O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada mafkuraviy jarayonlar. Reformatsiya ideologiyasi, undagi yo‘nalishlar va oqimlar. REJA: 1. Reformatsiyaning vujudga kelishi va diniy islohotlar Reformatsiyaning asosiy maqsadi va uning asoschilari Martin Lyuter, Jon Kalvin, Tomas Myuntserlarning ilgari surgan goyalari. 2. Reformatsiya Rim katolik cherkoviga qarshi va dinda Protestantlik oqimining vujudga kelishi . Urta asrlarda g’arbiy Evropa mamlakatlaridagi ijtimoiy- siyosiy hayot. 3.O’rta asrlardagi mafkuraviy kurashlar. Erkinlikning buyuk hartiyasi. 4. Reformatsiyaning butun Evropaga tarqalishi va dehqonlar urushining boshlanishi. XVI asrdan boshlab Evropa mamlakatlarida sinfiy kurash kuchaydi. Bu kurash ayniksa Germaniyada keskin tus oldi. U erda xalk feodal tuzumni yo’q qilishga urinib ko’rdi. Germaniyada reformattsiya- feodal tuzumning asosiy tayanchi bo’lgan , cherkovni kayta kurush uchun kurash boshlandi. Germaniyadagi dehqonlar urushi reformattsiyaning yukori boskichi bo’lib koldi. Reformattsiya katnashchilarining maksadlari nima edi.? Shaharlik boylarga katolik cherkovi va uning dab-dabali ibodatlari va tez-tez utkaziladigan diniy bayramlari xaddan tashkari serchikim bo’lib kurindi. Shahar boylari cherkov xodimlarni va boshka ruhoniylarni taminlash uchun oladigan solik va ygimlarni kamaytirishni, monastirlarni tugatishni cherkov boyliklari xisobiga aysh ishratida yashashni istar edilar . Badavlat shaharliklar «kamchikim cherkov» bo’lishni talab qilar edilar. Cherkovni reforma qilishni ko’p feodallar ham yoklab chikdi. Dehqonlar va shahar kambagallari katolik cherkoviga Karshi keskin kurash olib bordilar. Bu esa feodal tuzum asoslariga karshi karatilgan xalk reformattsiyasi edi. Reformattsiyaning barcha taraftori prostentantlar deb, Yangi cherkov esa Protenstant cherkovi deb atala boshladi . Evropa mamlakatlari Angliya , Daniya va Shvetsiyada reformattsiyani dvoryanlarning ko’llab kuvatlashi Bilan kirollar amalga oshirdilar . Shevetsariya va Niderlandiya reformattsiyani ta’siri kuchli bo’ldi. Protestant knyazlarning papaga Karshi karatilgan ittifoki to’zilgan edi. Revormattsiyani asoschisi Lyuterning isyoni ikta siyosiy Qo’zg’alonga sabab bo’ldi. Myuntser katolik ruhoniylarga karshigina emas balki, dunyoviy feodallarga Karshi hujum qilib chikdi. Jon Kalvin protestant partiyasiga boshchilik qildi. Kalvin o’zining Yangi cherkov tashqilotiga kata ahamiyat bergan edi. Reforma qilingan cherkovlar demokratik tarzda boshkarildi. Reformattsiya va dehqonlar urushi davrida nemis madaniyati goyat yuksalgan edi . XVI asrning birinchi yarmida Germaniyada adabiyot vatasviriy sanat aynika muvaffkyatli rivojlandi. Germaniyada reformatsiyaning boshlanishi "Poroxli bochkaga yashin urishi". Ochik kurash boshlanishi uchun umumiy norozilik sharoitida fakat birgina turtki zarur edi. Rim papasining germaniyada avj oldirib yuborgan kizgin yorliklar savdosi ana shunday turtki bo’lib xizmat qildi. Monaxning :"Po’lni cho’zaveringlar!Karindosh-uruglaringizni va yakinlaringizni do’zax azobidan saklab koling!Mening kutichamga tanga yoki so’lkavoy tashlanishi bilanok gunoxkorning joni jannatga doxil bo’ladi!"