OROL DENGIZI MUAMMOSI Reja. I. Kirish. II. Asosiy qism. 1. Orol dengizi haqida. 2. Orol dengizining ekologik ahvoli. 3. Orol dengizining hozirgi holati. 4. Orol boʻyi hududining ekologik muammolari. 5. Orol muammosini bartaraf etish yo’lida amalga oshirilgan ishlar. 6. Orol muammolariga bag‘ishlangan konferensiya ishtirokchilarining fikrlari. III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish. “Biz o‘z mustaqilligimiz va suverenitetimizning dastlabki kunlaridan boshlab o‘tmishda shakllangan ta’lim tizimini tubdan isloh qilmasdan turib, eski kommunistik mafkuraning qolip va aqidalaridan butunlay voz kechmasdan, yoshlarning ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlamasdan turib yangi jamiyatni barpo etib bo‘lmaydi, degan qat’iy xulosaga kelgan edik. Agar O‘zbekistonda bugun yashayotgan 31 million aholining 60 foizidan ortig‘ini 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar tashkil etishini inobatga oladigan bo‘lsak, ushbu islohotlarning zarurati va roli o‘z-o‘zidan tushunarli va ravshan bo‘ladi. Yana bir muhim jihati shundaki, ana shu majburiy ta’limdan so‘ng yosh yigit- qizlarimiz, o‘z xohishlariga ko‘ra, bakalavr yoki magistr darajasiga ega bo‘lish uchun oliy o‘quv yurtlarida tahsil olishni davom ettirishlari mumkin. Ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilish dasturi hayotimizga muvaffaqiyatli joriy etilishi natijasida uzluksiz ta’limning zamonaviy talablarga javob beradigan yaxlit tizimi yaratildi. Bu tizim ta’lim jarayonlarining barcha bosqichlarini – maktabgacha va maktab ta’limidan tortib o‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim bo‘g‘inini, shuningdek, xalqaro me’yorlarga mos holda bevosita fan doktori darajasini olish uchun dissertatsiya himoyasini nazarda tutadigan oliy ta’limdan keyingi bir bosqichli ta’limni o‘ziga qamrab oladi. Mamlakatimizda keng ko‘lamli islohotlar boshlanganidan buyon oliy o‘quv yurtlari soni 2-marta oshdi, bugungi kunda 60 ta universitet va institutda 230 ming nafardan ziyod talaba tahsil olmoqda. O‘zbekistonda Yevropa va Osiyoning bir qator yetakchi oliy o‘quv yurtlarining filiallari, jumladan, Vestminster universiteti, Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, Turin politexnika universiteti, Rossiya neft va gaz universiteti, Moskva davlat universiteti, Rossiya iqtisodiyot universiteti filiallari faoliyat yuritmoqda. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Milliy universiteti, Fanlar akademiyasi va Buyuk Britaniyaning yetakchi oliy o‘quv yurti – Kembrij universiteti bilan birgalikda Yuksak texnologiyalar o‘quv-tajriba markazi tashkil etilmoqda. 2014-yilning sentabr oyidan boshlab yurtimizda, yuqorida zikr etilganidek, Janubiy Koreyaning Inxa universiteti filiali faoliyat ko‘rsatadi, uning asosiy yo‘nalishini axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, komputer muhandisligi sohasidagi ta’lim tashkil etadi. Yoshlarimizning minglab iqtidorli vakillari Yaponiya, Germaniya, Janubiy Koreya, Xitoy, Buyuk Britaniya, AQSh, Fransiya va boshqa mamlakatlarning yetakchi universitetlarida ta’lim olmoqda, bu esa ularning bilim va malakasini oshirishda keng imkoniyatlar ochib bermoqda. Bugungi kunda, BMT ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatimizda ta’limga yo‘naltirilayotgan xarajatlar davlat byudjetining 35 foizdan ortig‘ini tashkil etmoqda. Boshqacha aytganda, O‘zbekiston davlat byudjetidan har yili 35 foiz mablag‘ aynan ta’lim-tarbiya sohasiga yo‘naltirilmoqda. Jahon intellektual mulk tashkiloti va yetakchi xalqaro biznes-maktablardan biri – “INSEAD” tomonidan 2012-yilda inson kapitalining taraqqiyot darajasi bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra O‘zbekiston 141 mamlakat orasida 53-o‘rinni, ta’lim tizimini rivojlantirish darajasi, jumladan, ta’lim maqsadlari uchun ajratiladigan mablag‘lar bo‘yicha esa dunyoda beshinchi o‘rinni egallagani bejiz emas, albatta. Xolis insonlar bizning ta’lim-tarbiya sohasidagi keng ko‘lamli ishlarimiz haqida xolisona xulosa chiqargani uchun minnatdormiz. Biz bunday har tomonlama asoslangan tadqiqotlar olib borib, umumiy xulosalar chiqarish bilan shug‘ullanadigan ilmiy-tahliliy markaz mavjudligidan bexabar edik. Bunday markazlar faoliyati juda foydali deb o‘ylayman va biz ana shunday yuksak e’tirofdan ruhlanib, yanada yuqori o‘rinlarga ko‘tarilish uchun yanada qattiq bel bog‘lab harakat qilamiz. Birinchi o‘ringa da’vogarlik qilishdan cho‘chib turgan bo‘lsak-da, biz shunga intilib yashashga haqlimiz, deb o‘ylayman”. I.A.Karimov Aholi sonining yildan yilga oshib borishi sanoat va transportning rivojlanishi, fan texnikaning taraqqiy etishi, insonning biosferaga ko‘rsatayotgan ta’sir doirasini kengaytirib bormoqda. Bu esa o‘z navbatida u yoki bu ekologik muommolarning kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Ekologik muommo deganda insonning tabiatga ko‘rsatayotgan ta’siri bilan boѓliq holda tabiatning insonga aks ta’siri, ya’ni uning iqtisodiyotiga, hayotida xo‘jalik ahamiyatiga molik bo‘lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar bilan boѓliq (stixiyali talofatlar, iqlimning o‘zgarishi, hayvonlarning yalpi ko‘chib ketishi va boshqalar) har qanday xodisa tushuniladi. Er yuzasining muayyan mintaqasi o‘ziga xos tabiiy-iqlim, ijtimoiy-ekologik, etnografik xususiyatlari uni tabiat bilan inson o‘rtasidagi o‘zaro aloqa munosabatlari xarakterini belgilab beradi. Mintaqaviy ekologik muommolarga baho berishning mezoni havo va suvning ifloslanishi, belgilangan miqdordan oshib ketishi, tuproq eroziyasi, yaylovlarning ishdan chiqishi, o‘rmonlarda daraxtlarni kesish va boshqalar hisoblanadi. Markaziy Osiyoda mintaqaviy ekologik muommolardan eng muhimi Orol va Orol bo‘yi ekologik muammosidir. Bu sohadagi batafsil ma’lumotni Orol dengizi muammosi qismidan olasiz. Xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari, ayniqsa, sanoatda va transportdan «chiqindi» deb nom olgan qo‘shimcha mahsulot ajralib chiqadi. Bu mahsulotlar Respublikamizning ba’zi bir hududlarida ko‘p chiqarilmoqda va natijada tabiatni bulѓab, barcha tirik organizmlar, xususan inson salomatligi uchun zarar keltirmoqda. Ana shunday atmosfera havosini buzadigan chiqindilarga tutun va har xil zaharli gazlar kirib, ular ko‘pincha Olmaliq, Angren, Farѓona, Qarshi, Samarqand, Navoiy, Jizzax, Toshkent, CHirchiq, Bekabod va shu kabi sanoati rivojlangan, transport qatnovi katta bo‘lgan shaharlar havosini ifloslantirmoqda. Hozirgi paytda Markaziy Osiyo mintaqasidagi madaniy tuproqlarning qayta botqoqlanish jarayoni markaziy Farѓona, Mirzacho‘lda, Qarshi va SHerobod cho‘llarida, Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolarining quyi qismlarida, Tajan va Murѓob deltalarida, Vaxsh botqoѓida barpo etilgan agrolandshaftlarda intensiv ravishda namoyon bo‘lmoqda. Binobarin, agrolandshaftlarning hozirgi ekologik holatini optimallashtirish va soѓlomlashtirish uchun ularda insonning xo‘jalik faoliyati tufayli faollashgan geokimyoviy jarayonlarni, modda va energiya almashinuvini, tuz – suv balansi qonuniyati buzilishini mahalliy va mintaqaviy masshtablarda boshqarishni o‘rganmoq va tashkil etmoq zarurdir. Orol dengizi haqida. Orol dengizi — Oʻrta Osiyodagi eng katta berk shoʻr koʻl. Maʼmuriy jihatdan Orol dengizining yarmidan koʻproq jan.