Organik o’g’itlar to’g’risida umumiy tushuncha. To’shamali go’ng va uni saqlash usullari

Yuklangan vaqt

2024-11-04

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

49,2 KB


ORGANIK O‘G‘ITLAR Reja 1. Organik o’g’itlar to’g’risida umumiy tushuncha 2. To’shamali go’ng va uni saqlash usullari 3. To’shamali go’ngni ishlatilishi 4. Shahar chiqindilari va kompostlar Qishloq xo’jaligida qo’llanidigan o’g’itlarni kimyoviy tarkibi, xususiyati, olinish usuli, tuproq va o’simliklarga ta’siriga ko’ra organik mineral va bakterial o’g’itlarga bo’lish qabo’l qilingan. Organik yoki mahalliy o’g’itlarga go’ng, go’ng sharbati, torf, najas, qushlar axlati, kompost, xo’jalik chiqindilari, ko’kat o’g’itlar kiradi. O’zining ahamiyatiga ko’ra organik o’g’itlar ichida go’ng birinchi o’rinda turadi. Ushbu o’g’it tuproq xossasiga ko’p tomonlama ta’sir etib, qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini oshiradi, chunki ular o’simlik uchun oziqa moddlarining manbai hisoblanadi. Organik o’g’itlar bilan tuproqqa o’simlik uchun zarur bo’lgan barcha oziqa elementlar (makro va mikro) bilan bir vaqtda ancha miqdorda mikroorganizmlar ham tushadi. Ushbu mikrorganizmlar tuproq mikroflorasini boyitib, uning tarkibida kechadigan mikrobiologik jarayonlar (chirish, mineralizasiya, ammonifikasiya)ni faollashtiradi. Tuproqqa solingan yirik shoxli qoramollar go’ngining 1 tonna moddasi bilan 20 kg azot; 10 kg fosfor (P2O); 24 kg fosfor(K2O); 28 kg kalsiy (CaO); 6 kg magniy (MgO); 4 kg oltingugrt; 25 g bor; 230g marganes, 20g mis, 100g rux, 2g molibden, 1,2g kobalt, 0,4g yod elementlari tushadi. ORGANIK O‘G‘ITLAR Reja 1. Organik o’g’itlar to’g’risida umumiy tushuncha 2. To’shamali go’ng va uni saqlash usullari 3. To’shamali go’ngni ishlatilishi 4. Shahar chiqindilari va kompostlar Qishloq xo’jaligida qo’llanidigan o’g’itlarni kimyoviy tarkibi, xususiyati, olinish usuli, tuproq va o’simliklarga ta’siriga ko’ra organik mineral va bakterial o’g’itlarga bo’lish qabo’l qilingan. Organik yoki mahalliy o’g’itlarga go’ng, go’ng sharbati, torf, najas, qushlar axlati, kompost, xo’jalik chiqindilari, ko’kat o’g’itlar kiradi. O’zining ahamiyatiga ko’ra organik o’g’itlar ichida go’ng birinchi o’rinda turadi. Ushbu o’g’it tuproq xossasiga ko’p tomonlama ta’sir etib, qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligini oshiradi, chunki ular o’simlik uchun oziqa moddlarining manbai hisoblanadi. Organik o’g’itlar bilan tuproqqa o’simlik uchun zarur bo’lgan barcha oziqa elementlar (makro va mikro) bilan bir vaqtda ancha miqdorda mikroorganizmlar ham tushadi. Ushbu mikrorganizmlar tuproq mikroflorasini boyitib, uning tarkibida kechadigan mikrobiologik jarayonlar (chirish, mineralizasiya, ammonifikasiya)ni faollashtiradi. Tuproqqa solingan yirik shoxli qoramollar go’ngining 1 tonna moddasi bilan 20 kg azot; 10 kg fosfor (P2O); 24 kg fosfor(K2O); 28 kg kalsiy (CaO); 6 kg magniy (MgO); 4 kg oltingugrt; 25 g bor; 230g marganes, 20g mis, 100g rux, 2g molibden, 1,2g kobalt, 0,4g yod elementlari tushadi. Organik o’g’itlarni ahamiyati shundan ham ko’rinadiki, 20 tonna yarim chirigan to’shamali go’ng tarkibidagi oizqa moddalar miqdoriga ko’ra 0,3 tonna ammiakli selitra, 0,25 tonna oddiy superfosfat va 0,2 tonna kaliy xlorid bilan ekvivalent hisoblanadi. Bunday organik o’g’itlardan oqilona foydalanish xalq xo’jaligi uchun o’ta muhim ekanligi yaqqol ko’rinib turibdi. Mineral o’g’itlarga nisbatan organik o’g’itlar tarkibida oziqa moddalarni birmuncha kamroq saqlaydi. Mineral o’g’itlar kabi organik o’g’itlarni qo’llash ham dehqonchilikda moddalar aylanishiga inson tomonidan ta’sir etishning muxim usullaridan biri hisoblanadi. Go’ng, go’ng sharbati, qushlar axlati, najasni tuproqqa solish o’simliklar tomonidan ilgari foydalanilgan, hosilni hayvonlar beradi, zero oziqa tarikbidagi elementlar hayvonlar go’ngi tarkibiga o’tgan bo’ladi. Torf, shahar chiqindilari, chuchuk suv loyqasini o’g’it sifatida qo’llash moddlar aylanishidan tashqarida bo’lgan oziqa elementlarni ushbu doiraga kiritish imkonini beradi. Organik o’g’itlar o’simliklar uchun nafaqat mineral oziqa manbai balki, CO2 ning ham manbai hisoblanadi. Tuproqka solingan organik o’g’itlarning chirishi natijasida ko’p miqdorda karbonat angidrid gazi ajralib chiqib tuproq havosi va yuzadagi CO2 miqdorini oshiradi, bu esa o’z navbatida o’simliklar mahsuldorligini oishishga olib keladi. Tuproqqa solingan 30-40 tonna/ga go’ngni jadal chiriyotgan davrida karbonat angidridning ajralib chiqishi o’g’itlanmagan dalalarga nisbatan 100-200 kg/ga ko’p bo’ladi. Bunday miqdordagi SO2ning ahamiyatini shundan ham bilsa bo’ladiki, 20-25 s/ga don hosil qilish uchun g’alla ekinlari kuniga 100 kg ga yaqin, karbonat angidridni talab qiladi. Organik o’g’itlar tuproq mikroorganizmlari uchun oziqa manbai va energetik material hisoblanadi. Bundan tashqari go’ng va najas mikroorganizmlar florasiga juda boy bo’lib, ular byuilan tuproqqa katta miqdordagi mikroblar tushadi. Shu tufayli organik o’g’itlar tuproqda azot to’plovchi bakteriyalar, ammonifiqatorlar, nitrifiqatorlar va boshqa guruh mikroorganizmlar faoliyatini kuchaytiradi. Kam chirindili, kuchsiz madaniylashgan tuproqlar unumdorligini oshirishning asosiy yo’li organik o’g’itlar qo’llash hisoblanadi. Bu turdagi o’g’itlarni muntazam Organik o’g’itlarni ahamiyati shundan ham ko’rinadiki, 20 tonna yarim chirigan to’shamali go’ng tarkibidagi oizqa moddalar miqdoriga ko’ra 0,3 tonna ammiakli selitra, 0,25 tonna oddiy superfosfat va 0,2 tonna kaliy xlorid bilan ekvivalent hisoblanadi. Bunday organik o’g’itlardan oqilona foydalanish xalq xo’jaligi uchun o’ta muhim ekanligi yaqqol ko’rinib turibdi. Mineral o’g’itlarga nisbatan organik o’g’itlar tarkibida oziqa moddalarni birmuncha kamroq saqlaydi. Mineral o’g’itlar kabi organik o’g’itlarni qo’llash ham dehqonchilikda moddalar aylanishiga inson tomonidan ta’sir etishning muxim usullaridan biri hisoblanadi. Go’ng, go’ng sharbati, qushlar axlati, najasni tuproqqa solish o’simliklar tomonidan ilgari foydalanilgan, hosilni hayvonlar beradi, zero oziqa tarikbidagi elementlar hayvonlar go’ngi tarkibiga o’tgan bo’ladi. Torf, shahar chiqindilari, chuchuk suv loyqasini o’g’it sifatida qo’llash moddlar aylanishidan tashqarida bo’lgan oziqa elementlarni ushbu doiraga kiritish imkonini beradi. Organik o’g’itlar