-degan kichkirigi bozor maydonida tez-tez eshitilib turardi. Vijdonsizlik bilan yorliklar sotishga karshi 1517 yilda Vittenberg shaxridagi universitetning iloxiyot professori olim monax Martin Lyuter bosh kutarib chikdi. U universitet cherkovi eshiklariga o’zining dinga ishonuvchilarga karata yozgan xitobnomasini-"95 tezis"ini yopishtirdi.Bu xitobnomada Lyuter papaning gunoxlarini kechish yorliklari-indo’lgentsiyalar sotishini koraladi. o’z fikriga kushilmaganlarni munozaraga chakirdi. Lyuterning chikishi butun mamlakatni harakatga keltirdi.Lyuterning chikishi "porxli bochkaga yashin urishi"ga uxshardi. Yorlikka karshi chikib, Lyuter, cherkov xudo bilan odamlar o’rtasida vositachibo’lmasligini ehtirof qildi. Ko’p utmay, u cherkov papasiz ham yashashi mumkin, dedi.Shuningdek, u Yan Gus talimotining ko’pgina xulosalariga kushilishini ta’kidladi.Lyuter bundan keyin Rimga po’l yubormaslikni taklif etdi va Rim papasiga karshi kathiy kurash olib borishga chakirdi. Lyuterning chikishi xakidagi xabar Rimga etib yuorgach,papa "odobsiz Vittenburg monaxi"ni shakkoklikda aybladi.Germaniyaga Lyuterni lanatlovchi yorlik yubordi.Ammo bu yorlikni deyarli hech bir joyda bosib tarkatishga muvaffak bo’linmadi , papaning elchilarining hamma odamlar duk-pupisa va mashara bilan karshi oldilar .Luter xalk tomonidan ko’llab-quvvatlanayotganinikurib dadilandi:u papaning o’zini shakkok deb elon qildi hamda universitet talabalari oldida papaning yorligini go’lxanga tashlab yondiradi. Papaning tarafdori bo’lgan imperator Lyuterni knyazlarning, ritsarlar va shaharlar vaqillarining Vorme shahardagi yiginga chakirtirdi.Lyuter bu yginda paydo bo’lishi bilan uning o’z karashlaridan voz kechishini kathiy talabqildilar.Ammo Lyuter o’z nuktai nazarida kattik turdi va "Mening fikrim shu, men bu fikrimdan kayta olmayman! dedi. Imperator yuterni kamokka olishga urindi, lekin ritsarlar uni ximoya qilib chikdi, knyazlardan biri esa uni yashirib, o’z kasrida saklab turdi. REFORMATSIYA KATNASHCHILARINING MAKSADLARI VA ILGARI SURGAN G’OYALARI Shaharlik boylarga katolik cherkovi va uning dabdabali ibodatlari va tez-tez utkaziladigan diniy bayramlari xaddan tashkari serchikim bo’lib kurindi.Shahar boylari cherkov xodimlarini vaboshka ruhoniylarni tahminlash uchun olinadigan solik va yigimlarni kamaytirishni, monastrlarni tugatishni, cherkov boyliklari xisobiga aysh-ishratda yashashni istar edilar.Badavlat shaharliklar "kamchikim cherkov"bo’lishini talab kilardilar.Tug’ilib kelayotgan burjuaziyaning feodal tartiblaridan noroziligi katolik cherkoviga karshi kurashda namoyon bo’ldi. Cherkovni reforma qilishni ko’p feodallar ham yoklab chikdilar . Ritsarlar butun aholining noroziligidan foydalanib , cherkovning erlarini o’z ko’llariga kiritib olishga harakat qildilar.Knyazlar har kaysi Knyazlikdagi cherkovining papaga emas , balki Knyazga itoat qilishni istardilar. Ular chkrkovni o’zlariga buysundirib olganladan keyn,uning yordami bilan xalkni avvalgidan ham ko’proq ezmokchi va o’z hokimyatlarni yanada ko’proq mustamlamakchi bo’ldilar. Dehqonlar va shahar kambagalari katolik cherkoviga karshi kurash olib borish bilan birga , hamma zolimlarni yo’q qilishni xoxlardilar. Bu Esa feodal tizim asoslariga karshi karatilgan xalkreformatsiyasi edi. Cherkovni reforma qilish harakati butun mamlakatga yoyildi. Monaxlar monastirlardan kachib ketdilar , shaharlikalar va ritsorlar cherkovlarning mol- mulkini egallab ola boshladilar. Birok ko’p utmay