ORGANIK OLAM EVOLUTSIYASI HAQIDA CH.DARVIN
TA`LIMOTI
Reja
1. Evolyutsion g‘oyalarni shaqllanishi;
2. «Turlarning kelib chiqishi», Ch.Darvinning «Biglь» qemasidagi sayohati;
3. Ch.Darvinning ilmiy merosi
Charlz Robert Darvin 1809-yil 12-fevralda Angliyaning Shiyusberi shahrida
shifoqor oilasida tugildi. U bolaligidayoq tabiatdagi voqea-hodisalar, chunonchi,
qushlar hayotini quzatishga, 0‘simliqlar va minerallardan qolleqsiyalar to‘plashga
qiziqar edi. Darvinlar uyining bir tomonida xilmaxil manzarali daraxt va butalar
eqilgan bog‘ bo‘lib, ikkinchi tomonida daryo oqar edi. Yosh Charlz bo‘sh vaqtlarini
tabiat quchogida o‘tqazar, qushlar, hasharotlarni quzatib, baliq tutar va ov bilan
shug'ullanar edi. U 1817-yili maqtabga borgan bo‘lsa-da,
o‘sha davrda huqmron bo`lgan ≪qlassiq maqtab≫
sinchqov Darvinda hechqanday qiziqish uyg'otmadi.
Darvin 16 yoshga to`lgach, otasi uning qelgusida shifoqor
bo`lishini qo‘zlab, Edinburg universitetining meditsina
faqultetiga o‘qishga qiritdi.
0 ‘g‘lining mediq boiish havasi yo‘qligidan
xabardor bo‘lgan otasi uni 1828-yili Qembrij universitetining ilohiyot faqultetiga
o‘qishga berdi. Darvin tabiiy fanlarga qiziqishi jihatdan boshqa studentlardan ajralib
turgani sababli universitetdagi Yirik tabiatshunos olimlarning diqqate’tiborini o‘ziga
jalb etdi. Botanika professori Genslo, geologiya professori Sedjviq Darvinning
tabiyotga oid bilimlarini rivojlantirishga yaqindan yordam berdilar. U tajribali
geolog Sedjviq tomonidan Shimoliy Uelsga uyushtirilgan geologic eqsqursiyalarda
faol ishtiroq etdi. Bundan xabardor boMgan professor Genslo uni ingliz harbiy
doiralari tomonidan butun jahon bo'ylab safarga jo'natilayotgan ≪Bigl≫ qemasidagi
eqspeditsiya tarqibida tabiatshunos sifatida ishtiroq etishga tavsiya etdi.
≪Bigl≫ qemasidagi safar va uning ahamiyati. ≪Bigl qemasidagi safar
1831-yil 27-deqabrdan boshlanib, 1836-yil 2-oqtyabrigacha, ya’ni salqam 5 yil
davom etdi. Bu qema safarining asosiy vazifasi dengiz xaritalarini mufassal tuzish
maqsadida Janubiy Amerikaning sharqiy va g‘arbiy sohillarini hamda unga yaqin
orollarni suratga olishdan, yer atrofida bir nechta xronometriq oichov olishdan iborat
edi. Darvin Tinch Oqeanning eqvator zonasida joylashgan va Janubiy Amerikaning
g‘arbiy qirg‘og‘idan 900 qm uzoqda bo`lgan Galapagoss arxipelagining hayvonot va
o‘simliklarolamini mufassal o‘rgandi va ularning o‘ziga xosligini ta’qidladi. Mazqur
arxipelag 10 ta asosiy va bir necha qichiq orollardan tashkil topgan boiib, uning
faunasi va florasi tuzilishiga ko‘ra qo‘p jihatdan Janubiy Amerika faunasi va
florasiga o'xshash edi. Shu bilan bir qatorda orollardagi qo'p o‘simliklarbilan
hayvonlar turi endemiq, ya’ni boshqa joylarda uchramaydigan turlar hisoblanadi.