o’simliklar uchun nafaqat mineral oziqa manbai balki, CO2 ning ham manbai hisoblanadi. Tuproqka solingan organik o’g’itlarning chirishi natijasida ko’p miqdorda karbonat angidrid gazi ajralib chiqib tuproq havosi va yuzadagi CO2 miqdorini oshiradi, bu esa o’z navbatida o’simliklar mahsuldorligini oishishga olib keladi. Tuproqqa solingan 30-40 tonna/ga go’ngni jadal chiriyotgan davrida karbonat angidridning ajralib chiqishi o’g’itlanmagan dalalarga nisbatan 100-200 kg/ga ko’p bo’ladi. Bunday miqdordagi SO2ning ahamiyatini shundan ham bilsa bo’ladiki, 20-25 s/ga don hosil qilish uchun g’alla ekinlari kuniga 100 kg ga yaqin, karbonat angidridni talab qiladi. Organik o’g’itlar tuproq mikroorganizmlari uchun oziqa manbai va energetik material hisoblanadi. Bundan tashqari go’ng va najas mikroorganizmlar florasiga juda boy bo’lib, ular byuilan tuproqqa katta miqdordagi mikroblar tushadi. Shu tufayli organik o’g’itlar tuproqda azot to’plovchi bakteriyalar, ammonifiqatorlar, nitrifiqatorlar va boshqa guruh mikroorganizmlar faoliyatini kuchaytiradi. Kam chirindili, kuchsiz madaniylashgan tuproqlar unumdorligini oshirishning asosiy yo’li organik o’g’itlar qo’llash hisoblanadi. Bu turdagi o’g’itlarni muntazam qo’llash tuproq agrokimyoviy xossalari, biologiq fiziq fizik-kimyoviy xususiyatlari, suv va havo rejimini yaxshilaydi. Tuproqning singdirish sig’imi, asoslar bilan to’yinish darajasi ortib, nordonlikni birmuncha kamaytiradi. Organik o’g’itlarni mineral o’g’itlar bilan birgalikda qo’llash qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olishni ta’minlashning asosiy yo’llaridan biridir. Shuni aloxida nazarda tutish lozimki, organik o’g’itlar oziqa moddalari tuproqda minerallashgandan so’nggina o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi mumkin. Shu tufayli faqatgina organik o’g’itlar bilan o’simliklarni oziqaga bo’lgan talabini, ayniqsa, o’suv davrini boshida qondirish mushkul. Bundan tashqari organik o’g’itlar tarkibida oziqa moddalarni nisbati o’simliklar ehtiyojini qoplash uchun yetarli darajada bo’lmasligi mumkin. Shu tufayli ularni mineral o’gitlar bilan birga qo’llash lozim. Shu bilan birga faqatgina mineral o’g’itlarni qo’llash ham ba’zi tuproq xususiyatlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Nordon muhitga ega bo’lgan tuproqlarda fiziologik nordon o’g’iitlarni qo’llash, muhit kislotaligini oshirishi, karbonatli tuproqlarda fosfatlarning qiyin o’zlashtiriluvchan shaklga o’tib ketishi, sho’rlangan tuproqlarda Cl-, SO42-, ionlarining ko’payib ketishi ko’zatilishi mumkin. Chorva mollarini boqish va chiqinlarni to’plash usullariga bog’liq ravishda to’shamali, to’shamasiz va suyuq go’ng olinadi. 2. To’shamali go’ng – chorva mollarining suyuq va qattiq chiqindilari va to’shamadan iborat. Uning tarkibi 25% quruq modda va 75% suvdan tashkil topgan. To’shamali go’ng tarkibi hayvonlarni boqish sharoiti va to’shama turiga bog’liq bo’ladi. Hayvonlarning yoshi va turi, oziqa tarkibiga bog’liq ravishda qattiq va suyuq chiqindilarning nisbati, go’ng tarkibidagi oziq elementlar miqdori o’zgarib boradi. Suyuq va ho’l oziqa bilan oziqlantirilgan hayvonlar chiqitlarida suyuq faza miqdori ortib, aksincha omixta yem bilan boqilganda go’ng tarkibida azot, fosfor miqdori ortadi. Hayvonlar oziqasi tarkibidagi organik moddalpHing 40%, azotning 50%i, fosforning 80%i, kaliyning 95%i go’ng tarkibiga o’tadi. To’shama sifatida somon, torf, qipiq, daraxtlar bargidan foydalaniladi. qo’llash tuproq agrokimyoviy xossalari, biologiq fiziq fizik-kimyoviy xususiyatlari, suv va havo rejimini yaxshilaydi. Tuproqning singdirish sig’imi, asoslar bilan to’yinish darajasi ortib, nordonlikni birmuncha kamaytiradi. Organik o’g’itlarni mineral o’g’itlar bilan birgalikda qo’llash qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olishni ta’minlashning asosiy yo’llaridan biridir. Shuni aloxida nazarda tutish lozimki, organik o’g’itlar oziqa moddalari tuproqda minerallashgandan so’nggina o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi mumkin. Shu tufayli faqatgina organik o’g’itlar bilan o’simliklarni oziqaga bo’lgan talabini, ayniqsa, o’suv davrini boshida qondirish mushkul. Bundan tashqari organik o’g’itlar tarkibida oziqa moddalarni nisbati o’simliklar ehtiyojini qoplash uchun yetarli darajada bo’lmasligi mumkin. Shu tufayli ularni mineral o’gitlar bilan birga qo’llash lozim. Shu bilan birga faqatgina mineral o’g’itlarni qo’llash ham ba’zi tuproq xususiyatlariga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Nordon muhitga ega bo’lgan tuproqlarda fiziologik nordon o’g’iitlarni qo’llash, muhit kislotaligini oshirishi, karbonatli tuproqlarda fosfatlarning qiyin o’zlashtiriluvchan shaklga o’tib ketishi, sho’rlangan tuproqlarda Cl-, SO42-, ionlarining ko’payib ketishi ko’zatilishi mumkin. Chorva mollarini boqish va chiqinlarni to’plash usullariga bog’liq ravishda to’shamali, to’shamasiz va suyuq go’ng olinadi. 2. To’shamali go’ng – chorva mollarining suyuq va qattiq chiqindilari va to’shamadan iborat. Uning tarkibi 25% quruq modda va 75% suvdan tashkil topgan. To’shamali go’ng tarkibi hayvonlarni boqish sharoiti va to’shama turiga bog’liq bo’ladi. Hayvonlarning yoshi va turi, oziqa tarkibiga bog’liq ravishda qattiq va suyuq chiqindilarning nisbati, go’ng tarkibidagi oziq elementlar miqdori o’zgarib boradi. Suyuq va ho’l oziqa bilan oziqlantirilgan hayvonlar chiqitlarida suyuq faza miqdori ortib, aksincha omixta yem bilan boqilganda go’ng tarkibida azot, fosfor miqdori ortadi. Hayvonlar oziqasi tarkibidagi organik moddalpHing 40%, azotning 50%i, fosforning 80%i, kaliyning 95%i go’ng tarkibiga o’tadi. To’shama sifatida somon, torf, qipiq, daraxtlar bargidan foydalaniladi. To’shamani o’rtacha tarkibi, % To’shama turi H2O N P2O5 K2O CaO 1. Kuzgi bug’doy somoni 14,0 0,50 0,20 0,90 0,28 2. Kuzgi javdar somoni 14,3 0,45 0,26 1,00 0,29 3. Bahori bug’doy somoni 14,0 0,56 0,20 0,75 0,26 4. Suli somoni 14,3 0,65 0,35 1,60 0,38 5.Torf 30,0 2,30 0,30 0,20 2,0 6. Yog’och qipig’i - 0,20 0,30 0,74 1,05 O’g’itlarga bog’liq ravishda javdar va suli somonining kimyoviy tarkibi (absolyut quruq moddaga nisbatan % hisobida) O’g’it turi va me’yori Javdar somoni Suli somoni azot fosfor kaliy azot fosfor kaliy O’g’itlanmaga n 0,38 0,11 0,53 0,42 0,12 0,86 20 t go’ng 0,44 0,29 0,74 0,51 0,28 0,94 40 t go’ng 0,50 