shahar boylari mamlakatda kuchayib borgan xalk harakatidan kurkib ketdilar. Ularning manffatlarini ifodalagan Lyuter xalkni har kanday hokimyatga ,xatto eng zolim va shavkatsiz hokimyatga ham buysunishga chakira boshladi. Myuntserning xalkni kurashga ko’zgashi . Tomas Myuntser (1493-1525) xalk harakatiga boshchilik qildi .U ko’p ukidi va zamonasining yuksak bilimli kishisi bo’lib etishdi. U pop edi , bu xol uning xalk oldida ochik gapirishi chun imkon berardi. Myuntser o’zining kiska umrini butinicha mexnatkash xalk o’rtasida utkazdi, shuning uchun xalkning kaygu-alami va orzu istaklarini yaxshi bilardi. Myuntser reformatsiya boshlanganida Lyuterni ko’llab-kuvatladi.Ammo ko’p utmay Lyuterni avval hammani papaga karshi kati kurashga chakirgan holda keyn xalkning inqilobi kurashidan kurkkani uchun koralay bashladi. Myuntser uni " kurkok yo’lovchi " va "aldamchi" deb atadi. "Modomiki Lyuter tarafdorlari pop va monaxlarga hujum qilishdan nariga utshni istamas ekanlar ,kurash boshlamasalar bular edi",- deyardi Myuntser . Myuntser mexnatkash xalkka jabir - istam qiluvchi barcha zolimlarni nixochtda yomon kurar edi. U dehqonlar va shahar kambagallari olamoni oldida so’zga chikib, feodal tartiblarni kuroli kurash bilan yo’q qilishga chakirardi.Myuntser erda"jannat" yaratishni ,yani kambagallar ham, boylar ham bo’lmaydigan tartib urnatishni orzu qilardi. " Butun hokimyat mexnatkash xalk qo’lida bo’lishi kerak",-degan edi necha martalab Myuntser. U taboriylar ishini davom ettirajagligini aytadi. Myuntserning baxodirona davarlariknyazlarni va cherkovni kurkuvga solar va gazablantirar edi.Oddi kishilar o’zlarning otashin ximoyachilari bo’lgan Muntserni yaxshi kurar va unga yordam kursatar edilar.Bir kuni knyazlar Muntserni kamokka olmokchi bo’lganida kon ishchilari unga yordamga keldilar : kirka va belkuraklar bilan kurollanib olgan ishchilar uni kamashga yo’l kuymadilar. Myuntser uzluksizsiz takiblar tufayli bir viloyatdan ikkinchi viloyatga kuchib yurishga majbur edi. U yashirin ittifoklar tashqil qilar va o’z maqsadlari bayon etilgan xatlarni tarkatar edi. Muntserxalkni feodallarga karshi Qo’zg’alon kutarishga otlantirish uchun mamlakatning turli tomoniga o’z tarafdorlarini yuborardi. GERMANIYaDA DEHQONLAR URUShI Qo’zg’alonning boshlanishi. 1524 yil yozida Germaniya janubida dehqonlar Qo’zg’alon kutardilar.Bu xakidagi xabar tezda mamlakatga yoyldi. 1525 yil boshlarida Germaniyada dehqonlar urushi boshlanib ketdi. Mamlakarning janubi-garbida dehqonlrning 6 otryada harakat qilardi; bu otryadagi Qo’zg’olonchilarning soni 40 minga yakin edi. Shahar kambagallari dehqonlari kuvatladilar va ularga madat kuchlari yuborib turdilar. Qo’zg’olonchilar monastirlarga , feodallarning kasirlariga ut qo’ydilar. Dehqonlar majburyalar yozilgan hujjatlarni yondirar , xujaynlarning ot-molarini o’zaro bo’lib olishar , feodalar tomonidan basib olingan jamoa erlarini kaytarib olishar edi. Ular katolik papalar va monaxlarini xaydab yuborar edilar. Dehqonlar otryadlari yakinlashishi bilanok feodalar vaximaga tushib, turli shaharlarga kocharedilar. Qo’zg’alonchilar kurashining maksadi. Qo’zg’alonning boshida Myuntser va uning tarafdorlari dehqonlarga murojaatnoma yubordilar. Bu murojaatnomada Myuntser va uning tarafdorlari xalkni feodalar zo’lmidan to’la ozod bo’lish uchun birlashib ittifok to’zishga, kasr va monastirlarni bo’ztb tashlashga , karshilik kursatodigan feodallarni shavkatsiz jazolashga davat iladi. Bu murojatnoma Qo’zg’alonchilarning eng katiy dasturi edi. Lekin dehqonlarning bir qismi Myuetser aytganicha harakat qilmadi. Badavlatrok dehqonlar mol-mulkimiz ko’ldan ketib koladi deb kurkar va feodallar bilan bitishishga harakat qilar edilar. 