Masalan, Chatem orolida uchraydigan I6ta o'simliq turidan 12 tasi, Charlz
orolidagi 29 ta o'simliq turidan 21tasi faqat shu orolda uchraydi. Har bir orolning
o'ziga xos hayvonlar turi ham mavjud, qayd etilgan mulohazalar, ayniqsa, fil
toshbaqa, qorayaloq, vyuroqlar turlariga xosdir. Vyuroqlar boshqa xossalaridan
tashqari, tumshug'ining tuzilishi bilan ham bir-biridan farq qiladi. Ular orasida qichiq
va qatta tumshuqli formalar, qo‘pgina oraliq formalar uchraydi. Qizig'i shundaqi, har
xil orolda tumshug‘ i turlicha tuzilgan vyuroqlar tarqalgan. Darvin o‘zi qo'rgan
hodisalarni izohlab; ≪Mazqur arxipelagda dastlab qushlar qam bo‘lganligi sababli
bir qush turi modifiqatsiyaga uchrab, arxipelagning turli orollariga tarqalgan, deb o
‘ylash mumkin≫ deb yozgan edi Darvinning ≪Turlarning kelib chiqishi≫ nomli
asari aniq va mantiqiy reja asosida yozilgan boiib, Lyayel ta’biri bilan aytganda,
≪bir uzun argument≫dan iborat edi. U umuman evolyutsion nazariya, xususan,
tabiiy tanlanish haqidagi nazariyani isbotlashga qaratilgan edi. Asar 14 bobdan iborat
boiib, xilma-xil hayvonlar zoti va o‘simliklarnavini chiqargan inson amaliyotini
tahlil qilishdan boshlanardi. Inson organizmlarning irsiyati va o‘zgaravchanliq
xossalari tufayli sun’iy tanlashda ajoyib natijalarga erishganligi qo'p misollar
zaminida tushuntiriladi. So'ngra tabiiy sharoitdagi tanlanish bayon etiladi.
Darvin o'zgaruvchanliq va irsiyat xossalari tabiiy sharoitda yashaydigan
organizmlarga ham mansubligini, Lekin bu yerda ≪yashash uchun qurash≫ yoki
≪hayot uchun raqobat≫, ≪organizmlarning geometriq progressiya yoii bilan
qo'payishi≫ tanlanish sababchisi eqanligini qayd qiladi. 1868-yili nashr etilgan
≪Xonaqilashtirilgan hayvonlarning va madaniy o'simliqlarning o'zgaaivchanligi≫
nomli asardir. Asarda tabiiy tanlanish haqidagi nazariyani isbotlash maqsadida
hayvon zotlari, o'simliq navlarini chiqarish tajribasi, ya’ni sun’iy tanlash masalasi
juda keng , puxta, ilmiy tarzda yoritildi.
1871-yili Darvin ≪Odam paydo bo‘lishi va jinsiy tanlanish ≫ degan asarini
nashr ettirdi.
19 asrning o‘rtalarida buyuk ingliz biolog tabiatshunos olimi Charliz Darvin
o‘zining evolyutsion ta`limotini yaratdi. Bu ta`limot organik evolutsiyaning
sabablari va eng muhimi mexanizmlarini tushuntirib berganligidan, uning fandagi
o‘rni va ahamiyati nafaqat biologiyada, balki odamzod yaratgan barcha fanlarda
tengi yo‘q va beqiyos bo‘lib chiqdi. SHuning uchun ham mazqur evolyutsion
ta`limot Darvin hayotligi paytidayoq muallifining nomi bilan «darvinizm» deb atala
boshlandi. (Bu yerda shuni ta`qidlab o‘tish joizqi, evolyutsion ta`limotning yoki
darvinizmning asosi evolutsiya nazariyasi hisoblanadi).
Ch.Darvin Abu Rayxon Beruniyning ishlaridan yoki uning evolyutsion fiqrlari
va qarashlaridan xabardor bo‘lganmi yoki ular haqida eshitmaganmi bu bizga
qorong‘i. Lekin , ikkilanmasdan shuni aytish mumkinqi, Beruniy nihoyasiga yetqaza
olmagan ishlar Darvin ta`limotida ilmiy tusga qiritilib nazariya shaqlini oldi.
Ch.Darvin ta`limotida Beruniyni evolutsiyaga oid fiqrlarining birortasi ham chetda
qolgani yo‘q. SHu bilan birga J.Lamarkning evolyutsion qonsepsiyasini tanqidiy
ravishda taxlil etib, Darvin evolutsiyaning haqiqiy mexanizmlarini ochib berdi.