0,30 0,95 - - - N60P45 K45 0,52 0,27 0,80 0,70 0,32 1,03 P60 K60 0,41 0,28 0,86 0,62 0,34 1,18 Hayvonlar uchun to’shama miqdori uning sifati va namligiga bog’liq. Xo’jalikda mavjud bo’lgan to’shama miqdoriga ko’ra uning me’yorini 1,5-,20 martagacha oshirish mumkin. Bu to’planadigan go’ng miqdorini oshishiga olib keladi. Bir bosh hayvon uchun to’shama me’yori, kg/sut Hayvon turi Somon Tupon Mox Kam chirigan torf Kam chirigan pastki qatlam Xazo n Yog’och qipig’i 1. Yirik shoxli qoramol 3-5 4-6 2-3 5-6 10-20 3-4 3,6 To’shamani o’rtacha tarkibi, % To’shama turi H2O N P2O5 K2O CaO 1. Kuzgi bug’doy somoni 14,0 0,50 0,20 0,90 0,28 2. Kuzgi javdar somoni 14,3 0,45 0,26 1,00 0,29 3. Bahori bug’doy somoni 14,0 0,56 0,20 0,75 0,26 4. Suli somoni 14,3 0,65 0,35 1,60 0,38 5.Torf 30,0 2,30 0,30 0,20 2,0 6. Yog’och qipig’i - 0,20 0,30 0,74 1,05 O’g’itlarga bog’liq ravishda javdar va suli somonining kimyoviy tarkibi (absolyut quruq moddaga nisbatan % hisobida) O’g’it turi va me’yori Javdar somoni Suli somoni azot fosfor kaliy azot fosfor kaliy O’g’itlanmaga n 0,38 0,11 0,53 0,42 0,12 0,86 20 t go’ng 0,44 0,29 0,74 0,51 0,28 0,94 40 t go’ng 0,50 0,30 0,95 - - - N60P45 K45 0,52 0,27 0,80 0,70 0,32 1,03 P60 K60 0,41 0,28 0,86 0,62 0,34 1,18 Hayvonlar uchun to’shama miqdori uning sifati va namligiga bog’liq. Xo’jalikda mavjud bo’lgan to’shama miqdoriga ko’ra uning me’yorini 1,5-,20 martagacha oshirish mumkin. Bu to’planadigan go’ng miqdorini oshishiga olib keladi. Bir bosh hayvon uchun to’shama me’yori, kg/sut Hayvon turi Somon Tupon Mox Kam chirigan torf Kam chirigan pastki qatlam Xazo n Yog’och qipig’i 1. Yirik shoxli qoramol 3-5 4-6 2-3 5-6 10-20 3-4 3,6 2. Otlar 2-4 3-5 1,5-2 3-4 5-10 2-3 4-6 3. Qo’ylar 0,5-1 0,5-1 0,2-0,5 - - - - 4.Cho’chqa ona cho’chqa 5-7 6-8 3-4 - - - - 5. Erkak cho’chqa 1,5-3 2-3 1-2 2-3 - 1,5-2 2-3 6. Bo’rdoqi cho’chqa 1-2 1,5-2 0-1,5 1,5-2 - 1-2 1,5-2 7. Cho’chqa bolalari 0,5-1 1-1,5 0,5 0,5-1 - 0,5-1 1-1,5 Hayvonlar bog’lamasdan qurada boqilganda to’shama me’yori 1,5-2,0 marta oshiriladi. To’planadigan go’ng miqdorini aniqlash uchun to’shama me’yoridan tashqari hayvonlarning suyuq va qattiq chiqitlari chiqishi miqdorini ham bilash zarur. Uning miqdori hayvon turi va berilayotgan oziqa tarkibiga ham bog’liq. Hayvonlar suyuq va qattiq chiqitlari tarkibi, % Chiqindi Namli k H2O Quruq modda Azot N Kaliy K2O Kalsiy CaO Magni y MgO Fosfor P2O5 Qattiq chiqindi Otlar 75,7 24,3 0,44 0,35 0,15 0,12 0,35 Yirik qoramol 83,6 16,2 0,29 0,10 0,35 0,13 0,17 Qo’y 65,5 34,5 0,55 0,15 0,46 0,15 0,31 Cho’chqa 82,0 18,0 0,60 0,26 0,69 0,10 0,41 Suyuq chiqindi Otlar 90,1 9,9 1,55 1,5 0,45 0,24 - Yirik qoramol 93,8 6,2 0,58 0,49 0,61 0,04 - Qo’y 87,2 12,8 1,95 2,26 0,16 0,34 0,01 Cho’chqa 96,7 3,3 0,43 0,83 - 0,08 0,07 Qushlar axlati Tovuqlar 56,0 44,0 1,63 0,85 2,40 0,74 1,54 G’ozlar 77,1 22,9 0,55 0,95 0,84 0,20 0,54 O’rdaklar 56,6 43,4 1,00 0,62 1,70 0,35 1,40 Kaptarlar 54,9 45,1 1,76 1,00 1,60 0,50 1,78 2. Otlar 2-4 3-5 1,5-2 3-4 5-10 2-3 4-6 3. Qo’ylar 0,5-1 0,5-1 0,2-0,5 - - - - 4.Cho’chqa ona cho’chqa 5-7 6-8 3-4 - - - - 5. Erkak cho’chqa 1,5-3 2-3 1-2 2-3 - 1,5-2 2-3 6. Bo’rdoqi cho’chqa 1-2 1,5-2 0-1,5 1,5-2 - 1-2 1,5-2 7. Cho’chqa bolalari 0,5-1 1-1,5 0,5 0,5-1 - 0,5-1 1-1,5 Hayvonlar bog’lamasdan qurada boqilganda to’shama me’yori 1,5-2,0 marta oshiriladi. To’planadigan go’ng miqdorini aniqlash uchun to’shama me’yoridan tashqari hayvonlarning suyuq va qattiq chiqitlari chiqishi miqdorini ham bilash zarur. Uning miqdori hayvon turi va berilayotgan oziqa tarkibiga ham bog’liq. Hayvonlar suyuq va qattiq chiqitlari tarkibi, % Chiqindi Namli k H2O Quruq modda Azot N Kaliy K2O Kalsiy CaO Magni y MgO Fosfor P2O5 Qattiq chiqindi Otlar 75,7 24,3 0,44 0,35 0,15 0,12 0,35 Yirik qoramol 83,6 16,2 0,29 0,10 0,35 0,13 0,17 Qo’y 65,5 34,5 0,55 0,15 0,46 0,15 0,31 Cho’chqa 82,0 18,0 0,60 0,26 0,69 0,10 0,41 Suyuq chiqindi Otlar 90,1 9,9 1,55 1,5 0,45 0,24 - Yirik qoramol 93,8 6,2 0,58 0,49 0,61 0,04 - Qo’y 87,2 12,8 1,95 2,26 0,16 0,34 0,01 Cho’chqa 96,7 3,3 0,43 0,83 - 0,08 0,07 Qushlar axlati Tovuqlar 56,0 44,0 1,63 0,85 2,40 0,74 1,54 G’ozlar 77,1 22,9 0,55 0,95 0,84 0,20 0,54 O’rdaklar 56,6 43,4 1,00 0,62 1,70 0,35 1,40 Kaptarlar 54,9 45,1 1,76 1,00 1,60 0,50 1,78 Otlar va qo’ylarni chiqindilari va go’ngi qoramollar go’ngiga nisbatan oziqa moddalarga boy hisoblanadi. Go’ng tarkibidagi azot, fosfor va kaliy miqdori hayvonlar oziqasi tarkibi bilan uzviy bog’liq. Yem-xashak tarkibida elementlar miqdori ortishi bilan ular miqdori go’ng tarkibida ham ortadi. Go’ng tarkibining xashak turiga bog’liqligi. Go’ng tarkibi G o’ n g t u ri Otlar Qoramol Cho’chqa Azot (N) 0,32-0,84 0,21-0,75 0,28-1,05 Fosfor (P2O5) 0,18-0,68 0,11-0,65 0,15-0,73 Kaliy (K2O) 0,23-0,80 0,19-0,75 0,22-0,85 Chirish darajasiga bog’liq ravishda ot go’ngi tarkibi. Tarkibiy qism Yangi go’ng 2oy saqlangandan so’ng 4oy saqlangandan so’ng 5-8oy saqlangandan so’ng Suv 72,0 75,5 74,0 68,0 Organik modda 24,5 19,5 18,0 17,5 Azot (umumiy) 0,52 0,60 0,66 0,73 Azot (oqsil) 0,33 0,45 0,54 0,68 Azot (ammoniy) 0,15 0,12 0,10 0,05 Fosfor (P2O5) 0,31 0,38 0,43 0,48 Kaliy (K2O) 0,60 0,64 0,72 0,84 Go’ngning tarkibidagi oziqa moddalar miqdori saqlash davomiyligi va usullariga bog’liq. Go’ng yaxshi chirib, oziqa moddalari yo’qolishini oldini olish sharoitida qancha ko’p saqlansa, unda azot, fosfor va kaliyning miqdori ortadi, shuni e’tiborga olish lozimki, bunda ammoniyli azotning miqdori kamayadi. Saqlash davomiyligining ortishi azot va organik moddaning yo’qolishi oshishiga olib keladi. To’shamani oshirilgan me’yorda qo’llash go’ng chiqishini oshirib, azot yo’qolishini kamaytiradi. Otlar va qo’ylarni chiqindilari va go’ngi qoramollar go’ngiga nisbatan oziqa moddalarga boy hisoblanadi. Go’ng tarkibidagi azot, fosfor va kaliy miqdori hayvonlar oziqasi tarkibi bilan uzviy bog’liq. Yem-xashak tarkibida elementlar miqdori ortishi bilan ular miqdori go’ng tarkibida ham ortadi. Go’ng tarkibining xashak turiga bog’liqligi. Go’ng tarkibi G o’ n g t u ri Otlar Qoramol Cho’chqa Azot (N) 0,32-0,84 0,21-0,75 0,28-1,05 Fosfor (P2O5) 0,18-0,68 0,11-0,65 0,15-0,73 Kaliy (K2O) 0,23-0,80 0,19-0,75 0,22-0,85 Chirish darajasiga bog’liq ravishda ot go’ngi tarkibi. Tarkibiy qism Yangi go’ng 2oy saqlangandan so’ng 4oy saqlangandan so’ng 5-8oy saqlangandan so’ng Suv 72,0 