-gʻarbiy qismi Oʻzbekiston (Qoraqalpogʻiston), shim.-sharqiy qismi Qozogʻiston hududida joylashgan. Oʻtgan asrning 60- yillarigacha Orol dengizi maydoni orollari bilan oʻrtacha 68,0 ming km² ni tashkil etgan. Kattaligi jihatidan dunyoda toʻrtinchi (Kaspiy dengizi, Amerikadagi Yuqori koʻl va Afrikadagi Viktoriya koʻlidan keyin), Yevrosiyo materigida (Kaspiydan keyin) ikkinchi oʻrinda edi. Dengiz shim.-sharkdan jan.-gʻarbga choʻzilgan, uz. 428 km, eng keng joyi 235 km (45° shahrik.) boʻlgan. Havzasining maydoni 690 ming km², suvining hajmi 1000 km³, oʻrtacha chuq. 16,5 m atrofida oʻzgarib turgan. Havzasining kattaligi uchun dengiz deb atalgan. Orol dengizi (qoz. Aral Teңіzі, Aral Tengizi, qor. Aral tenʼizi) Oʻrta Osiyoda joylashgan yopiq suv havzasidir. Shimoldan Qozogʻiston, janubdan Qoraqalpogʻiston (Oʻzbekiston) yerlari bilan oʻralgan. 1960-yillargacha maydoni 68,000 km2 boʻlib, dunyoda kattaligi boʻyicha toʻrtinchi koʻl boʻlgan. Biroq, uni taʼminlovchi Amudaryo vaSirdaryo suvlarining koʻp miqdorda irrigatsiyaga sarflanishi uning hajmini keskin kamaytira boshladi. 2007- yilga kelib, Orol dengizi maydoni 50 yil avvalgiga nisbatan 90 % qismini yoʻqotib, uchta alohida koʻlga aylandi. Shoʻrlik oshishi Orol dengizi va atrofidagi nabotot vahayvonot qirilishiga sabab boʻldi. Mahalliy iqlim oʻzgardi; yoz issiqroq, qish esa quruq va sovuqroq boʻla boshladi. 2010-yil maʼlumotlariga koʻra Orol dengizi maydoni 13,900 km2 dir. 1996-yil yanvarida Oʻzbekiston, Qozogʻiston, Turkmaniston, Tojikiston va Qirgʻiziston oʻrtasida Orol dengizi ekologik holatini yaxshilashga doir shartnoma imzolandi. Orol dengizi yuqori pliotsenda Yer poʻstining egilgan yeridagi botiqda hosil boʻlgan. Tubining relyefi (gʻarbiy qismini qisobga olmaganda) tekis. Orol dengizida juda koʻp yarim orol va qoʻltiqlarboʻlgan. Shim. qirgʻoklarida eng katta qoʻltiqlaridan Chernishev, Paskevich, Sarichigʻanoq, Perovskiy, jan.-sharqiy va sharqiy qirgʻoqlaridaTushbas, Ashshibas, Oqsagʻa, Suluv va boshqa, Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladigan joylarida Ajiboy, Tolliq, Jiltirbas qoʻltiklari, Qulonli vaMoʻynoq yirik yarim orollari boʻlgan. Orol dengizida qadimdan suv sathi goh koʻtarilib, goh pasayib turgan. Keyingi geologik davrdaSariqamish va Oʻzboʻy orqali Orol dengizi suvi vaqt-vaqti bilan Kaspiyga quyilgan, suv sathi ancha baland boʻlib, jan.vajan.-sharqidagi bir necha ming km² maydonli sohil suv ostida boʻlgan. Orol dengizi unchalik chuqur emas. Chuqur joylari gʻarbiy qismida. QoraqalpogʻistonUstyurta yonida chuq. 69 m gacha yetgan. Koʻlning sayoz joylari uning jan., jan.-sharqiy va sharqiy qismlariga toʻgʻri kelgan. Orol dengizi qirgʻoklarining morfologik tuzilishi juda murakkab. Ular bir-biridan baʼzi xususiyatlari bilan farqlanadi. Shim. qirgʻogʻi baland, ayrim yerlari past, chuqur qoʻltiqlar bor. Sharqiy qirgʻogʻi past; qumli, juda koʻp mayda qoʻltiq va orollar boʻlgan. Jan. qirgʻogʻi Amudaryo deltasidan hosil boʻlgan. Gʻarbiy qirgʻogʻi kam qirqilgan va Ustyurt chinkidan iborat. Orol dengizida 300 dan ortiq orol boʻlgan. Ularning 80% dengizning jan.-sharqiy qismida. Eng kattalari Koʻkorol (273 km²), Vozrojdeniye (216 km²) va Borsakelmas (133 km²) edi. Dengizga Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladi. 60-yillargacha yiliga Amudaryo Orol dengizi ga 38,6 km³, Sirdaryo esa 14,5 km³ suv olib borgan. Suv balansida yogʻinlar ham muhim oʻrin egallagan. Dengiz akvatoriyasiga yiliga 82–176 mm yogʻin yogʻadi. Atrofdan dengizga yiliga 5,5 km³ yer osti suvlari qoʻshilib turgan. Dengiz choʻl zonasida joylashganidan uning yuzasidan har yili 1 m qalinlikdagi suv bugʻlanadi. Bu esa keyingi davrda dengizga daryolar olib kelgan suv, yogʻin va yer osti suvlaridan ortikdir. Shuning uchun iklimiy oʻzgarishlar natijasida Orol dengizi suvining sat-hi yillar davomida oʻzgarib turgan. Mas, 1785 yildan dengizda suv sathi koʻtarila boshlagan boʻlsa, 1825 yildan pasaygan, 1835—50 yillarda yana koʻtarilgan, 1862 yil kamaygan. Koʻkorol 1880 yilda yarim orolga aylanib qolgan. 1881 yil suv sathi pasaygan. 1885 yildan Orol dengizida suv sathi yana koʻtarila boshlagan. 1899 yilga kelib Koʻkorol ya.o. orol boʻlib qolgan. 1919 yil dengiz maydoni 67300 km², suv miqdori 1087 km³ boʻlgan boʻlsa, 1935 yilga kelib maydoni 69670 km², suvning miqdori 1153 km³ ga koʻpaydi. Keyingi bir yarim asr mobaynida dengiz suvi sathi ancha oʻzgargan. Orol dengizida suv sathining yil davomida oʻzgarib turishi Amudaryo va Sirdaryoning bahor-yoz paytlarida toshishi bilan bogʻliq. Bahorgi yomgʻirdan ham dengiz sathi koʻtariladi. Suvi sathining yil davomida oʻzgarish amplitudasi urtacha 25 sm ga teng boʻlgan. Suvining shoʻrligi oʻrtacha 10— 11 %". Suvdagi tuzlarning koʻp qismini osh tuzi va sulfatli magniy tuzi tashkil etgan. Kimyoviy tarkibiga koʻra, suvi Kaspiy dengizi suviga oʻxshash. Orol dengizi suvining tarkibidagi tuz 11 mlrd. t ga yaqin deb baholangan. Bu tuzlar sanoat ahamiyatiga ega. Dengiz suvi, ayniqsa, markaziy qismida juda tiniq. Suvi, xususan, qishda tiniq boʻladi. Yoz oylarida ham 24 m chuqurlikkacha dengizning tubi koʻrinadi. Suvining rangi koʻpgina qismida koʻk, qirgʻoklariga yaqini koʻkimtir tusda. Amudaryo bilan Sirdaryoning quyilish joyida suvi loyqa. Dengiz dek. oʻrtalaridan mart oxirigacha muzlaydi. Yozda suvning yuqori qismidagi temperaturasi 27° ga yetadi. Chuqurlik ortishi bilan temperatura tez pasayadi. Yozda 1 m chuqurlikda temperatura 8°ga oʻzgaradi. Dengiz ustida havoning urtacha temperaturasi yozda 24—26°, qishda — 7°, — 13,5°. Orol dengizi sazan, choʻrtan, soʻvʼyan, sudak, oqchavoq, laqqa, taran (leshch), pilmay Orol dengizining kosmosdan olingan surati (2002 yil). Dengizda navigatsiya mavsumi 7 oy davom etgan. Aralsk va Moʻynoqkabi yirik portlari faoliyat koʻrsatgan. Orol dengizi atrofida aholi kam boʻlgan. Aholi, aso- san, baliqchilik bilan va, qisman, chor-vachilik, ondatra urchitish va sabzavot- polizchilik bilan shugʻullangan. Oʻtgan asrning 90-yillarigacha dengizdan baliqovlangan. Aralsk va Moʻynoq shaharlari va bu shaharlar atrofida koʻp sonli baliq ovlash xoʻjaliklari faoliyat koʻrsatgan, Amudaryo deltasida, Avan posyolkasida (Koʻkorol o.), Bugun po-syolkasida (sharqiy sohil), Uyali va Uzunqir orollarida baliq tuzlash z-dlari ishlab turgan. Orol dengizini birinchi marta A. I. Butakov 1848—49 yillarda tadqiq etgan va haritaga tushirgan. Orol dengizi suvining sathi Amudaryo va Sirdaryo suvining rejimi bilan bogʻlikligidan, bu ikki dare suvi sugorishga qancha koʻp sarflansa, dengizda suv shuncha kamaya borgan. Ayniqsa, oʻtgan asrning 60-yillaridan sugʻoriladigan ekin maydonlarining kengaytirilishi na-tijasida dengizga Amudaryo va Sirdaryodan quyiladigan suv miqdori yildanyilga kamaya bordi. Oqibatda dengizda suv sathi jadal surʼatlarda pasaya boshladi. Orol dengizida suv sathi pasayishining uning suv yuzasi va suv sigʻimiga taʼsiri Orol dengizi da suv sathining pasayishi suv balansi elementlarining qiymatlariga ham keskin taʼsir koʻrsatdi: 1911—60 yillarda dengiz sathi oʻrtacha 53,04 m ni tashkil etib (Boltik, sistemasida), daryolar dengizga quyadigan suv miqdori 56 km³, dengiz yuzasiga yogʻgan atmosfera yogʻinlari miqdori esa 9,1 km³ ga teng boʻlgan. Sarflanish, yaʼni chiqim esa, asosan, bugʻlanishdan iborat boʻlib, shu davrda oʻrtacha 66,1 km³ ni tashkil etgan. Shu davr ichida suv balansida salbiy farq qayd etilgan: dengiz har yili 1 km³ dan, 1911—60 yillar davomida 50 km³ hajmdagi suvni yoʻqotgan. Hozirgi kunda Orol dengizi 3 boʻlakka boʻlingan: birinchisi — kichik va sayoz shim. qismi (shoʻrligi — 8—13g/l); ikkinchisi — nisbatan kattaroq maydonga ega boʻlgan va sayoz sharqiy qismi (shoʻrligi — 69— 72 g/l); uchinchisi — eng chuqur hisoblangan gʻarbiy qismi (shoʻrligi — 68-69 g/l). Orol dengizining bugungi holati (oktabr 2016) Orol dengizining ekologik ahvoli. Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda baliqchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv rejimini unga quyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda otmosfera yonilgʻilari tushishi va yuzadan suvning bugʻlanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy davrlarda dengiz sathining 1,5 — 2,10 oʻzgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan boʻliq boʻlib, suvning hajmi 100—150 kub km, suv sathi maydoni — 4000 kv, km ni tashkil etgan. Sugʻoriladigan dehqonchilikning rivojlanishi natijasida su`orilishga foydalaniladigan qaytmas suvlar va qurqchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga quyiladigan suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994- yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi 2 marta, shurlanish darajasi 9- 10 gGʻl dan 34-37 gGʻl ga ortadi; 2000 yilga borib 180—200 gGʻl koʻtariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga 80 — 110 sm tashkil etmoqda. Qirgʻoq chizigʻi 60 – 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km² tashkil etadi.Amudaryo va Sirdaryoning kuyi oqimlarida suvning sifati yomonlashadi, hamda ichish uchun yaroqsiz boʻlibqoladi. Ekologik tizmlar, oʻsimlik va hayvonlar chuqur inqirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa oʻz ichiga shimoliy gʻarbiy qizil qum, Zaungaoʻz, Qora qum, Janubiyustyurt va Amudaryo delütasikabi landshaft komplekslarini oladi. Orol boʻyining umumiy maydoni — 473 ming km² boʻlsa, uning Janubiy qismi 245 ming km² tashkil etadi. Bunga KKR hududi,Oʻzbekistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshavvoʻz viloyatlari kiradi. Orol va orol boʻyida sodir bulayotgan jadal ravishdagi cho'llanish hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham miqdor va sifat jihatidan baxolash ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo delütalarining qurishi hisobiga choʻl maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan qoplanib yangi shakldagi qum qoplamlarini hosil qiladi. Shunday qilib, markaziy Osiyo hududida kum, tuz ayrozonalarini shamol yordamida kuchirib yuruvchi kuchli yangi manba vujudga keldi. Dastlabki maʼlumotlarga karaganda yiliga atmosferaga 100—150 mln. tonnagacha chang — tuzon kutarilishi mumkin. Dengiz tubidan kutarilganchang — tuz tuzoni atmosfera ifloslanishi 5 % ham ortib yubormoqda Chang — tuzonlarning atmosferaga kutarilishi 1 marta 1875 yili kosmosdan koʻzatilgan. Chang — toʻzon uzunligi — 400 km, eni esa 40 km boʻlib, radiusi 300 km tashkil etadi. Tuzlarning er yuzasida yogilishi natijasida paxtaning hosildorligi 5 — 15 % sholining esa 3-6 % pasayib ketdi. Orol boʻyiga yogilayotgan chang — tuz zarrachalaridan umumiy miqdor oʻrtacha 520 kgGʻga tashkil etib, tuproq holati yomonlashuvining asosiy sababchilaridan biri boʻlib koldi. KKR ning su`oriladigan maydonlari chang — tuz fraktsiyalari 250 kgGʻga dan Chimboy tumanida 500 t gacha boradi. Shoʻrlangan qum tuzlari yili orol boʻyidagi 15 ming ga Yaylovlarni egallabbormoqda. ~oʻza uchun ajratilgan maydonlar kasallik koʻzgatuvchi zarakunandalar bilan zararlangan. qishloq xoʻjalik maxsulotlari hosili pasayib ketmoqda. Daryoning yuqori okimidagi hududlarda meliorativ holati yomonlashishi (Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Samarqand) II kategoriyada erlaning koʻpayishiga olib kelmoqda. Amudaryoningoʻrta oqimi joylashgan. Turkmanistonning suv xoʻjalik tumanlarida murakkab meliorativ holat kelib chiqmoqda. Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida koʻpchilik maydonlar qoniqarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi, shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning shurlanishi hisobiga kishlk xoʻjalik maxsulotlari hosili Oʻzbekistonda — 30 %, Turkmanistonda 40 %, Qozog'istonda — 33 %, Tojikistonda — 1990 Qirg'izistonda — 20 % pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo qirgʻoklarini pasayish natijasida daryolarning kuyi qismida suv toshqinlarini aqmaytirib yuboradi. Bu oʻz navbatida toʻqay oʻsimliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy boʻlgan utloki — botqoqli tuproqlar unumsiz utlok takir choʻl, kumli tuproqlarga aylanishga olib keladi. Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan maydonlar aholi uchun xavfli kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol boʻyining sanitar — epidemiologik ahvoli nixoyatda ogir aholi markaz-lashtirilgan suv bilan taʼminlash 29- 67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv havzalaridan foydalaniladi. Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida saqlab qolish tashkil etadi.Shuni taʼkidlash lozimki Orol oʻz tarixi davomida ilmiy maʼlumotlarga karaganda koʻp marta oʻz shaklini oʻzgartirganini va koʻrib qolgani maʼlum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km dan ortiq suv kerak boʻladi. O DYeN Orol dengizi muammosi xam diqqatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda ayniqsa quriy boshladi. Xozirgi vaqtda O'rta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib qolgan. Dengiz xozirda „oʻlik dengiz“ deb xisoblanmoqda. Tirik organizm dengizda deyarli yoʻq. Dengizning qurigan soxillaridagi to'planib qolgan erdagi tuzlar shamol esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tug'diradi.O'sha erdagi aholida suv muammosiga duch kelinmoqda.Bundan tashqari deyarli Orol dengizining yarmi qurib qolayotganidan, hech kim qayg'urmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el mablag'lari ajratilgani bilan o'sha mablag' dengizga xarajat qilinishini xech kim o'z nazoratiga olmayapti. BUndan kelib chiqadiki mablagʻlar oʻsha erga „etmayapti“. Buni kiska kilib shunday taʼriflash mumkinki, Urta Osiyo mamlakatlarida qurg'okchilik vujudga keladi. Buni jahon xamjamiyati va Markaziy Osiyo mamlakatlari „pichoq suyakka qadalganida“ anglab etishadi. Afsuski Orol dengizi qurib qolgandan so'ng bu muammoni echish yoʻllari qidiriladi. Orol dengizining qurishining asosiy sababi bu xo'jalik ehtiyojlariga ishlatilishi yaʼni paxta, bug'doy sug'orilishiga Amudaryo va Sirdaryodan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan. Shu tufayli Orol dengizi sekin-asta quriy boshlaga Orol dengizining hozirgi holati. Orol dengizining qurish jarayoni Orol dengizining yarmidan koʻproq qismi Oʻzbekiston hududiga qarashli. Orolboʻyi Amudaryo va Sirdaryoning quyi qismi hamda Orol dengizi atrofidagi hududlarni, shuningdek, dengiz sathining kasayishi natijasida uning shimoli- sharqiy va janubiy qismida vujudga kelgan Orol choʻlini oʻz ichiga oladi. Orol dengizi Oʻrta Osiyoda va butun dunyodagi eng yirik shoʻr koʻllardan biri hisoblanadi. Yaqin oʻtmishda uning maydoni orollar bilan birga