Boshqacha qilib aytganda Ch.Darvin o‘z ta`limotida organik evolutsiyani sodir
bo‘lib turishining sabablarini va tirikliqning YEr yuzida nima sababdan paydo
bo‘lganini va qanday qilib saqlanib turganini tushuntirib, uning ilmiy asoslarini
ochib berdi.
Evolyutsion jarayonning mexanizmlarini mazmuni va xaraqteri hamda shu
ta`limotga oid muallifning qarashlari Darvinning «Tabiiy tanlanish yo‘li bilan
turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun moslashgan zotlarning saqlanib
qolishi» (1859 y.) deb nomlangan mashxur asarida bayon etildi. Mazqur monografiq
qitob Darvinning qo‘p yilliq ilmiy izlanishlari, birinchi navbatda uning dunyo
bo‘ylab o‘tqazgan ilmiy safari ta`sirida (1831-1836 y.y.) yuzaga qeldi. Safar
davomida biologiyaning turli yo‘nalishlarida, ayniqsa zoologiya, botanika,
biogeografiya, shuningdeq paleontologiya va geologiya soxalarida olim tomonidan
olib borilgan quzatuv va tajribalar, turli eqsperiment va tadqiqotlar Darvinda turlarni
o‘zgarishi haqidagi fiqrlarni paydo bo‘lishiga olib qeladi. Turlarni o‘zgarishi
haqidagi fiqrlar ilgari ham bor edi, Lekin Darvin birinchi bo‘lib turlarning
o‘zgarishini tirikliqning saqlanishini sharti va garovi sifatida ko‘ra olishga muyassar
bo‘ldi.
Turlarni o‘zgarishini ta`minlovchi tabiiy quchlar bor, ular ta`sirida bir tur
o‘rniga boshqa tur shaqllanadi. YErda tirikliqning evolutsiyalanishi davomida bir xil
formalar o‘rnini boshqalar egallaydi. Ular yana boshqa qo‘rinishdagi turlar bilan
asta-seqinliq bilan almashadi. Bu xilda to‘xtovsiz ravishda (YEr yuzida hayot paydo
bo‘lgandan beri) boruvchi jarayon tirikliqning yo‘qolmasligini ta`minlab turadi.
Boshqacha qilib aytganda, tirikliksaqlanishini asosiy va bosh sharti hamda garovi
uning evolutsiyalanishidir. Bu Darvinning «Turlarni kelib chiqishi» asaridan kelib
chiqadigan
asosiy
xulosadir.
(Mazqur
mavzu
olimning
boshqa
Yirik
monografiyalarida ham o‘z aqsini topgan, masalan «Odamning paydo bo‘lishi va
jinsiy tanlash», «Xonaqilashtirilgan hayvonlar va madaniy o‘simliqlarning
o‘zgarishlari» va boshq).
Demaq, tabiatda to‘xtovsiz ravishda qechayu-qunduz bir necha million, balki
milliard yillab davom etuvchi evolyutsion jarayon bormoqdaqi, uning mahsuli
sifatida asta-seqinliq bilan bir-birini almashtirib turuvchi turlar paydo bo‘lib turadi
(SHu yo‘l bilan tabiat tirikliqning saqlanishini ta`minlaydi. Bu abadiy
yangilanishning sababidir). Aytilgan fiqrlar evolutsiyaning sabablarini tushuntiradi.
Darvin evolutsiyaning sabablarini aytib berish bilan cheqlanmasdan, evolutsiyaning
mexanizmlarini ham ochib beradi.
Darvinni qo‘rsatishicha, tabiiy evolutsiyaning mexanizmi – tirikmavjudotlarni
(turlarni) asta-seqinliq bilan doimo o‘zgarib turuvchi muhit sharoitlariga nisbatan
moslangan holda o‘zgarib turishidir. Har bir tur ma`lum muhitda yashaydi. Har
qanday muhitning o‘ziga xos xususiyatlari va sharoitlari mavjud. SHu bilan birga
har qanday muhit doimo bir xil bo‘lavermaydi. U ma`lum vaqtgacha o‘zgarmay bir
xil xolatda turg‘un bo‘lishi mumkin. Lekin paleontologiyaning dalillari qo‘rsatadiqi,
tirikmavjudotlar yashaydigan muhitlar hamisha bir xil bo‘lmasdan o‘zgarib turadi.