75,5 74,0 68,0 Organik modda 24,5 19,5 18,0 17,5 Azot (umumiy) 0,52 0,60 0,66 0,73 Azot (oqsil) 0,33 0,45 0,54 0,68 Azot (ammoniy) 0,15 0,12 0,10 0,05 Fosfor (P2O5) 0,31 0,38 0,43 0,48 Kaliy (K2O) 0,60 0,64 0,72 0,84 Go’ngning tarkibidagi oziqa moddalar miqdori saqlash davomiyligi va usullariga bog’liq. Go’ng yaxshi chirib, oziqa moddalari yo’qolishini oldini olish sharoitida qancha ko’p saqlansa, unda azot, fosfor va kaliyning miqdori ortadi, shuni e’tiborga olish lozimki, bunda ammoniyli azotning miqdori kamayadi. Saqlash davomiyligining ortishi azot va organik moddaning yo’qolishi oshishiga olib keladi. To’shamani oshirilgan me’yorda qo’llash go’ng chiqishini oshirib, azot yo’qolishini kamaytiradi. Aerob sharoitda turli muddatda saqlangan go’ngdan azot va organik modda yo’qolishi. (VIUA ma’lumoti) Yo’qolish turi 2 oy saqlanganda 4 oy saqlanganda 6-8 oy saqlanganda Umumiy azot 20-30 30-35 45-50 Organik modda 25-30 35-40 50-60 Go’ng zichlanmasdan 4 oy shtabelda saqlanishi mobaynida azot yo’qolishi Somon to’shamali go’ng Torf to’shamali go’ng Yog’och qipiqli go’ng Yangi go’ngdagi azot miqdori, % Azot yo’qolishi, % Yangi go’ngdagi azot miqdori, % Azot yo’qolishi, % Yangi go’ngdagi azot miqdori, % Azot yo’qolishi, % 0,52 43,9 0,65 25,2 0,54 38,4 0,48 35,5 0,75 18,8 0,42 24,8 0,40 31,2 0,60 13,7 - - 0,32 12,4 0,40 3,4 - - To’shama me’yoriga bog’liq ravishda go’ng to’planishi va azot yo’qolishi To’shamani kunlik me’yori, kg Somon to’shama Torf to’shama 1 boshdan 200 kunda go’ng to’planishi, t 4oy saqlashda azot yo’qolishi, % 1 boshdan 200 kunda go’ng to’planishi, t 4oy saqlashda azot yo’qolishi, % - 1 2 1 2 2 6,8 43,9 7,7 25,2 4 8,2 31,2 9,2 13,7 6 9,4 12,4 10,1 3,4 Aerob sharoitda turli muddatda saqlangan go’ngdan azot va organik modda yo’qolishi. (VIUA ma’lumoti) Yo’qolish turi 2 oy saqlanganda 4 oy saqlanganda 6-8 oy saqlanganda Umumiy azot 20-30 30-35 45-50 Organik modda 25-30 35-40 50-60 Go’ng zichlanmasdan 4 oy shtabelda saqlanishi mobaynida azot yo’qolishi Somon to’shamali go’ng Torf to’shamali go’ng Yog’och qipiqli go’ng Yangi go’ngdagi azot miqdori, % Azot yo’qolishi, % Yangi go’ngdagi azot miqdori, % Azot yo’qolishi, % Yangi go’ngdagi azot miqdori, % Azot yo’qolishi, % 0,52 43,9 0,65 25,2 0,54 38,4 0,48 35,5 0,75 18,8 0,42 24,8 0,40 31,2 0,60 13,7 - - 0,32 12,4 0,40 3,4 - - To’shama me’yoriga bog’liq ravishda go’ng to’planishi va azot yo’qolishi To’shamani kunlik me’yori, kg Somon to’shama Torf to’shama 1 boshdan 200 kunda go’ng to’planishi, t 4oy saqlashda azot yo’qolishi, % 1 boshdan 200 kunda go’ng to’planishi, t 4oy saqlashda azot yo’qolishi, % - 1 2 1 2 2 6,8 43,9 7,7 25,2 4 8,2 31,2 9,2 13,7 6 9,4 12,4 10,1 3,4 Chirigan go’ng olishda oziqa va organik moddalar yo’qolishini oldini olish uchun saqlash mobaynida namliq harorat va aerasiya sharoitlarini hisobga olish zarur. Go’ngni jadal chirish darajasi namlik 55-75% bo’lganda kuzatiladi. Organik moddani chirish darajasi aerasiya sharoiti bilan bog’liq. Go’ngni shtabelda saqlaganda kislorod bilan yetarli ta’minlash yaxshi chirigan go’ng olish imkonini beradi. Chirish davomida kislorod bilan ta’minlash va harorat, shtabel hajmi, zichlanganligi, namlik kabi sharoitlar, ya’ni saqlash usullariga bog’liq. Mavjud konkret sharoitlardan kelib chiqib go’ng bir qancha usullarda saqlanadi. Go’ngni chorva mollari tagida saqlash, bu usulda asosan go’ng bog’lab boqilmaydigan mollar va qo’ralarda boqilganda saqlanadi. Bunda chorva mollari tagiga 30-40sm qalinlikda to’shama to’shaladi. To’shama saqlash davomida hayvonlar chiqindilari bilan bir tekisda aralashadi va zichlanadi. Namiqib ketish hollarida to’shama yana qo’shiladi. Shu usulda tayyorlangan go’ng yig’ishtirib olinadi va ko’zda o’g’itlash uchun qo’llaniladi. Go’ngni chorva mollari tagida saqlash eng arzon usul hisoblanib, go’ng sharbati va ammiak yo’qolishi kamayadi. Bog’lab boqiladigan chorva mollari go’ngi mahalliy sharoitga bog’liq holda zich, yarim zich, g’ovak usulda saqlanadi. Zich (sovuq) usulda saqlash- go’ng saqlash omborlari yoki go’ng xonada saqlash usuli bo’lib, go’ng qavat-qavat to’shaladi va darhol zichlanadi. Dastlabki qavatni eni 5-6 m, qalinligi 1 m bo’lib, o’zunligi go’ng miqdoriga bog’liq holda tanlanadi. To’shalgan go’ng darrov zichlanadi va yangi qavat to’shaladi, umumiy balandlik 2,5-3,0 m dan oshmasligi kerak Ustidan somon yoki tuproq bilan 8-15 sm qalinlikda yopiladi. Go’ng chirishi anaerob sharoitda boradi. Chirish harorati qishda 20-250C ni tashkil etadi. Go’ng CO2 va suv bug’lariga o’ta to’yinganligi sababli (NH4)2CO3 ni erkin ammiaq CO2 va suvga parchalanishi oldi olinadi. Bu usulda saqlanganda boshqa usullarga nisbatan kamroq organik modda va azot yo’qolishi kuzatiladi. Zich usulda qish davrida yarim chirigan go’ng 3-4 oyda, to’liq chirigani esa 7-8 oyda olinadi. Yarim zich (issiq-sovuq) usulda juda zich usuldagi kabi to’shaladi, dastlab zichlab bostirilmaydi. 3-5 kun o’tgach, ya’ni chirish harorati 60-700C yetgach qattiq zichlab bostiriladi. Shunday holat saqlayotgan go’ng balandligi 3,0 m Chirigan go’ng olishda oziqa va organik moddalar yo’qolishini oldini olish uchun saqlash mobaynida namliq harorat va aerasiya sharoitlarini hisobga olish zarur. Go’ngni jadal chirish darajasi namlik 55-75% bo’lganda kuzatiladi. Organik moddani chirish darajasi aerasiya sharoiti bilan bog’liq. Go’ngni shtabelda saqlaganda kislorod bilan yetarli ta’minlash yaxshi chirigan go’ng olish imkonini beradi. Chirish davomida kislorod bilan ta’minlash va harorat, shtabel hajmi, zichlanganligi, namlik kabi sharoitlar, ya’ni saqlash usullariga bog’liq. Mavjud konkret sharoitlardan kelib chiqib go’ng bir qancha usullarda saqlanadi. Go’ngni chorva mollari tagida saqlash, bu usulda asosan go’ng bog’lab boqilmaydigan mollar va qo’ralarda boqilganda saqlanadi. Bunda chorva mollari tagiga 30-40sm qalinlikda to’shama to’shaladi. To’shama saqlash davomida hayvonlar chiqindilari bilan bir tekisda aralashadi va zichlanadi. Namiqib ketish hollarida to’shama yana qo’shiladi. Shu usulda tayyorlangan go’ng yig’ishtirib olinadi va ko’zda o’g’itlash uchun qo’llaniladi. Go’ngni chorva mollari tagida saqlash eng arzon usul hisoblanib, go’ng sharbati va ammiak yo’qolishi kamayadi. Bog’lab boqiladigan chorva mollari go’ngi mahalliy sharoitga bog’liq holda zich, yarim zich, g’ovak usulda saqlanadi. Zich (sovuq) usulda saqlash- go’ng saqlash omborlari yoki go’ng xonada saqlash usuli bo’lib, go’ng qavat-qavat to’shaladi va darhol zichlanadi. Dastlabki qavatni eni 5-6 m, qalinligi 1 m bo’lib, o’zunligi go’ng miqdoriga bog’liq holda tanlanadi. To’shalgan go’ng darrov zichlanadi va yangi qavat to’shaladi, umumiy balandlik 2,5-3,0 m dan oshmasligi kerak Ustidan somon yoki tuproq bilan 8-15 sm qalinlikda yopiladi. Go’ng chirishi anaerob sharoitda boradi. Chirish harorati qishda 20-250C ni tashkil etadi. Go’ng CO2 va suv bug’lariga o’ta to’yinganligi sababli (NH4)2CO3 ni erkin ammiaq CO2 va suvga parchalanishi oldi olinadi. Bu usulda saqlanganda boshqa usullarga nisbatan kamroq organik modda va azot yo’qolishi kuzatiladi. Zich usulda qish davrida yarim chirigan go’ng 3-4 oyda, to’liq chirigani esa 7-8 oyda olinadi. Yarim zich (issiq-sovuq) usulda juda zich usuldagi kabi to’shaladi, dastlab zichlab bostirilmaydi. 