deyarli 68,0 ming kv km ni, suvining hajmi 1000 kub km ni tashkil etgan. Oʻrtacha chuqurligi 50,5 m atrofida boʻlgan Havzasining kattaligi (690 ming kv km) jihatdan Kaspiy dengizi, Amerikadagi Yuqorikoʻl va Afrikadagi Viktoriya koʻlidan keyin toʻrtinchi oʻrinda turgan. Orol dengizida 300 dan ortiq orollar boʻlib, ulardan eng kattasi Koʻkorol, Vozrojdenie, Borsakelmas boʻlgan. Orol dengiziga 20-asrning 60-yillarigacha Amudaryodan 38,6 kub km, Sirdaryodan 14,5 kub km, suv kelib turgan. Dengiz akvatoriyasiga yiligi 82–170 mm yogʻin yogʻadi. Dengizga 5,5 kub km erosti suvlari ham qoʻshilib turgan. Suvning shoʻrligi 10-11 % boʻlib, suv tarkibida tuzlar miqdori 11 mlrd tonna ga yaqin deb baholangan. Dengizda kemalar qatnovi mavsumi 7 oy davom etgan. Aralsk va Moʻynoq kabi yirik portlari boʻlgan. Orol dengizi atrofidagi aholi, asosan, baliqchilik, qisman chorvachilik, moʻynachilik (ondatra), sabzavot-polizchilik bilan shugʻullangan. Aralsk va Moʻynoq shaharlari va bir qancha orollarda baliq ovlash xoʻjaliklari, baliq tuzlash zavodlari ishlab turgan. Baliq ovlash oʻtgan asrning 90-yillarigacha davom etgan. Orol dengizida qadimdan suv sathi goh koʻtarilib, goh pasayib turgan. Keyingi geologik davrda dengiz suvi koʻtarilib, baʼzan Sariqamish va Oʻzboy oʻzanlari orqali Kasbiy dengiziga quyilgan. Dengiz choʻl mintaqasida joylashganidan uning yuzasidan har yili 1 m qalinlikdagi suv bugʻlangan. Oʻtgan asrning boshlaridan suv sathi pasaya boshlangan. Masalan, 1911—1960-yillar davomida Orol dengiziga daryolardan yogʻin bilan birga bir yilda, oʻrtacha 65 kub, km suv kelib turgan; suv yuzasidan esa 66,10 kub, km suv bugʻlangan. Shunday qilib, har yili dengiz 1 kub km 50 yil davomida esa 50 kub, km suvni yoʻqotgan. Suv sathi ayniqsa, oʻtgan asrning 60-yillaridan boshlab sugʻoriladigan ekin maydonlarining kengaytirilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sugʻorishga ishlatilishi tufayli keskin kamaya boshlagan. Oʻtgan 40 yildan koʻproq vaqt davomida Orol dengizining maydoni deyarli 4 marta, suv sathi 1,8 marta, undagi suv hajmi 9 martaga yaqin kamaydi. Dengiz suvining shoʻrlanishi 9-10 g/l dan 70-84 g/l gacha ortdi. Hozirgi kunda dengiz chuqurligining kamayishi yiliga 80-110 sm ni tashkil etadi. Oʻtgan 40 yil mobaynida qirgʻoq chizigʻi 80–100 km pasaygan. Buning oqibatida 4,5 mln gektardan oshiqroq dengiz tubi ochilib qoldi. Hozirgi kunda Orol dengizi uch qismga boʻlinib ketgan. Uning sayoz kichik shimoliy qismining suvi kuchsiz minerallashgan (8-13 g/l), birmuncha kattaroq sayoz sharqiy qismi ancha kuchli shoʻrlangan (68-72 g/l). Orol boʻyi hududining ekologik muammolari. Orol dengizi asosan Amudaryo va Sirdaryodan suv oladi. Soʻngi yillarda Sirdaryo suvi suv omborlarini toʻldirishga va sugʻorishga foydalanilishi tufayli Orol dengiziga etib bormaydigan boʻldi. Amudaryo va uning irmoqlarida suv omborlari qurilib, koʻp miqdordagi suv kanallar orqali ekin dalalariga oqiza boshlandi. Buning oqibatida Zarafshon, Surxondaryo va Qashqadaryo Amudaryoga etib bormaydigan boʻlib qoldi. Hozirgi davrda Amudaryodan suv oladigan kanallarning umumiy uzunligi 170 ming km dan, suv omborlari soni 50 tadan oshib ketdi. Ularning suv sigʻimi 16-17 mld kubokilometrni tashkil etadi. Suv zahiralaridan nooʻrin foydalanish — Amudaryoning yuqori va oʻrta oqimlaridagi hududlarda sizot suvlarining koʻtarilib, tuproqdagi namlik bugʻlanishining koʻchayishi va buning oqibatida tuproqlarning shoʻrlanishining ortishiga olib keldi. Orol boʻyi hududlarida esa sizot suvlari yuzasi pasayib, er yuzasi shoʻrhok tuproq bilan qoplana boshladi. Orol dengizi suv sathining pasayishi bilan qirgʻoq chizigʻi 100 km dan ortiqroq orqaga chekindi. Dengiz tubi oʻrnida 4 mln gektardan ortiq maydonni egallagan yosh Orolqum choʻli paydo boʻldi. Ana shunday qilib, Amudaryo va Sirdaryo suvidan nooʻrin foydalanish 20 asr oxirida 3 mln dan koʻproq aholi yashaydigan hududda „Orol fojiasi“ deb atalgan global ekologik halokatni paydo qildi. Orol dengizi oʻrnida paydo boʻlgan Orolqum mayda tuz va tuproq zarrachalari bilan qoplangan. Shamol esganida tuz va tuproq zarrachalaridan iborat chang havoga koʻtarilib, uzoq masofalarga tarqaladi. Ayrim maʼlumotlarga qaraganda Qoraqalpogʻiston Respublikasidagi sugʻoriladigan maydonlarning har gektariga bir yil davomida 250 kg, ayrim hududlarda 500 kg gacha tuzli chang yogʻiladi. Qurigan dengiz tubidan bir yil davomida 15 mln dan 75 mln tonnagacha chang koʻtarilishi mumkin. Tuzli chang toʻfonlarning kengligi 40 km ga; uzunligi 400 km ga etadi. Tuzli chang Orolqumdan oʻnlab, hatto yuzlab km masofaga tarqalib, tabiiy oʻtloqlar, vohalardagi ekinlar, bogʻlar, shaharlar va qishloqlar ustiga yogʻiladi. Orol changi hatto Tyanshan va Pomir togʻlari choʻqqilaridagi muzliklarga ham etib borib, u erdagi muzliklarning erishini tezlashtirib yuborgan. Choʻllanish va shoʻrlanishning tezlashuvi oqibatida soʻnggi yillarda 50 ming gektarga yaqin ekin maydoni qishloq xoʻjaligida foydalanishga yaroqsiz boʻlib qoldi. Noqulay ekologik vaziyat qishloq xoʻjalik ekinlari hosilini va chorva mahsulotlari etishtirishning keskin kamayishiga olib keldi. Orol dengizining quriy boshlashi iqlimga ham taʼsir koʻrsatdi, Iqlim yanada kontinentallashib, qishqi harorat oʻrtacha ikki gradusga pasaydi, yozgi harorat esa ikki gradusga koʻtarildi. Buning natijasida sovuq kunlar erta tushib, ekinlarning pishib etilishi kechika boshladi. Orol boʻyi hududida vujudga kelgan ekologik tanglik aholi salomatligiga ham taʼsir koʻrsata boshladi. Aholi oʻrtasida yurak-qon tomir, oshqozon- ichak, nafas olish organlari kasalliklari (oʻpka sili, astma, bronxit) koʻpaydi. Hududda kam-qonlik kasalligi 60 yillarga nisbatan deyarlik 20 marta oshganligi kuzatilgan. Ekologik tanglik Orol boʻyi tabiati, oʻsimliklar va hayvonot dunyosiga ham katta ziyon etkazdi. Suv zahiralarining kamayishi va shoʻrlanishi natijasida yaylovlarda chorva uchun oziq boʻladigan oʻsimliklar turi va sifati kamayib, oʻtloqlar maydoni deyarlik uch martaga qisqardi. Amudaryo va Sirdaryo suvining kamayishi, suv toshqinlarining boʻlmasligi, daryolarning suv bosadigan qirgʻoqlarida yastanib yotadigan toʻqaylardagi xilma-xil oʻsimliklarning qurib, yoʻq boʻlib ketishiga olib keldi. Ularning oʻrnini qurgʻoqchilikka chidamli yulgʻun, shuvoq kabi choʻl oʻsimliklari egallamoqda. Toʻqaylarning yoʻqolishi koʻplab oʻsimlik va hayvon turlarining qirilib ketishiga sabab boʻldi. Oʻtgan 20 asrning ikkinchi yarmida Amudaryoning quyi qismidagi toʻqaylarning buzilishi bilan bu joylardan yoʻlbars, buxoro bugʻusi yoʻqolib ketdi. Janubiy Orol boʻyidagi 60 dan ortiq qushlardan 10 ga yaqin turi yoʻqolib borayotgani va 42 turidan ortigʻi „noyob“ turga aylanayotgani haqiqatdir. Shoʻrlanishning keskin ortishi tufayli Orol dengizi tobora oʻlik dengizga aylanib bormoqda. Orol dengizi va Orol boʻyida suv havzalarda tarqalgan 28 tur baliqlardan 12 turi, jumladan Amudaryo kurakburun, Orol moʻylovdori yoʻqolib ketayotgan va noyob turlarga kiritilgan. Nima uchun shunday boʻlgan? Qadimda Amudaryo Uzboy orqali Kaspiyga, Toʻrgʻay daryosi esa Orol dengiziga quyilgan. Orol dengizi 1573-yilgacha Kaspiy dengizi bilan bogʻlanib boʻlgan. Paleontologlar Orol dengizi qirgʻoqlaridan kit, akula va dengizda yashaydigan qizil baliq qoldiqlarini topishgan. 