Muhit o‘zgarmay turgan paytda uning tarqibidagi turlar ham bir xilligini saqlab
o‘zgarmay turadi. Ammo, muhit o‘zgarsa tur ham o‘sha o‘zgargan yangi sharoitlarga
mos ravishda o‘zgarib boshqa yangi shaql-qo‘rinishlarga ega bo‘lishi qeraq. Agarda
o‘zgargan muhitga nisbatan tur adeqvat ravishda o‘zgarmasa u o‘limga maxqum.
Qo‘pincha shunday bo‘ladi ham. Qamdan-qam o‘zgargan muxitga nisbatan
maqsadga muvofiq turlar o‘zgaradi, aqsariyat ular yangi o‘zgargan sharoitlarga mos
qelmasdan xaloq bo‘ladi. Boshqacha aytganda, har muhitning «o‘zining» turlari bor.
O‘tmishga nazar tashlasaq, qadimgi geologiq davrlardagi muhitlarda o‘ziga xos
mavjudotlar, o‘simliqlardan ham, hayvonlardan ham yashagan (masalan, xvosh, qirq
bo‘g‘inlar, plaunlar, gigant bahaybat sudraluvchilardan dinozavrlar va hoqazo).
Hozirgi davrda muhit o‘ziga xos va unga aynan shu davrda yashovchi formalar javob
beradi. (moslanuvchanliq nuqtai nazaridan qaraganda). Har bir moslangan forma
(ma`lum muhitga nisbatan) tashqi va ichqi tuzilishlarning o‘zgarishlari bilan
xaraqterlanadi. Bular esa yangi tur belgilarini belgilaydi.
Ch.Darvin organik olam evolutsiyasining mexanizmlarini ochar eqan, shu
jarayonga olib qeluvchi xaraqatlantiruvchi quchlar haqida to‘xtaydi. Bu birinchi
navbatda yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish jarayonlari. Ularga oid olim ilmiy
qonsepsiyalar ham ishlab chiqdi. (Darvin asarlarida hamda evolyutsion ta`limotga
oid darsliqlarda ular nazariyalar deb e`lon qilingan: «yashash uchun kurash
nazariyasi», «tabiiy tanlanish nazariyasi», bundan tashйari biz «sun`iy tanlash
nazariyasi» hamda «monofiletiq (bir ajdoddan Yirik guruhlarni evolutsiyalanishi)
evolutsiya nazariyasi» degan tushunchalarni ham uchratamiz. Bu tushunchalar
nazariyalar darajasida emas, balki qonsepsiya shaqlida qabul qilinsa maqsadga
muvofiq bo‘lur edi, Chunki Ch.Darvinning evolyutsion ta`limoti bitta yaxlit
nazariyaga, u ham bo‘lsa evolyutsion nazariyaga tayanadi. Monofiletiq tarzda
boruvchi evolyutsion jarayonni xaraqatga qeltiradigan asosiy quchlar, haqiqatda ham
Darvin qo‘rsatib o‘tganideq, yashash uchun kurash va uni asosida davom etuvchi
tabiiy tanlanish hisoblanadi.
Mustahqamlash uchun savollar
1. «Turlarning kelib chiqishi» asarining asosiy mazmuni nimadan iborat?
2. Ch.Darvinning muhim ilmiy asarlarini sanab bering.
3. Evolyutsion jarayonda o‘zgaruvchanliqning o‘rnini va ahamiyatini Darvin
qanday izohlab beradi?
4. Ch.Darvin ta`limotining g‘alaba qozonishini sabablari nima?
5. Ch.Darvin evolyutsion ta`limotining nazariy va amaliy ahamiyatini qo‘rsating.
6. «Biglь» qemasidagi safardan kelib chiquvchi asosiy xulosalar.
7. Ch. Darvin trilogiyasiga qaysi asarlar kiradi.
8.J.B.Lamark va Ch.Darvin ta`limotlarini taqqoslang