3-5 kun o’tgach, ya’ni chirish harorati 60-700C yetgach qattiq zichlab bostiriladi. Shunday holat saqlayotgan go’ng balandligi 3,0 m ga yetgo’nga qadar davom ettiriladi. Bu usulda, ya’ni go’ng zichlanguncha unda aerob chirish jarayoni boradi, bunda bir qism organik modda va azot yo’qolishi mumkin. Azot yo’qolishini kamaytirish uchun oshirilgan me’yorda to’shama qo’llash lozim. Go’ng zichlanganda harorat 30-350C gacha pasayadi va keyingi chirish jarayoni anaerob usulda ketadi. Bunda chirish jarayoni zich usulda saqlashga ko’ra tezroq kechadi. Yarim chirigan go’ng 1,5-2,0 oyda tayyor bo’lsa, to’liq chirish uchun 4-5 oy talab etiladi. Bu usulda tezda chirigan go’ng olish, go’ngni biotermik zararsizlantirish uchun qulay hisoblanadi. G’ovak (issiq) usulda saqlash –go’ng zichlanmasdan usti yopilib saqlanadi. Chirish aerob usulda, yuqori harorat ostida kechib, organik modda va azot hamda go’ng sharbati yo’qolishi kuzatiladi. Turli usullar va to’shamalar bilan 4 oy saqlash davomida organik modda, azot va go’ng sharbati yo’qolishi miqdori. Saqlash usuli Somon to’shamali go’ngdan Torf to’shamali go’ngdan organik modda azot go’ng sharbati organik modda azot go’ng sharbati Zich 12,2 10,7 1,9 7,0 1,0 0,6 Yarim zich 24,6 21,6 5,1 32,9 17,0 3,4 G’ovak 32,6 31,4 10,5 40,0 25,3 4,3 Turli usullarda 4 oy saqlangan go’ng tarkibi Tarkibi Somon to’shamali go’ng Torf to’shamali go’ng S a q l a sh u s u l l a r i zich yarim zich g’ovak zich yarim zich g’ovak Namligi 75,7 77,7 77,9 77,3 79,5 80,0 Umumiy azot 0,61 0,66 0,71 0,62 0,67 0,63 Oqsil azoti 0,37 0,50 0,56 0,37 0,44 0,42 ga yetgo’nga qadar davom ettiriladi. Bu usulda, ya’ni go’ng zichlanguncha unda aerob chirish jarayoni boradi, bunda bir qism organik modda va azot yo’qolishi mumkin. Azot yo’qolishini kamaytirish uchun oshirilgan me’yorda to’shama qo’llash lozim. Go’ng zichlanganda harorat 30-350C gacha pasayadi va keyingi chirish jarayoni anaerob usulda ketadi. Bunda chirish jarayoni zich usulda saqlashga ko’ra tezroq kechadi. Yarim chirigan go’ng 1,5-2,0 oyda tayyor bo’lsa, to’liq chirish uchun 4-5 oy talab etiladi. Bu usulda tezda chirigan go’ng olish, go’ngni biotermik zararsizlantirish uchun qulay hisoblanadi. G’ovak (issiq) usulda saqlash –go’ng zichlanmasdan usti yopilib saqlanadi. Chirish aerob usulda, yuqori harorat ostida kechib, organik modda va azot hamda go’ng sharbati yo’qolishi kuzatiladi. Turli usullar va to’shamalar bilan 4 oy saqlash davomida organik modda, azot va go’ng sharbati yo’qolishi miqdori. Saqlash usuli Somon to’shamali go’ngdan Torf to’shamali go’ngdan organik modda azot go’ng sharbati organik modda azot go’ng sharbati Zich 12,2 10,7 1,9 7,0 1,0 0,6 Yarim zich 24,6 21,6 5,1 32,9 17,0 3,4 G’ovak 32,6 31,4 10,5 40,0 25,3 4,3 Turli usullarda 4 oy saqlangan go’ng tarkibi Tarkibi Somon to’shamali go’ng Torf to’shamali go’ng S a q l a sh u s u l l a r i zich yarim zich g’ovak zich yarim zich g’ovak Namligi 75,7 77,7 77,9 77,3 79,5 80,0 Umumiy azot 0,61 0,66 0,71 0,62 0,67 0,63 Oqsil azoti 0,37 0,50 0,56 0,37 0,44 0,42 Ammoniyli azot 0,23 0,15 0,18 0,24 0,22 0,18 Fosfor P2O5 0,39 0,43 0,48 0,27 0,28 0,31 Kaliy K2O 0,42 0,48 0,52 0,37 0,48 0,51 Kalsiy SaO 0,18 0,24 0,22 0,19 0,24 0,24 Organik modda 21,7 18,7 18,4 20,0 18,0 17,0 Uglerod 9,7 8,61 7,31 9,08 8,30 8,0 Kletchatka 8,82 6,58 6,47 6,88 5,88 5,72 Go’ngni chorvachilik inshootlaridan uncha uzoq bo’lmagan joyda maxsus qurilgan go’ngxonalarda ham saqlash mumkin. Go’ngxonalar 2 xilda bo’lishi mumkin: Yer ustki go’ngxonalar yer osti suvlari yaqin joylashgan xududlarda quriladi va go’ng shtabel holida saqlanganda qurg’oqchil mintaqalarda kolovan tipidagi go’ngxonalar tavsiya etiladi. Go’ngxonalarga quyidagi talablar qo’yiladi:  Tagi nam o’tkazmasligi lozim. Masalan, beton bilan yopilgan bo’lishi kerak Bu go’ng sharbati yo’qolishi oldini oladi. Bundan tashqari tashish va ortishda mexanizmlarni ko’tarishga chidamli bo’lishi lozim.  Go’ng sharbatini to’plagich maxsus joylari bo’lishi kerak  Go’ngxona tagi sharbat to’plagich tomon nishab bo’lishi lozim.  Go’ngxonalarga yog’in sochin suvlari oqib tushmasligi lozim.  Go’ngxona aholi punktlaridan kamida 200 m uzoqlikda, suv to’planmaydigan baland joyga qurilishi kerak  Daryo, ko’llar, ariqlar, quduqlar yakinida, botqoq yerlarda go’ngxona qurish mumkin emas.  Go’ngxona uchun joy sanepidstansiya roziligi bilan veterinariya vrachi ishtirokida tanlanadi.  Yil davomida to’planadigan go’ng miqdoriga bog’liq ravishda go’ngxona o’lchami tanlanadi. Agar zichlangan go’ng balandligi 1,5 m ni tashkil etsa, 2,5-3,0 oy mobaynida saqlash uchun har bir hayvon uchun quyidagi miqdorda maydon talab etiladi: Ammoniyli azot 0,23 0,15 0,18 0,24 0,22 0,18 Fosfor P2O5 0,39 0,43 0,48 0,27 0,28 0,31 Kaliy K2O 0,42 0,48 0,52 0,37 0,48 0,51 Kalsiy SaO 0,18 0,24 0,22 0,19 0,24 0,24 Organik modda 21,7 18,7 18,4 20,0 18,0 17,0 Uglerod 9,7 8,61 7,31 9,08 8,30 8,0 Kletchatka 8,82 6,58 6,47 6,88 5,88 5,72 Go’ngni chorvachilik inshootlaridan uncha uzoq bo’lmagan joyda maxsus qurilgan go’ngxonalarda ham saqlash mumkin. Go’ngxonalar 2 xilda bo’lishi mumkin: Yer ustki go’ngxonalar yer osti suvlari yaqin joylashgan xududlarda quriladi va go’ng shtabel holida saqlanganda qurg’oqchil mintaqalarda kolovan tipidagi go’ngxonalar tavsiya etiladi. Go’ngxonalarga quyidagi talablar qo’yiladi:  Tagi nam o’tkazmasligi lozim. Masalan, beton bilan yopilgan bo’lishi kerak Bu go’ng sharbati yo’qolishi oldini oladi. Bundan tashqari tashish va ortishda mexanizmlarni ko’tarishga chidamli bo’lishi lozim.  