1850-yilda Rossiya buyurtmasi asosida Shvesiyada qurilgan paroxod Orol dengiziga tushirilgan. 1965-yilgacha Aralsk, Moʻynoq, Xoʻjayli, Chorjoʻy oʻrtasida yoʻlovchi va yuk tashuvchi paroxodlar qatnagan. 20 asr oʻrtalarida Orol boʻyida 10 ta baliq zavodi va baliq konservalash kombinati ishlab turgan, Orol dengizidan yiliga 450 ming sentnergacha baliq ovlangan. 1981- yilda Amudaryoda kema va parom qatnovi toʻxtatilgan. Orol dengizining yuz km dan koʻproq ichkariga chekinishi natijasida kemalar quruq qum ustida qolib ketdi. 20 asr oʻrtalarida Orol boʻyida umurtqali hayvonlarning 178 turi, oʻsimliklarning 1200 turi aniqlangan. Amudaryo qirgʻoqlaridan yiliga 1 mln dan ortiq ondatra moʻynasi tayyorlangan. Oʻtgan asrning 90-yillarga kelib, moʻyna tayyorlash butunlay barham topdi. Tuproqning kuchli shoʻrlanishi oqibatida qishloq xoʻjalik mahsulotlari etishtirish bir necha marta kamayib ketdi. Yerlarning shoʻrlanishi, turar joylar, maʼmuriy binolar va asfaltlangan yoʻllarga katta ziyon keltirmoqda. 1986-yilda 78 % turar joylar foydalanishga yaroqsiz boʻlib qolgan. Bu halokat ichimlik suvlarni ifloslantirib, aholi oʻrtasida kasallikni kuchayishiga olib keldi. Amudaryo va Sirdaryo suvidan foydalanishda yoʻl quyilgan qanday xatoliklar Orol boʻyida ekologik falokatni keltirib chiqarganligini izohlab bering. Orol dengizi sathi 1960-yillardan boshlab kundan-kunga pasayib bormoqda. Hozirgi kunda uning sathi yiliga 80 – 110 smga kamaymoqda. Orol dengizining qurish jarayoni Natijada Amudaryo va Sirdaryoning quyi oqimlarida suvning sifati yomonlashib, ichish uchun yaroqsiz holga keldi. Ekologik tizim, o‘simlik va hayvonot dunyosi katta zarar ko‘rdi. Orol muammosi sababi nimada? Orol dengizining qurishiga asosan quyidagi ikki sabab keltiriladi: 1. Sug‘orish ishlari. 1960-yillardan boshlab yangi yerlarning ko‘p miqdorda o‘zlashtirilishi natijasida sug‘orish uchun katta manbalar talab qilina boshladi. Orol dengizi ana shunday manbaga aylandi. 2. Turkmanistonda Qoraqum kanalining qurilishi. 1959—1967-yillarda qurilgan bu kanal Amudaryodan bir soniyada 300 metr kub suv olgan. Kanal o‘zanida 3 ta yirik suv ombori ham qurilgan. Suvning sarflanishi ko‘payib, suv balansi yo‘qolgan. Ekologik oqibatlar Orol dengizining qurish jarayoni. NASA suratlari.  Orolning qurishi iqlimga o‘z ta’sirini o‘tkazdi: avvalgi qirg‘oq chizig‘idan 100 kmgacha bo‘lgan hududda iqlim yanada kontinental tus oldi. Endi yoz quruqroq va issiqroq, qish esa yanada sovuq va davomiy xususiyat kasb etdi  Qurib qolgan dengiz tubidan yaqin oradagi hududlarga tarkibida tuz va turli kimyoviy moddalar bo‘lgan chang tarqalmoqda  Baliqchilik xo‘jaligi barbod bo‘lib, ishsizlik darajasi oshdi  Turli kasalliklar, jumladan kamqonlik, saraton, sil va turli allergik kasalliklar ko‘paydi. Onalar va bolalar o‘limi darajasi oshdi. Muammoga chek qo‘yiladimi? Muammoga turlicha yechimlar taklif qilingan. Shulardan biri 2003—2005-yillarda Qozog‘iston tomonidan amalga oshirilgan. Kichik va Katta Orolni ajratib turuvchi damba qurilib, endi Sirdaryodan oqib kelayotgan suv Kichik Orolda to‘plana boshladi. Suv sathi oshib, sho‘rlik kamaydi. Biroq bu Orolning janubiy qismi zarariga bo‘lmoqda. Kichik va Katta Orolni ajratib turuvchi damba qurilib, endi Sirdaryodan oqib kelayotgan suv Kichik Orolda to‘plana boshladi. Foto: silkroadadventures.info Ayni paytda Orol masalasi global muammo sifatida butun dunyo olimlari tomonidan o‘rganilmoqda. 2013-yilning iyun oyida Rossiya Fanlar Akademiyasi Okeanologiya instituti direktor o‘rinbosari Pyotr Zavyalov Orol dengizi ahvolining barqarorlasha boshlagani, qurish jarayoni esa sekinlashgani haqida ma’ruza o‘qidi. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, suvning yuzasi kichrayib ketgani uchun, bug‘lanish ham o‘z-o‘zidan kamaygan. Orol muammosini bartaraf etish yo’lida. Urganch shahrida shu yilning oktabr oyi oxirida Prezidentimiz Islom Karimovning 2014-yil 5-avgustda qabul qilingan farmoyishiga binoan «Orol dengizi mintaqasidagi ekologik ofat oqibatlarini yumshatish bo‘yicha hamkorlikni rivojlantirish» mavzusida xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tadi. Orol dengizi fojiasi – eng katta global ekologik halokatlardan biri bo‘lib, xususiyati va ko‘lamiga ko‘ra turli ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Aynan shu bois Orol dengizi tanazzulining salbiy oqibatlarini bevosita boshidan kechirayotgan Markaziy Osiyo mamlakatlari, birinchi navbatda, O‘zbekiston jahon hamjamiyatini tobora qurib borayotgan ushbu dengizni qutqarish, mintaqadagi ekologik ahvolni barqarorlashtirish va eng muhimi, bu yerda yashayotgan aholi hayotini yaxshilashga da’vat etib keladi. Bugungi kunda Orol dengizining katta qismi Orolbo‘yi mintaqasini shafqatsizlarcha qamrab olayotgan 5,5 million gektardan iborat qum-tuz sahrosiga aylangan. Olimlarning ta’kidlashicha, har yili atmosferaga qurib borayotgan dengiz tubidan 75 million tonnadan ziyod chang va zaharli tuzlar ko‘tarilib, 400 kilometrlik maydon bo‘ylab tarqalmoqda. Orol dengizining G‘arbdan Sharq tomonga esadigan kuchli havo oqimi yo‘lida joylashgani va bu aerozollarning atmosfera yuqori qatlamlariga ko‘tarilishiga yordam berayotgani atrof-muhit ifloslanishi oqibatlarini yanada kuchaytirmoqda. Tuz oqimlari alomatlari butun Yevropa va hatto Shimoliy muz okeanida ham kuzatilmoqda. Yaqin vaqtlargacha kattaligi bo‘yicha dunyoda to‘rtinchi ko‘l bo‘lgan Orol dengizi tabiiy zaxiralarga boyligi bilan mashhur edi. Orolbo‘yi mintaqasi esa rivojlanayotgan va biologik jihatdan boy tabiiy muhit hisoblanardi. Orolning o‘ziga xosligi va xilma-xilligi hech kimni befarq qoldirmasdi. Mahalliy aholining aytishicha, Orolbo‘yi bir paytlar Qoraqum va Qizilqum sahrosi o‘rtasida joylashgan najotbaxsh maskan bo‘lgan. Mutaxassislarning fikricha, daryolarning Orolga quyilish hajmi keyingi ellik yil ichida qariyb 4,5 barobar, suv yuzasi maydoni 8 va suv hajmi 13-martadan ko‘proqqa kamaygan. Sho‘rlanish darajasi esa 13-25 barobar ortib, bu Tinch okeanining o‘rtacha minerallashuv darajasidan 7-11-marta ko‘pdir. Suvning ifloslanishi, dengizning qaqragan tubidan katta miqdorda tuz va chang ko‘tarilishi Orolbo‘yi mintaqasi aholisi orasida turli kasalliklarning ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, bu yerdagi xavfli ekologik holat bolalarga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Orol dengizining halokatga uchrashi tabiatga ham katta zarar yetkazayotir. Mintaqada hayvonot va nabotot olami genofondining deyarli yarmidan ko‘pi, ya’ni baliqlarning 11, sut emizuvchilarning 12, qushlarning 26 va o‘simlikning 11 turi yo‘q bo‘lib ketgan. Suv resurslarining tanqisligi, ichimlik suvi sifatining pasayishi, yerning ifloslanishi va yaroqsiz holga kelishi, bioxilma-xillikning keskin kamayib ketishi, aholi salomatligi va genofondining yomonlashuvi, iqlim o‘zgarishlari, ehtimol, shu bilan bog‘liq ravishda mintaqa asosiy daryolari oqimining katta qismi hosil bo‘ladigan Pomir va Tyan-Shan muzliklari maydonining qisqarib borishi – bular Orol dengizining halokati natijasida vujudga kelayotgan muammolarning bir qismi, xolos. Ta’kidlash joizki, O‘zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari ko‘p yillardan buyon ushbu ekologik ofat oqibatlarini bartaraf etish yo‘lida samarali ishlarni amalga oshirmoqda. 