. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш
–
юрт
тараққиёти
ва
халқ
фаровонлигининг
гарови
//Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
қабул
қилинганининг
24
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маърузаси
07-12-2016
//
-Т:
“Ўзбекистон”, 2017 й. - 48 б.
19. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2017 й. – 491 б.
20. 2019- 2023 йилларда Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий
университетида талаб юқори бўлган малакали кадрлар тайёрлаш тизимини
тубдан такомиллаштириш ва илмий салоҳиятни ривожлантириш чора-
тадбирлари тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори.
ПҚ – 4358 – сон. 2019 йил 17 июнь
21. Мирзиёев Ш.М. Билимли авлод – буюк келажакнинг,тадбиркор халқ –
фаровон ҳаётнинг, дўстона ҳамкорлик эса тараққиётнинг кафолатидир.
Президентнинг
Ўзбекистон
Республикаси
Конституцияси
қабул
қилинганининг
26
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маърузаси. 8.12.2018// Ўзбекистон Республикаси Президентининг расмий
веб-сайти.
22. Қуронов М. Миллий тарбия – Тошкент: Маънавият. 2007
23. Шахс ва оила тарбиясининг педагогикаси. Ўқув қўлланма. И.Ш.Алқаров,
Р.Маматқулова, Н.Д.Норқулов.-Тошкент. 2009