Go’ng sharbatini to’plagich maxsus joylari bo’lishi kerak  Go’ngxona tagi sharbat to’plagich tomon nishab bo’lishi lozim.  Go’ngxonalarga yog’in sochin suvlari oqib tushmasligi lozim.  Go’ngxona aholi punktlaridan kamida 200 m uzoqlikda, suv to’planmaydigan baland joyga qurilishi kerak  Daryo, ko’llar, ariqlar, quduqlar yakinida, botqoq yerlarda go’ngxona qurish mumkin emas.  Go’ngxona uchun joy sanepidstansiya roziligi bilan veterinariya vrachi ishtirokida tanlanadi.  Yil davomida to’planadigan go’ng miqdoriga bog’liq ravishda go’ngxona o’lchami tanlanadi. Agar zichlangan go’ng balandligi 1,5 m ni tashkil etsa, 2,5-3,0 oy mobaynida saqlash uchun har bir hayvon uchun quyidagi miqdorda maydon talab etiladi: -yirik shoxli qoramollar - 2,0-2,5 m2 -otlar uchun - 1,4-1,75 m2 -buzoqlar - 1,0-1,2 m2 -cho’chqalar - 0,4-0,5 m2 -qo’y - 0,2-0,3 m2 Har 100 t go’ng uchun go’ng sharbati to’plagich hajmi 1,3 m3 ni tashkil etib, umumiy xajmi esa 4-5 m3 bo’lishi lozim. Go’ng sharbati o’g’it sifatida, kompostlar tayyorlashda va go’ng saqlashda uni qurib qolmasligi uchun namlashda ishlatiladi. Mutaxassis turlicha chirigan go’ngning aralashib ketishiga yo’l qo’ymasligi lozim. Go’ng go’ngxonaga 2-3m enlikda ko’ndalang holda yotqiziladi va zichlanadi. Shtabel balandligi 2,5-3,0m ga yetguncha shunday davom ettiriladi. So’ng yonidan 2 chi, 3 chi shtabel yotqizilib, go’ngxona to’lguncha davom ettiriladi. Bunda yonma- yon yotqizilgan shtabelllar zich joyldashishiga e’tibor berish lozim. Bunda go’ngxona bir chetida chirigan go’ng osil bo’lsa, bir cheti hali chirib ulgurmagan bo’ladi. Agar go’ngni baxorda-ko’zda dalaga chiqarib saqlash imkoni bo’lmasa, u holda qishda chiqariladi. Bunda go’ng 1-2 kun ichida to’liq tashib, ulgurilishi, usti 15-20sm qalinlikda tuproq bilan berkitilishi kerak Chirimagan va yarim chirigan go’ng dalada kichik uyum holida saqlash tavsiya etilmaydi, chunki bunday holda qishda go’ng mo’zlashi, yozda qurib qolishi ehtimoli kuchayadi va ammoniyli azotning katta miqdorda yo’qolishiga olib keladi. To’shamali go’ng saqlanganda oziqa moddalari yo’qolishi oldini olish choralari: Ma’lumki noqulay sharoitda go’ng oziqa moddalari ko’p yo’qolishi, uning o’g’itlik ahamiyatini kamaytiradi. Ammiak va organik modda asosan chirish jarayonida, go’ng sharbati esa saqlash joyida gruntga surilish va oqib ketish natijasida yo’qoladi, azot, kaliy miqdori keskin kamayadi. Buning oldini olish uchun birinchi navbatda to’shama me’yori oshirilishi, to’shamaga torf va somon ishlatilishi, go’ngni zich (sovuq) usulda saqlash, go’ng sharbati to’plagichlarga qo’yiladigan talablar to’la bajarilishi lozim. Go’ngni o’gitlik ahamiyatini oshirish -yirik shoxli qoramollar - 2,0-2,5 m2 -otlar uchun - 1,4-1,75 m2 -buzoqlar - 1,0-1,2 m2 -cho’chqalar - 0,4-0,5 m2 -qo’y - 0,2-0,3 m2 Har 100 t go’ng uchun go’ng sharbati to’plagich hajmi 1,3 m3 ni tashkil etib, umumiy xajmi esa 4-5 m3 bo’lishi lozim. Go’ng sharbati o’g’it sifatida, kompostlar tayyorlashda va go’ng saqlashda uni qurib qolmasligi uchun namlashda ishlatiladi. Mutaxassis turlicha chirigan go’ngning aralashib ketishiga yo’l qo’ymasligi lozim. Go’ng go’ngxonaga 2-3m enlikda ko’ndalang holda yotqiziladi va zichlanadi. Shtabel balandligi 2,5-3,0m ga yetguncha shunday davom ettiriladi. So’ng yonidan 2 chi, 3 chi shtabel yotqizilib, go’ngxona to’lguncha davom ettiriladi. Bunda yonma- yon yotqizilgan shtabelllar zich joyldashishiga e’tibor berish lozim. Bunda go’ngxona bir chetida chirigan go’ng osil bo’lsa, bir cheti hali chirib ulgurmagan bo’ladi. Agar go’ngni baxorda-ko’zda dalaga chiqarib saqlash imkoni bo’lmasa, u holda qishda chiqariladi. Bunda go’ng 1-2 kun ichida to’liq tashib, ulgurilishi, usti 15-20sm qalinlikda tuproq bilan berkitilishi kerak Chirimagan va yarim chirigan go’ng dalada kichik uyum holida saqlash tavsiya etilmaydi, chunki bunday holda qishda go’ng mo’zlashi, yozda qurib qolishi ehtimoli kuchayadi va ammoniyli azotning katta miqdorda yo’qolishiga olib keladi. To’shamali go’ng saqlanganda oziqa moddalari yo’qolishi oldini olish choralari: Ma’lumki noqulay sharoitda go’ng oziqa moddalari ko’p yo’qolishi, uning o’g’itlik ahamiyatini kamaytiradi. Ammiak va organik modda asosan chirish jarayonida, go’ng sharbati esa saqlash joyida gruntga surilish va oqib ketish natijasida yo’qoladi, azot, kaliy miqdori keskin kamayadi. Buning oldini olish uchun birinchi navbatda to’shama me’yori oshirilishi, to’shamaga torf va somon ishlatilishi, go’ngni zich (sovuq) usulda saqlash, go’ng sharbati to’plagichlarga qo’yiladigan talablar to’la bajarilishi lozim. Go’ngni o’gitlik ahamiyatini oshirish uchun unga fosforli o’g’it qo’shish, torf, tuproq va boshqa materiallar qo’shib kompost tayyorlash tavsiya etiladi. To’shamali go’ng chiqishini hisoblash. Xo’jalikda to’shamali go’ng chiqishi va to’planishini hisoblashda shtabel hajmini, uning hajmi massasiga ko’paytirish orqali topiladi. Hajmini aniqlash uchun shtabel bo’yi va eni hamda balandligi ko’paytiriladi. 1m3 zichlanmagan go’ng massasi 0,3-0,4 t, zichlangani –0,7, yarim chirigan 0,8t, to’liq chirigan-0,9 t. Xo’jalikda go’ng chiqishini hisoblash ham muhim ahamiyatga ega. Yangi chirimagan go’ng chiqishi, yem-xashakning 50%i, go’ng tarkibiga o’tishiga va barcha qo’llanilgan to’shama miqdorini hisoblashga asosan topiladi. Yangi go’ng tarkibida 25% quruq modda va 75% suvdan iborat bo’lganligi sababli, uning miqdori yem-xashak va to’shamaga nisbatan 4 marta ko’p bo’ladi. Go’ng chiqishi quyidagi formula bilan topiladi: G=(K/2+T)x4 bu yerda G- go’ng chiqishi K-yem-xashak miqdori, quruq modda hisobida T-to’shama Ushbu bir bosh hayvondan olinadigan go’ng miqdoriga ko’ra yillik go’ng to’plash miqdorini topish mumkin. Vs= Vd x Ds x Chs/1000 bu yerda Vs- barcha qoramoldan go’ng to’plash miqdori, t/yil Vd- 1 kunda bir bosh hayvondan go’ng chiqishi, kg/kun Chs- bosh soni, dona Ds- bog’lab boqish davomiyligi, kun 1000- kg ni tonnaga aylantirish koeff. Shundan so’ng olingan miqdorni chirish darajasi ko’rsatkichiga ko’paytirib, to’planadigan go’ng miqdori topiladi. Yangi chirimagan go’ngni yarim chirigan go’ngga o’tkazish koeffisiyenti- 0,7-0,8, chirigan go’ngga- 0,5, chirindiga- 0,25, chirimagan go’ng massasi chirigan go’ng koeffisiyentiga ko’paytirilib, hosil bo’lgan uchun unga fosforli o’g’it qo’shish, torf, tuproq va boshqa materiallar qo’shib kompost tayyorlash tavsiya etiladi. To’shamali go’ng chiqishini hisoblash. Xo’jalikda to’shamali go’ng chiqishi va to’planishini hisoblashda shtabel hajmini, uning hajmi massasiga ko’paytirish orqali topiladi. Hajmini aniqlash uchun shtabel bo’yi va eni hamda balandligi ko’paytiriladi. 