1993-yilning yanvar oyida O‘zbekiston, Turkmaniston, Qozog‘iston, Tojikiston va Qirg‘iziston hamkorligida Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasining tashkil etilgani bu borada muhim voqea bo‘ldi. Prezidentimiz Islom Karimov ushbu masalani ilk bor BMT Bosh assambleyasining 1993-yil 28-sentabrda bo‘lib o‘tgan 48-sessiyasida ko‘tarib chiqqan va jahon hamjamiyati e’tiborini Orol dengizi muammosiga qaratgan edi. Bundan tashqari, Orol fojiasining halokatli oqibatlari kuchli ta’sir ko‘rsatayotgan davlatlar vakillari Bosh assambleyaning 1995-yil 24-oktabrdagi 50-sessiyasida jahon hamjamiyatiga Orol dengizi va Orolbo‘yi mintaqasini qutqarishda yordam so‘rab murojaat qildi. Davlatimiz rahbari BMTning Atrof-muhit bo‘yicha dasturi shaf’eligida Orol dengizi va Orolbo‘yi muammolari bo‘yicha kengashni tashkil qilish tashabbusini ilgari surdi. Buning samarasida 1995-2012-yillarda Orolbo‘yi mintaqasiga umumiy hajmi 1,1 milliard dollardan ortiq xalqaro donorlik yordami ko‘rsatildi. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo mamlakatlarining o‘z mablag‘lari hisobidan Orol dengizi havzasi davlatlariga yordam ko‘rsatish bo‘yicha ikkita dastur amalga oshirildi. Jumladan, Orol dengizi havzasida suv resurslarini birgalikda boshqarish mexanizmlarini rivojlantirish, ekologik ofat hududlarini qayta tiklash, aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash, salomatligini yaxshilash, qashshoqlik va ishsizlik darajasini kamaytirishga doir salmoqli ishlar bajarildi. Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasiga a’zo davlatlar 2003-2010-yillarda ushbu yo‘nalishdagi loyihalarni amalga oshirish uchun 2 milliard dollardan ziyod mablag‘ ajratdi. 2008-yili Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan Birlashgan Millatlar Tashkiloti ko‘magida Toshkentda «Orol muammolari, ularning aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot olamiga ta’siri hamda oqibatlarini yengillashtirish uchun xalqaro hamkorlik chora-tadbirlari» mavzusida bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiya mintaqadagi ekologik ahvolni yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etdi. Konferensiya doirasida ishlab chiqilgan Harakat rejasi Orol dengizi havzasi davlatlariga yordam ko‘rsatish bo‘yicha 2011-2015-yillarga mo‘ljallangan uchinchi dasturning asosini tashkil etdi. Dasturni ishlab chiqishda Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi Ijroiya qo‘mitasi, BMT tizimiga kiradigan tashkilotlar, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa Ittifoqi, ko‘plab donor-mamlakatlar vakolatxonalari ishtirok etdi. Dasturga kiritilgan uch yuzdan ziyod loyihani hayotga tatbiq etish uchun 8,5 milliard dollardan ortiq mablag‘ ajratish ko‘zda tutilgan edi. Bugun Orolbo‘yi mintaqasini qayta tiklash muammolarini yengillashtirish, aholi salomatligi va genofondini saqlash, ekotizimlarni qayta tiklash va himoya qilish, aholining munosib hayot kechirishi uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Oktabr oyi oxirida Urganch shahrida «Orol dengizi mintaqasidagi ekologik ofat oqibatlarini yumshatish bo‘yicha hamkorlikni rivojlantirish» mavzusida bo‘lib o‘tadigan xalqaro konferensiya kun tartibiga aynan ushbu masalalar kiritiladi. Konferensiyaning asosiy maqsadi – Orol dengizi mintaqasida ekologik va ijtimoiy- iqtisodiy ahvolni yaxshilashga qaratilgan dastur hamda loyihalarni amalga oshirish uchun xalqaro hamjamiyat mablag‘ va sa’y-harakatlarini safarbar etish, shuningdek, ekologik ofatning salbiy oqibatlarini kamaytirishga doir xalqaro hamkorlikni yanada rivojlantirishdan iborat. Yalpi majlisda Orol dengizi muammolariga bag‘ishlangan videofilmni namoyish etish rejalashtirilgan, mintaqaviy loyihalarni amalga oshirish masalalalari muhokama etiladi, Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi Ijroiya qo‘mitasi vakillari, xalqaro tashkilotlar delegatsiyalari rahbarlari va donorlarning ma’ruzalari tinglanadi. Shubhasiz, konferensiya natijalari xalqaro hamjamiyatning Orol fojiasini yanada teran anglashiga, ekologik ahvolni yaxshilash bo‘yicha aniq takliflar ishlab chiqishga yordam beradi. Orol dengizi havzasida atrof-muhitni himoyalashga 1,2 milliard dollardan ko‘proq mablag‘ ajratildi Islom Karimov ilk bor BMT Bosh assambleyasining 1993-yil 28-sentabrda bo‘lib o‘tgan 48-sessiyasida jahon hamjamiyati e’tiborini Orol dengizi muammosiga qaratgan edi. Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi tomonidan mintaqada ekologik vaziyatni yaxshilash, aholi yashashi uchun qulay shart-sharoit yaratish, yangi ish o‘rinlari tashkil etish borasida qator ishlar amalga oshirildi. Bu haqda O‘zbekiston Milliy axborot agentligi xabar bermoqda. "Suv resurslaridan oqilona foydalanish va Orolbo‘yi ekologiyasini yaxshilash maqsadida ko‘plab loyihalar amaliyotga joriy etildi, — dedi jamg‘arma agentligi rahbari Normuhammad Sheraliyev. — Xususan, Orolning suvi qurigan tubida qariyb 400 ming gektarga yaqin o‘rmonzorlar barpo etildi. Hozir garmselni qaytarayotgan, zararli tuzlar havoga ko‘tarilishining oldini olayotgan saksovullar bo‘yi to‘rt-besh metrgacha yetgan. Sho‘rxok qumliklar ekotizimi tiklanib, o‘t- o‘lanlar ko‘paymoqda, hayot kechirishning tabiiy sharoiti yuzaga kelayotgani tufayli yana parranda va darrandalar hududga qaytmoqda”. Ushbu loyihalarni moliyalashtirishda Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki, Yevropa iqtisodiyot komissiyasi, Yaponiya, Germaniya, Xitoy va boshqa davlatlar yaqindan yordam bermoqda. O‘zbekiston keyingi o‘n yil davomida Orolbo‘yi aholisining hayot tarzini yuksaltirish, yangi ish o‘rinlari ochish, hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish hamda Orol dengizi havzasida suv resurslari va atrof-muhitni himoyalash yo‘nalishlariga bir milliard 200 million AQSh dollaridan ko‘proq mablag‘ ajratdi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013-yil 14-maydagi farmoyishi bilan 2013-2015-yillarga mo‘ljallangan qator loyihalar belgilab berildi. Ulardan biri "Amudaryo deltasida kichik ko‘llarni tashkil etish” loyihasidir. Bu loyiha asosida Amudaryo deltasi bo‘ylab, Orol dengizi qirg‘oqlari atrofida kichik hajmli suv havzalari barpo etiladi. Ta’kidlash joizki, mazkur loyihaning birinchi fazasi 2002—2012-yillarda amalga oshirilgan bo‘lib, natijada to‘rtta damba, oltita suv taqsimlovchi gidroinshoot ishga tushirildi. Umumiy maydoni 64 ming gektardan iborat ko‘llarda suvni saqlash holati yaxshilandi. Bu to‘qayzorlar maydoni kengayib, chorva mollari uchun ozuqabop o‘simliklar ko‘payishiga xizmat qilmoqda. Chorvachilik sohasida mollarning bosh sonini va ulardan olinadigan sut va go‘sht mahsulotlarini oshirishga hamda suv havzalarida qushlar va mo‘ynali hayvonlarning ko‘payishiga sharoit yaratildi. Mazkur loyihaning asosiy maqsadi Amudaryo deltasining markaziy zonasida kichik suv havzalari barpo etish va ulardagi suv rejimini boshqarishni takomillashtirish, ekologik muvozanatni tiklash, ish o‘rinlari yaratish va qumlarning ko‘chishini to‘xtatib, o‘simliklar va hayvonot dunyosini saqlab qolishdir. Olimlarning hisob-kitobiga ko‘ra, har bir tup saksovul va cherkez uch tonna tuzli qum ko‘chishining oldini olar ekan. Yuqorida qayd etilgan farmoyish asosida Mo‘ynoq tumanidagi