1525 yilning mart oyda dehqon otryadlarining raxbarlari ygilib dastur to’zdilar . Bu dastur "12 modda"d$b ataldi, chunki dehqonlarning talabi 12 moddadan ibotat qilib yozildi.Dehqonlar dasturda shaxsiy karamlikning bekor qilinishini talab etdilar.Ular :"Bizni shaxsiy karam kishilar deb xisoblash xozirgacha odat bo’lib keldi, biz esa endi erkin kishlar bo’lishni istaymiz", -deb yozdilar. Ular dehqonlardan tortib olingan jamoa erlarni ularning o’ziga kaytarib berishni, barshchina va obrokni hamda cherkov ushrini kamaytirishni,har kaysi kishlokning popini o’zi saylab olishiga ijozat berishni talab qildailar. "12 modda" kichkina kitobcha shaklida bostrilib , dehqonlar orasiga tarkatildi.Bu dastur mutadil dastur edi. Dehqonlar bu dasturda feodallarning va cherkovning zo’lumini kamaytirishnigina talab kilgan edilar, xolos. Lekin Qo’zg’alonchilar feodalarga karshi kurashlarida "12 modda"ning talablarni Myuntser taklif qilgan inqilobiy faoliyat bilan muvofiklashtirib bordilar. Tug’ilib kelayotgan burjuaziya o’z manfatlari uchun dehqonlar kurashidan foydalanishga urindi . Xeylqbroni shaxrida boy shaharliklar imperator hokimiyatni kuchaytirish , butun Germaniyada yagona po’l tizimini joriy qilishva mamlakat ichida boj olishni bekor qilish talablaridan iborat o’z dasturini to’zdi . Bu talablarni o’rtaga kuyishdan maksad mamlakatni birlashtirishga hamda kapitalistik ishlab chikarish va savdoni rivojlantirishga yordam berish edi. Lekin shahar boylari dehqonlar to’g’risida gamxurlik qilmadilar: ular dehqonlarga majburiyatlardan pel to’lab kutilishini taklif qildilar. Kurashning kuchayib borishi. Qo’zg’alon alangasi hama yokka tarkala boshladi. Markaziy Germaniyada ,Tyuringiz viloyatida kurash olib borayotgan Qo’zg’alonchilar ayniksa katiy harakat qildilar . Bu viloyatda dehqonlar Qo’zg’aloniga shahar kambagollari va kon ishchilari ham kushildilar . Tyuringiyadagi Qo’zg’olonga Tomas Myuntser boshchilik qildi. Myuntser kurashning eng boshidanok Myulxao’zen shaxrida turdi . Xalk bu shahardagi boylar hukumronlik qilib kelgan eski kengashni tarkatib yubordi , Yangi kengash to’zildi. Yangi kengash Myuntser tarafdorlaridan iborat edi. Qo’zg’alonchilar feodallariga Karshi janglarga tayorlanib ,harbi ishni urgandilar, butxonalarning kungiroklarini eritib undan tuplar qo’ydilar. Myuntserning otashin nutkini eshitish uchun Myulxao’zenga ming -minglab dehqonlar kelardi. Myuntser Qo’zg’alonchilarni o’z kuchlarini birlashishga chakirardi. Lekin dehqon otryadlari bitta katta kushin bo’lib birlashmadi va ularning umumiy raxbarlari ham yo’q edi. Qo’zg’alon kutargan dehqonlar har kaysi viloyatda aloxida -aloxida harakat qildilar. Shu sababli devoryanlarning hujumi vaqtida Qo’zg’alonchilar bir-birlariga yordam Bera olmay koldilar. Dehqonlar mablugiyatiga uchrashlari. Dehqonlar urushining juda kengayib ketishi shaharlik boylarni kurkitib yubordi. Shuning uchun ular o’z yo’lboshchilari bo’lmish Lyuter