1m3 zichlanmagan go’ng massasi 0,3-0,4 t, zichlangani –0,7, yarim chirigan 0,8t, to’liq chirigan-0,9 t. Xo’jalikda go’ng chiqishini hisoblash ham muhim ahamiyatga ega. Yangi chirimagan go’ng chiqishi, yem-xashakning 50%i, go’ng tarkibiga o’tishiga va barcha qo’llanilgan to’shama miqdorini hisoblashga asosan topiladi. Yangi go’ng tarkibida 25% quruq modda va 75% suvdan iborat bo’lganligi sababli, uning miqdori yem-xashak va to’shamaga nisbatan 4 marta ko’p bo’ladi. Go’ng chiqishi quyidagi formula bilan topiladi: G=(K/2+T)x4 bu yerda G- go’ng chiqishi K-yem-xashak miqdori, quruq modda hisobida T-to’shama Ushbu bir bosh hayvondan olinadigan go’ng miqdoriga ko’ra yillik go’ng to’plash miqdorini topish mumkin. Vs= Vd x Ds x Chs/1000 bu yerda Vs- barcha qoramoldan go’ng to’plash miqdori, t/yil Vd- 1 kunda bir bosh hayvondan go’ng chiqishi, kg/kun Chs- bosh soni, dona Ds- bog’lab boqish davomiyligi, kun 1000- kg ni tonnaga aylantirish koeff. Shundan so’ng olingan miqdorni chirish darajasi ko’rsatkichiga ko’paytirib, to’planadigan go’ng miqdori topiladi. Yangi chirimagan go’ngni yarim chirigan go’ngga o’tkazish koeffisiyenti- 0,7-0,8, chirigan go’ngga- 0,5, chirindiga- 0,25, chirimagan go’ng massasi chirigan go’ng koeffisiyentiga ko’paytirilib, hosil bo’lgan massa miqdori topiladi. Bir tonna yangi chirigan go’ngdan 700-800 kg yarim chirigan go’ng, 500 kg to’liq chirigan, 250 kg chirindi olinadi. Xo’jalikda go’ng to’planish miqdorini hisoblashda 1,5 bosh ot, 2 bosh g’unajin, 3-5 ta buzoq, 4-5 ta ona cho’chqa, 10 bosh qo’y bir bosh qoramolga teng deb olinadi. To’shamali go’ngni ishlatilishi. Go’ng shudgorlashda, nam tuproqqa solish uchun tavsiya etiladi. Go’ng qo’llash me’yori uning chirish darajasi, tuproqdagi va go’ngdagi oziqa elementlar miqdori, ekin biologik xususiyati, tuproq iqlim sharoitlariga bog’liq rivishda gektariga 15-50 tonnani tashkil etadi. Donli ekinlar uchun- 15-25 t/ga G’o’za uchun- 20-25 t/ga Go’ng tanqis mintaqalarda, lalmikorlikda me’yor birmuncha kamaytirilishi mumkin. Silos ekinlari, sabzavot va kartoshka, ildizmevalilarda go’ng donli ekinlarga nisbatan ko’proq me’yorda qo’llaniladi. Mineral o’g’itlar bilan birga qo’llanilganda me’yor biroz kamaytirilishi mumkin. Go’ng qo’llash samaradorligi yuqori bo’lishi uchun maydonga bir tekis sepilishi va o’z vaqtida shudgor qilinishiga bog’liqdir. Konkret tuproq iqlim sharoitiga bog’liq ravishda go’ngni 25-30sm chukurlikda haydab tashlash tavsiya etiladi. Bundan yuza solinganda chirish va minerallashish jadal kechib, oziqa moddalaridan foydalanish koeffisiyenti kamayadi. Chuqur haydalganda ayniqsa ortikcha namlik sharoitda, anaerob jarayon tufayli chirish sust kechadi. Go’ng nafaqat birinchi yili, balki kelgusi yillarda ham ta’sir etuvchi organik o’g’it hisoblanadi. Uning umumiy ta’sirini 100% deb qabo’l qilsaq uning ta’siri birinchi yili 20-40%, keyingi yillari 60-80% ni tashkil etadi. Go’ng qator orasiga ishlov beriladigan ekinlarda, ayniqsa g’o’za-beda almashlab ekishda katta ahamiyatga ega. massa miqdori topiladi. Bir tonna yangi chirigan go’ngdan 700-800 kg yarim chirigan go’ng, 500 kg to’liq chirigan, 250 kg chirindi olinadi. Xo’jalikda go’ng to’planish miqdorini hisoblashda 1,5 bosh ot, 2 bosh g’unajin, 3-5 ta buzoq, 4-5 ta ona cho’chqa, 10 bosh qo’y bir bosh qoramolga teng deb olinadi. To’shamali go’ngni ishlatilishi. Go’ng shudgorlashda, nam tuproqqa solish uchun tavsiya etiladi. Go’ng qo’llash me’yori uning chirish darajasi, tuproqdagi va go’ngdagi oziqa elementlar miqdori, ekin biologik xususiyati, tuproq iqlim sharoitlariga bog’liq rivishda gektariga 15-50 tonnani tashkil etadi. Donli ekinlar uchun- 15-25 t/ga G’o’za uchun- 20-25 t/ga Go’ng tanqis mintaqalarda, lalmikorlikda me’yor birmuncha kamaytirilishi mumkin. Silos ekinlari, sabzavot va kartoshka, ildizmevalilarda go’ng donli ekinlarga nisbatan ko’proq me’yorda qo’llaniladi. Mineral o’g’itlar bilan birga qo’llanilganda me’yor biroz kamaytirilishi mumkin. Go’ng qo’llash samaradorligi yuqori bo’lishi uchun maydonga bir tekis sepilishi va o’z vaqtida shudgor qilinishiga bog’liqdir. Konkret tuproq iqlim sharoitiga bog’liq ravishda go’ngni 25-30sm chukurlikda haydab tashlash tavsiya etiladi. Bundan yuza solinganda chirish va minerallashish jadal kechib, oziqa moddalaridan foydalanish koeffisiyenti kamayadi. Chuqur haydalganda ayniqsa ortikcha namlik sharoitda, anaerob jarayon tufayli chirish sust kechadi. Go’ng nafaqat birinchi yili, balki kelgusi yillarda ham ta’sir etuvchi organik o’g’it hisoblanadi. Uning umumiy ta’sirini 100% deb qabo’l qilsaq uning ta’siri birinchi yili 20-40%, keyingi yillari 60-80% ni tashkil etadi. Go’ng qator orasiga ishlov beriladigan ekinlarda, ayniqsa g’o’za-beda almashlab ekishda katta ahamiyatga ega. Shahar chiqindilari Shaxar chiqindilariga oshxona axlatlari, qog’oz, latta-puttalar, kul, loyka va chang kabilar kiradi. Tarkibidagi oziq moddalarning miqdori bo’yicha go’ngga yaqin turadi. Shahar chikindilarining parchalanish tezligi tarkibiy qismiga bog’liq;. Quruq moddaga aylantirib xisoblaganda shahar chiqindilari o’z tarkibida o’rta hisobda 0,6-0,7% azot, 0,5-0,6% fosfor va 0,6-0,8% kaliy tutadi. Odatda shahar chiqindilari tarkibidagi temir bo’laklari, shisha siniqlari terib tashlanadi va maxsus uralar kovlanib, kompost tayyorlanadi. 