Axantay va Aqqum massivlarida himoyalovchi o‘rmon o‘simliklari hamda qurg‘oqchilikka va sho‘rga chidamli butazorlar ekish asosida dov-daraxtlar va o‘simliklarni ko‘paytirish ishlari bo‘yicha loyihalar amalga oshirilmoqda. Bu loyihalar ko‘magida 20 ming gektarli saksovulzor bunyod etilib, hozirda qariyb 1000 gektar maydonga 900 ming tup saksovul ko‘chatlari o‘tqazildi. Orol fojiasining salbiy oqibatlarini yumshatishga qaratilgan loyihalardan yana biri qishloqlardagi aholi suv ta’minotini yaxshilash loyihasidir. Hozir Taxtako‘pir tumanidagi ikkita aholi punktiga artezian quduqlari qurilib, yerosti suvini tozalagan holda aholiga yetkazib berish loyihasi amalga oshirilmoqda. Loyihadan ko‘zlangan maqsad mintaqadagi aholi sog‘lig‘ini muhofazalashda muhim o‘rin tutadigan ichimlik suvi ta’minotini yaxshilash orqali Orolbo‘yi aholisining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yuksaltirishga qaratilgan. Eslatib o‘tamiz, Islom Karimovning 2014-yil 5-avgustda qabul qilingan farmoyishiga binoan Urganch shahrida shu yilning oktabr oyi oxirida "Orol dengizi mintaqasidagi ekologik ofat oqibatlarini yumshatish bo‘yicha hamkorlikni rivojlantirish” mavzusida o‘tkaziladigan xalqaro konferensiyada bu boradagi dolzarb masalalar atroflicha muhokama etiladi. Bundan avvalroq, AQShning Milliy aerokosmik tadqiqotlar boshqarmasi (NASA)ning Earth Observatory sayti tomonidan Orol dengizining sun’iy yo‘ldosh orqali olingan yangi fotosuratlari e’lon qilinib, ularda Janubiy Orol dengizining sharqiy qismi to‘liq qurib qolganini ko‘rish mumkinligi haqida xabar berilgandi. Orol muammolariga bag‘ishlangan konferensiya ishtirokchilarining fikrlari. Poytaxtimizda “Orol muammolari, ularning aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot olamiga ta’siri hamda oqibatlarini yengillashtirish uchun xalqaro hamkorlik chora- tadbirlari” mavzuida xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tdi. Unda xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar, moliya institutlari, mamlakatimiz va xorijdagi ekologiya muammolari, iqlim o‘zgarishi va suv resurslarini boshqarish masalalari bilan shug‘ullanadigan ilmiy markazlardan ikki yuzdan ziyod yetakchi mutaxassis va olim ishtirok etdi. O‘zA muxbirlari ularning ayrimlari bilan suhbatlashdi. Lorens Markel, AQSHning “Sentech” kompaniyasi (irrigatsiya texnologiyalari) vitse-prezidenti: – O‘zbekiston rahbariyati tashabbusi bilan o‘tkazilgan ushbu anjuman yuqori saviyada tashkil etilgan. Konferensiyada Orol muammosini bartaraf etish bo‘yicha ko‘plab xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar, moliya institutlari, ekologiya muammolari bilan shug‘ullanadigan ilmiy markazlar vakillari bilan fikr almashish hamda mazkur muammoni hal etish borasida amalga oshirilayotgan loyihalar bilan tanishish imkoniga ega bo‘ldik. Orolbo‘yidagi ekologik vaziyatni barqarorlashtirish masalalarini atroflicha tahlil qildik. Konferensiya doirasida Mo‘ynoq tumanida bo‘lib, aholi turmush tarzi va mamlakatingiz rahbariyati tomonidan ular uchun yaratilgan shart-sharoit bilan tanishdik. U yerdagi shifoxonalarda aholiga malakali tibbiy xizmat ko‘rsatish yo‘lga qo‘yilgani bizni nihoyatda quvontirdi. Orolbo‘yi aholisini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash borasida olib borilayotgan sa’y-harakatlar o‘z samarasini berayotganining guvohi bo‘ldik. Kuni kecha Toshkentda ochilgan “Sof energiya. Energiyani tejash” mavzuidagi xalqaro ko‘rgazmada ham ishtirok etdik. Ta’kidlash joizki, Orol muammosini bartaraf etish yo‘lida suvni tejaydigan zamonaviy texnologiyalardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Yurtingizda energiya tejaydigan texnologiyalarni joriy etishga katta e’tibor qaratilayotgani diqqatga sazovor. O‘zbekistonning bugun turli yo‘nalishlardagi nufuzli xalqaro konferensiyalar mezboniga aylangani mamlakatingiz iqtisodiy taraqqiyot yo‘lidan dadil odimlayotganidan dalolatdir. Ben Sley, BMT Rivojlanish dasturining Yevropa va MDH mamlakatlari bo‘yicha mintaqaviy markazi direktori: – Bugungi kunda Orol muammosining salbiy oqibatlari global ekologik muammoga aylandi. Shu bois Orol muammolari, ularning aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot olamiga ta’siri hamda oqibatlarini yengillashtirish uchun xalqaro hamkorlik chora-tadbirlariga bag‘ishlangan mazkur xalqaro konferensiya nafaqat mintaqa davlatlari, balki dunyo mamlakatlari uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Mazkur konferensiyada mintaqadagi ekologik holatni yaxshilash, atrof muhitni muhofaza qilish, suv zaxiralaridan foydalanishning tejamkor usullarini ishlab chiqish, mintaqada yashayotgan aholining turmush sharoitini yanada yaxshilash kabi qator muhim masalalar muhokama qilindi. Kelgusida ushbu muammoni bartaraf etish uchun xalqaro hamkorlik doirasida amalga oshirilayotgan ishlar ko‘lamini yanada kengaytirishga kelishib olindi. Mo‘ynoq tumaniga borib, u yerdagi vaziyat bilan yaqindan tanishdik. O‘zbekistonda Orolbo‘yidagi ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni bartaraf etish hamda aholi farovonligini oshirish borasida nihoyatda katta ishlar amalga oshirilayotganiga guvoh bo‘ldik. Prezident Islom Karimov rahnamoligida Orol muammosining salbiy ta’sirini kamaytirishga, Orolbo‘yida ekologik vaziyatni barqarorlashtirishga, mintaqa aholisi turmush tarzi va salomatligini yaxshilashga qaratilgan ko‘plab dasturlar va loyihalar amalga oshirilayotgani tahsinga loyiq. Mamlakatingizga har gal kelganimda yurtingiz tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib, yanada go‘zallashganining guvohi bo‘laman. Toshkent, Samarqand, Buxoro kabi qadimiy shaharlardagi ko‘plab diqqatga sazovor joylar, ayniqsa, tarixiy obidalar va me’moriy yodgorliklar menda nihoyatda katta taassurot qoldirgan. O‘zbekistonda izchil amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli bunyodkorlik va obodonlashtirish ishlari – milliy va zamonaviy uslubni o‘zida mujassam etgan ko‘rkam inshootlar, ravon yo‘llar, go‘zal bog‘-rog‘lar har qanday xorijlikni maftun etadi. Xalqingizning mehmondo‘stligini, xushmuomalaligini va urf-odatlarini juda qadrlayman. Vim Kofino, Niderlandiyaning Vaginengen universiteti Suv va iqlim o‘zgarishi markazi direktori: – Orol muammosiga bag‘ishlangan yirik anjumanning O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan o‘tkazilgani inqirozga yuz tutgan dengizni asrab qolishga nihoyatda katta e’tibor qaratilayotganidan dalolatdir. Orol fojiasi bugun dunyoning qariyb barcha mamlakatlari uchun dolzarb muammoga aylangan. Bugun har birimiz ushbu muammoni bartaraf etish yo‘lida hamjihat bo‘lib, birgalikda harakat qilmog‘imiz lozim. Mamlakatingizning go‘zalligi meni doim hayratga soladi. O‘zbekistonda o‘zimni doimo xotirjam va baxtiyor his etaman. Mamlakatingizga har kelganimda barcha sohalarda yuz berayotgan ulkan o‘zgarishlarni ko‘rib quvonaman. Har tomonlama yuqori saviyada tashkil etilgan ushbu anjumanda ishtirok etish imkoniga ega bo‘lganimdan mamnunman. Oleg Vasilyev, Rossiya fanlar akademiyasi akademigi: – Bo‘lib o‘tgan xalqaro konferensiya Orol mintaqasi kelajagi uchun nihoyatda katta ahamiyatga egadir. Bu yerda yuzaga kelgan vaziyatni bartaraf etish, birinchi navbatda, suvdan foydalanish muammosini hal etishga bog‘liq va bu