Bilan birga feodallar tomoniga utib oldilar. Lyuter knyazlarni Qo’zg’alonni bostirishga va unda katnashgan dehqonlarni bita uymay kirib tashlashga chakirdi: «Xaar bir kishi ularni kutirgan itni o’ldirgandek , ham oshkorasiga,ham yashirincha nayza sanchib,ayamasdan urib va xiqildogidan bugib o’ldiraversin.Har bir kishi bilib kuysinki dunyoda isyonchidan kura zaharliyrok va zararkurandaroknarsa yo’q», -dedi. Shahar boylari knyaz kushinlariga shahar darvozalarini ochib berdilar. Germaniyaning janubi-garbida dehqonlarga Karshi shoshilinch ravishda tuplangan dvoryanlar kushini urish olib bordilar. Qo’zg’alonchilar soni jixatidan dvoyanlardan bir necha marta ortik bo’lsalar ham, lekin harbiy ishni bilmasdilar, ularning intizomi bush edi. Dehqon otryatlarining tarkibi hamisha o’zgarib turadi : dehqonlarning biri lagerga kelib otryatga kushilsa , ikkinchisi lagerdan uyga ketib kolaverardi. Buning ustiga dehqonlar juda soddadil edilar, ular aldovga ishonib o’z dushmanlari Bilan muzoqara boshlashga kirishaverardilar. Dvoryanlar Qo’zg’alonchilarga : agar siz uy-uyngizga tarkalib ketsangiz, biz hama talablaringizni bajaramiz, deb vada berdilar. Dehqonlarning bir qismi bu vadaga ishonib, taslim bo’ldi Shundan keyn dvoryanlar o’z vadalarini bo’zib, dehqonlar otryadlariga xoinona hujum qildilar va ularni yakka-yakka enga boshladilar. Tyuringiyada knyazlar Qo’zg’olonchilarga Karshi yollanma kushinlarni yubordilar. Myuntser o’zining 8 ming kishilik otryadlar Bilan Frankenxao’zen shaxri yakinidagi tokka joylashib oldi. Qo’zalonchi dehqonlar o’z lagerlari atrofini aravalar va xandaklar bilan urab oldilar . Lekin, Myuntserning otryadi yomon kurollangan edi. Knyazlar Qo’zg’olonchilar Bilan muzoqara boshlab ,ularga: «Myuntserni va uning tarafdorlarini tutib bering ! Shunday qilsangiz , bizdan marhamat kuta olasiz !»-dedilar. Ammo dehqonlar : «Myuntserni aslo tutib bermaymiz! U Bilan o’ligimiz ham birga bo’ladidirigimiz ham!»-deb javob berishdi. Knyazlarning yollanma kushinlari yarash shartini bo’zib , otryatga Karshi hujum boshladi. Tuplardan otilgan snaryadlar dehqonlarga kata talofat etgazdi. Knyazlarningyollanma saldatlari lagrga yopirilib kirib, 5 minga yakin kishini kirib tashladilar. Myuntser boshidan uk eb , ogir yarodor bo’ldi vaasir qilib olindi. U kattik kinoklarga mardlarcha bardosh berdi va knyazlarning buyrugi Bilan boshi tanasidan judo qilindi. Ayrim viloyatlarda Qo’zg’olonchi otryadlar Yana uzoq vakidgacha karshilik kursatib turdilar . Feodallar dehqonlar Qo’zg’olonini bostirganlaridan keyin dehqonlardan vaxshiona uch oldilar. Hama erda dorlar ko’rildi, asir olinganlar kiynokka solindi ,dorga osildi , utga tashlab qo’ydirildi. Xalok bo’lganlar soni 100 ming kishidan ham oshib ketdi. Dehqonlar urishining okibatlari. Germaniyada kapitalistik ishlab chikarishning muvaffakiyatli rivojlanishi uchun feodal ekspluatatsiyani yo’q qilish va mamlakatni birlashtirish kerak edi. Agar Qo’zg’olonchilarga burjuazya raxbarlik qilganida bu vazifalar reformatsiya va dehqonlar urishining borishida xal qilingan bular edi. Ammo tugo’lib kelayotgan nemis burjuaziyasi bunga layokatsiz bo’lib chikdi. Dehqonlar urishi feodal to’zimni inqilobiy yo’l bilan yo’q qilish uchun Evropada bo’lgan birinchi urinishi edi. Dehqonlar urishi malubiyatga uchragandan keyinfeodallar