8-9 oy ichida kompost tayyor bo’ladi va uni sabzavot va yopiq gruntda yetishtiriladigan ekinlarga kuzgi shudgor oldidan 15- 20 t/ga hisobida kiritish mumkin. Texnikaviy ekinlar yetishtiriladigai paykallarda o’g’it me’yori 30-60 t/ga yetkaziladi. Sanoat chiqindilari (teri oshlash. pivo pishirish. tamaki va baliqni kayta ishlash va h q) tarkibida azot, fosfor va kaliyning miqdori shahar chiqindilari tarkibidagidan bir necha baravar ko’p. Bu chiqindilardan foydalanish natijasida birinchidan, ekinlar arzon o’g’it bilan ta’minlanadi, ikkinchidan shaxar va shahar atrofidagi ekologik muhit yaxshilanadi. Kompostlar Mahalliy o’g’itlar tarkibidagi oziq, moddalar isrof bo’lishining oldini olish va fosforli o’g’itlar tarkibidagi oziq, moddalarni o’simliklar tomonidan oson o’zlashtiriladigan shaklga o’tkazish uchun turli-tuman kompostlar tayyorlanadi, Kompostlar juda turli-tuman bo’lib, bizning sharoitimizda ko’proq, go’ng-fosforli. najas-tuproqli, go’ng-sapropelli va aralash kompostlar keng tarqalgan. Go’ng-fosforlikompost. Buturdagikompostbevositaekinmaydonlarigayaqinyerlardatayyorlanadi. Buning uchun 50-60 sm chuqurlikda kompost tayyorlash urasi kovlanadi. Uraga 30-40 sm qalinlikda go’ng tashlanadi (go’ng quruq holatda bo’lsa, ma’lum miqdorda suv olib namlanadi) va ustiga 200-300 kg superfosfat sochiladi. Superfosfatningyirikkesakchalarialbattaol-dindanmaydalanishilozim. So’ngra 15- 20 smqalinlikdatuproqbilankumiladi. Bu maqsadda ura kovlash paytida olingan tuproqdan foydalaniladi. Agar kuhna devor qoldiklari yoki uzoq, muddat quyosh Shahar chiqindilari Shaxar chiqindilariga oshxona axlatlari, qog’oz, latta-puttalar, kul, loyka va chang kabilar kiradi. Tarkibidagi oziq moddalarning miqdori bo’yicha go’ngga yaqin turadi. Shahar chikindilarining parchalanish tezligi tarkibiy qismiga bog’liq;. Quruq moddaga aylantirib xisoblaganda shahar chiqindilari o’z tarkibida o’rta hisobda 0,6-0,7% azot, 0,5-0,6% fosfor va 0,6-0,8% kaliy tutadi. Odatda shahar chiqindilari tarkibidagi temir bo’laklari, shisha siniqlari terib tashlanadi va maxsus uralar kovlanib, kompost tayyorlanadi. 8-9 oy ichida kompost tayyor bo’ladi va uni sabzavot va yopiq gruntda yetishtiriladigan ekinlarga kuzgi shudgor oldidan 15- 20 t/ga hisobida kiritish mumkin. Texnikaviy ekinlar yetishtiriladigai paykallarda o’g’it me’yori 30-60 t/ga yetkaziladi. Sanoat chiqindilari (teri oshlash. pivo pishirish. tamaki va baliqni kayta ishlash va h q) tarkibida azot, fosfor va kaliyning miqdori shahar chiqindilari tarkibidagidan bir necha baravar ko’p. Bu chiqindilardan foydalanish natijasida birinchidan, ekinlar arzon o’g’it bilan ta’minlanadi, ikkinchidan shaxar va shahar atrofidagi ekologik muhit yaxshilanadi. Kompostlar Mahalliy o’g’itlar tarkibidagi oziq, moddalar isrof bo’lishining oldini olish va fosforli o’g’itlar tarkibidagi oziq, moddalarni o’simliklar tomonidan oson o’zlashtiriladigan shaklga o’tkazish uchun turli-tuman kompostlar tayyorlanadi, Kompostlar juda turli-tuman bo’lib, bizning sharoitimizda ko’proq, go’ng-fosforli. najas-tuproqli, go’ng-sapropelli va aralash kompostlar keng tarqalgan. Go’ng-fosforlikompost. Buturdagikompostbevositaekinmaydonlarigayaqinyerlardatayyorlanadi. Buning uchun 50-60 sm chuqurlikda kompost tayyorlash urasi kovlanadi. Uraga 30-40 sm qalinlikda go’ng tashlanadi (go’ng quruq holatda bo’lsa, ma’lum miqdorda suv olib namlanadi) va ustiga 200-300 kg superfosfat sochiladi. Superfosfatningyirikkesakchalarialbattaol-dindanmaydalanishilozim. So’ngra 15- 20 smqalinlikdatuproqbilankumiladi. Bu maqsadda ura kovlash paytida olingan tuproqdan foydalaniladi. Agar kuhna devor qoldiklari yoki uzoq, muddat quyosh ta’sirida qizib yotgan zovur tuproqlari ishlatilsa, kompostning sifati yanada yaxshilanadi. Tuproq, ustidan bir qatlam go’ng shaltog’i quyiladi. Shu taxlit uyum 2,0-2,5 m ga yetkaziladi va usti 10-15 sm qalinlikda somon va yupqa (10 sm chamasi) tuproq bilan qoplanadi. Komposttayyorlashjarayonidauyumdagijinslarniaralashtirishgaalohidae’tibo rberiladi. Aralashtirilmagan kompost yaxshi chirimaydi, tabiiyki, fosfor o’simliklar uchun kam layokatliligicha qolib ketadi. Aralashtirish chizel yoki yuklash mexanizmining chumichi yordamida bajarilish mumkin, Aralashma 100- 120 kundan keyin belko’rak yordamida yaxshilab aralashtiriladi. Yetilgankompostsochiluvchan, birjinslibo’lib, qoramtir-jigarrangtusdabo’ladi. Najasli-tuproqlikompost. Dehqonchilikdanajasdantayyorlanadigankompostlardanhamkengfoydalaniladi. Najasning o’zini ko’p ekinlarga to’g’ridan-to’g’ri o’g’it sifatida ishlatish sanitariya- gigiyena nuktai nazaridan tavsiya etilmaydi. Najasli-tuproqli kompost tayyorlash uchun eni va bo’yi 2,0-2,5, chukurligi 0,5- 0,7lbo’lgan xandaq kovlanadi. Unga bir qatlam najas, bir qatlam tuproq navbat bilan tashlanadi (1 t najasga 1 t tuproq. to’g’ri kelishi kerak). Ustisomon, torfyokixashakbilanqumiladi. Qummahar 3 xaftadayaxshilabaralashtiribturiladi. Ikki- uchoyichidanajasningbadbuyxididanholi, qoramtirtusli, donadorvasochiluvchankomposttayyorbo’ladi, Najasli-tuproqli kompost a’lo sifatli mahalliy o’g’it, 12-15 t/ga me’yorida qo’llaniladi. Aralash kompostlar tayyorlashda, go’ng, somon, hazonlar, chuchuk suv xavzalarining loyqalari, fosforli o’g’it, shahar chiqindilari va boshqa axlatlardan foydalanish mumkin. ta’sirida qizib yotgan zovur tuproqlari ishlatilsa, kompostning sifati yanada yaxshilanadi. Tuproq, ustidan bir qatlam go’ng shaltog’i quyiladi. Shu taxlit uyum 2,0-2,5 m ga yetkaziladi va usti 10-15 sm qalinlikda somon va yupqa (10 sm chamasi) tuproq bilan qoplanadi. Komposttayyorlashjarayonidauyumdagijinslarniaralashtirishgaalohidae’tibo rberiladi. Aralashtirilmagan kompost yaxshi chirimaydi, tabiiyki, fosfor o’simliklar uchun kam layokatliligicha qolib ketadi. Aralashtirish chizel yoki yuklash mexanizmining chumichi yordamida bajarilish mumkin, Aralashma 100- 120 kundan keyin belko’rak yordamida yaxshilab aralashtiriladi. Yetilgankompostsochiluvchan, birjinslibo’lib, qoramtir-jigarrangtusdabo’ladi. Najasli-tuproqlikompost. Dehqonchilikdanajasdantayyorlanadigankompostlardanhamkengfoydalaniladi. Najasning o’zini ko’p ekinlarga to’g’ridan-to’g’ri o’g’it sifatida ishlatish sanitariya- gigiyena nuktai nazaridan tavsiya etilmaydi. Najasli-tuproqli kompost tayyorlash uchun eni va bo’yi 2,0-2,5, chukurligi 0,5- 0,7lbo’lgan xandaq kovlanadi. Unga bir qatlam najas, bir qatlam tuproq navbat bilan tashlanadi (1 t najasga 1 t tuproq. to’g’ri kelishi kerak). Ustisomon, torfyokixashakbilanqumiladi. Qummahar 3 xaftadayaxshilabaralashtiribturiladi. Ikki- uchoyichidanajasningbadbuyxididanholi, qoramtirtusli, donadorvasochiluvchankomposttayyorbo’ladi, Najasli-tuproqli kompost a’lo sifatli mahalliy o’g’it, 12-15 t/ga me’yorida qo’llaniladi. Aralash kompostlar tayyorlashda, go’ng, somon, hazonlar, chuchuk suv xavzalarining loyqalari, fosforli o’g’it, shahar chiqindilari va boshqa axlatlardan foydalanish mumkin.