katta miqdorda mablag‘ sarflashni talab etadi. Konferensiyada buning uchun nafaqat olimlar va mutaxassislar, balki dunyodagi xalqaro tashkilotlar, moliya institutlari, ishbilarmon doiralar sa’y-harakatini birlashtirish zarurligi bir necha bor ta’kidlandi. Mening kasbim muhandis-gidrotexnik va Orol muammosi bilan bir yildan buyon shug‘ullanaman. Ahvolni tubdan o‘zgartirish uchun muammoning barcha jihatlari, birinchi galda, Orol dengizi havzasi suvidan foydalanishning gidrotexnik tartibi, mintaqa atrof-muhitining jismoniy va ekologik ahvoli o‘zgarishi bilan bog‘liq jihatlarni hisobga oladigan yangi, nostandart yondashuvlar, kompleks sa’y- harakatlarni amalga oshirish zarur. Men o‘zbekistonlik hamkasblarim bilan birgalikda Davlatlararo muvofiqlashtiruvchi suv xo‘jaligi komissiyasi Ilmiy-axborot markazi tadqiqotlarida, jumladan, ushbu o‘ziga xos suv havzasini ekologik qayta tiklash bo‘yicha loyihani ishlab chiqishda ishtirok etdim. Menimcha, ayni paytda Orolning g‘arbiy, chuqur suv osti qismini qayta tiklash muhimdir. Loyihaning amalga oshirilishi yaqin vaqt ichida bu yerda suvning sho‘rlanishini kamaytirish imkonini beradi. Demak, baliqchilikni, shuningdek, yon-atrofdagi yerlar holatini yaxshilash hisobidan qishloq xo‘jaligini rivojlantirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Shubhasiz, bularning barchasi bu yerda yashovchi aholi turmush darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Toshkentda tashkil etilgan Orol muammosi bo‘yicha konferensiya nihoyatda samarali va foydali bo‘ldi. Konferensiya tufayli biz, turli mamlakatlardan tashrif buyurgan olimlar va mutaxassislar bugungi kunda amalga oshirilayotgan chora- tadbirlarni muhokama etish bilan birga kelgusidagi ishlar yo‘nalishlarini ham belgilab oldik. O‘zbekiston tomonidan tayyorlangan loyihalar ro‘yxati bu boradagi ishlarni ro‘yobga chiqarishda katta yordam bo‘ldi. Ushbu loyihalarning amalga oshirilishi esa, Orol inqirozi oqibatlarini yengillashtirish imkonini beradi. Momoko Shiba, Xalqaro salomatlik va farovonlik universiteti professori (Yaponiya): – Orol muammosi nafaqat mintaqa ekologiyasiga, balki bu yerda istiqomat qiladigan aholi salomatligiga ham katta zarar yetkazdi. Shu sababli bugun ushbu muammoni bir davlat yoki alohida tashkilotlar guruhi hal eta olmaydi. Shu munosabat bilan ta’kidlashni istardimki, O‘zbekiston tomonidan yuqori saviyada tashkil etilgan mazkur xalqaro konferensiya Orol inqirozi oqibatlarini bartaraf etish yo‘lidagi muhim qadamdir. Konferensiya ishtirokchilari muammoning barcha jihatlarini ko‘rib chiqishdan tashqari, forum arafasida Orolbo‘yiga uyushtirilgan safar chog‘ida uning ko‘lamini o‘z ko‘zi bilan ko‘rish imkoniga ham ega bo‘ldilar. Meni pediatr-shifokor sifatida Orolbo‘yi bolalarining sog‘ligi tashvishga soladi. Men bu yerdagi vaziyatni o‘rganishni davom ettirish niyatidaman. Toshkentda o‘tgan xalqaro konferensiyada erishilgan Orol inqirozi oqibatlarini bartaraf etish bo‘yicha xalqaro hamkorlikning yangi bosqichi tufayli bunday imkoniyatga ega bo‘laman, degan umiddaman. Unda qabul qilingan hujjatlar aniq va puxta o‘ylangan va ishonchim komilki, ularning amalga oshirilishi Orol mintaqasi aholisi, birinchi navbatda, bolalar uchun katta samara beradi. Biz dunyoning turli davlatlari, turli mintaqalarida yashasak-da, farzandlarimizning porloq kelajagi uchun bir-birimizga yordam berishimiz lozim. Xulosa. Bugungi kunda, tabiiy resurslar, ayniqsa, suv va energetika resurslaridan oqilona foydalanish eng jiddiy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Bu sohada turli xil va noaniq yondashuvlarning ilgari surilishi, rivojlanishga to‘sqinlik qilib, mojarolar va ba’zan ekologik falokatlarga ham olib kelmoqda. O‘tgan asrning ikkinchi yarmida amalga oshirilgan yirik transchegaraviy daryolarni o‘ylamay tartibga solish natijasi o‘laroq, mintaqamiz ekologik falokat yoqasiga kelib qoldi. Bunga dalil sifatida Orol fojiasini keltirish mumkin. Qariyb bir avlod hayot kechirish muddati davomida Orol go‘zal unikal dengizdan qurib, yo‘qolib borayotgan suv havzasiga, Orolbo‘yi hududlari esa gullab yashnagan ko‘kalamzordan cho‘lu biyobonga aylanib bormoqda. Orol dengizining qurishi Amudaryo va Sirdaryo suv resurslaridan oqilona foydalanishga bevosita bog‘liqdir. Mazkur daryolarning hajmi va oqimi rejimining har qanday o‘zgarishi Markaziy Osiyodagi zaif ekologik muvozanatini tuzatib bo‘lmas darajada buzilishi bilan tahdid solmoqda. Aynan shu sababga ko‘ra Markaziy Osiyo mintaqasida suv resurslaridan foydalanish borasidagi ba’zi bir yondashuvlarga qo‘shilishning iloji yo‘q. Bu daryolarning yuqori oqimida ekologik, ijtimoiy va texnologik jihatdan katta xavf tug‘diruvchi ulkan suv inshootlarini qurishga doir har qanday urinish zararli va xavflidir. Mazkur jiddiy chaqiriqlarni inobatga olmaslik O‘zbekiston, Qozog‘iston va Turkmaniston davlatlarining millionlab aholisini rivojlanishi va umuman olganda hayot kechirishini havf ostida qoldiradi. Markaziy Osiyoda suv-energetika muammolari, jumladan transchegaraviy daryolar oqimida yangi gidrotexnik inshootlarning bunyod etilishi suv resurslarini oqilona va adolatli taqsimlanishini ta’minlovchi, mintaqaning barcha davlatlarining manfaatlirini inobatga oluvchi umume’tirof etilgan xalqaro huquq normalariga muvofiq ko‘rib chiqilishi kerak. Jumladan, BMTning 1992-yil 17-martdagi “Transchegaraviy suv oqimlarni va xalqaro ko‘llarni himoya qilish va ulardan foydalanish” va 1997-yil 21-maydagi “Kema yurmaydigan xalqaro suv havzalaridan foydalanish huquqi to‘g‘risida”gi Konvensiyalarida transchegaraviy daryolardan foydalanish to‘g‘risidagi barcha qarorlar shuningdek gidrotexnik inshootlarning qurishi masalasi ham biron-bir tarzda atrof muhitga zarar yetkazmasligi va qo‘shni mamlakatlar manfaatlarini buzilishiga olib kelmasligi lozimligi qat’iy belgilab qo‘yilgan. Bugungi kunda O‘zbekiston Markaziy Osiyoning transchegaraviy daryolar quyi oqimida joylashgan boshqa davlatlari kabi jiddiy suv taqchilligi muammosiga duch kelmoqda. Shuni hisobga olga holda hamda yuqorida e’tirof etilgan xalqaro- huquqiy tamoyillar va me’yorlarga asoslanib, Sirdaryo va Amudaryo suv havzalarida qurilishi mo‘ljallangan gidrotexnik inshootlar ishonchli, mustaqil va xolis ekspertiza o‘tkazilgandan keyin va albatta ushbu daryolarning quyi oqimida joylashgan davlatlar bilan kelishilgan holda amalga oshirilishi shart. Xalqaro me’yorlarga asoslangan holda O‘zbekiston suvdan foydalanishda ustuvor yo‘nalishlarni aniq belgilanishi tarafdori. Shu jumladan, birinchi navbatda mintaqaning cheklangan suv resurslari eng avvalo ichimlik va sanitariya ehtiyojlari uchun foydalanilishi kerak, ikkinchidan, oziq-ovqat ta’minoti va atrof-muhit ehtiyojlarini ta’minlashga va shundan keyingina sanoat hamda energetika yo‘nalishida sarflanishi lozim. Adabiyotlar. 1. Ahmatqul Ergashev, Temur Ergashev. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T.: “Yangi asr avlodi”, 2005. 2. Gerenchuk K.Sh. i dr. Obshee zemlevedenie. M., 1979. 3. Otaboev SH., Nabiev M. Inson va biosfera. T. O‘qituvchi 1995 yil. 321 bet. 4. 6.Baratov P. «Tabiatni muhofaza qilish». Toshkent. «O‘qituvchi» nashriyoti. 1991-yil.187–bet. 5. 7. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. 1-qism. T. O‘qituvchi.1994 yil.240-bet.