dehqonlarni yanada ko’proq eza boshladilar. Krepostnoy karamlik ilgari ko’pgina dexdonlar shaxsan erkin holda yashagan joylarga -Elba daryosining shark tomoniga ham yoyldi. Mamlakatni birlashtirish, markazlashgan davlat barpo qilish yo’lidagi urinish ham muvaffakayatsiz tomom bo’ldi. Knyazlar yanada ko’proq mustaqil bo’lib oldilar. Shaharlar va ritsarlar esa ularga itoat qiladigan bo’lib koldilar. Dehqonlar urishining muvaffaqqiyatsiz tugashi Germaniyaning tarkoqoligini bir necha asirga cho’zildi va feodal zo’lmning kuchayshiga olib keldi. REFORMATSIYANING EVROPAGA YOYILISHI Katolik Cherkovining reformatsiyaga karshi kurashi Reformatsiyaning yutuqlari. Lyuterning yorliklarni sotishga Karshi chiqqanligi to’g’risidagi xabar «xristian dinidagi hama mamlakat va o’lkalarga turt xaftadayok borib etdi»,-degan edi zamondoshlaridan biri . Reformatsiya Germaniyadan keyin Evropaning boshka mamlakatlarida ham boshlandi. Katolik cherkovi o’zining avvalgi ta’sirini yo’qotdi. Hamma joyda katolik cherkovining xodimlari mashara qilinar, papa va boshka katolik ruhoniylar xakida karikaturalar tarkatilar edi. Reformatsiyaning barcha tarafdorlari protestantlar deb , Yangi cherkovga (mazxab) esa protestant cherkovi deb atala boshladi. Shimoliy Germaniyada Knyazlar o’z erlarida cherkovni Lyuter taklif etgan tartibda reforma qildilar. Ular monastirlarni yopib qo’ydilar, cherkovga qarashli erlarning tortib oldilar. Knyaz o’z qo’li ostidagi Knyazlikning oliy ruhoni boshligi bo’lib koldi. Bu protestant cherkovi lyuteran cherkovi deb yuritila boshladi. Lyuterning amalga oshirgan reformatsiyasi shaharlik boylar uchun ham foydali edi. Cherkov «kam chikimrok » bo’lib koldi : dabdabali marosimlar , ikonalarga siginish, juda ko’p diniy bayramlar bekor qilindi. Poplar dindorlarga: Knyazning amir farmonini so’zsiz bajaringiz, deb uktirdilar. Angliya, Daniya va Shvetsiyada reformatsiyani dvoryanlarning quvvatlashi bilan kirollar amalga oshirildilar. Bu mamlakatlarda cherkovdan tortib olingan erlarning ancha qismiga dvoryanlar ega bo’ldi. Har kaysi mamlakatda kirol cherkov boshligi bo’lib koldi. Kalvinistlar cherkovi. Shveytsariyaning Jeneva shaharidagi protestant cherkovning boshligi kotoliklarning kuvginlaridan kochib borgan Jan Kalvin edi. Kalvin tashqil qilgan cherkov (mazxab) Kalvinistlar cherkovi deb atalgan. Kalvin o’z mazlaqdoshlariga : boylik ortirish uchun zo’r beribtinimsiz mexnat qilish kerak; kimning mol-dunyosi ko’p bo’lsa -«xudoning sevgae bandasi» usha, demak, uning tuppa-to’g’ri jannatga Kirishi turgan gap ,omadi yurishmay shugo’llangan ishidan ziyon kuradigan odamni esa xudo do’zax azobiga mahkum qilgan-deb uktirardi. Shunday qilib Dalvin boylik ortirishnin xudo xush kuradigan ish deb uni oklar va kambagalarni ogir qismatlariga rozi bo’lishiga undar edi. U sudxurlikni va musramlakalardagi ko’lchilikni oklar edi. Uyin -ko’lgular odamlarning dikkat- etiboriini po’l to’lashdan chetga tortmasin deb, Kalvinistlar har xil uyinlar qilishni va rakisga tushushni, chiroliy kiymlarda yasanib yurishni takiklardilar. Jenevada shaharliklar kattik nazorat ostiga olingan edi: hama odamlar ibod "chun cherkovga borishga, tong otarda ishga tushushi uchun kechkurun barvaxt chirokni uchirib yotishga majbur edilar. Kalvinistlar cherkovni ayrim mustaqil jamoalardan iborat edi, bu jamoalarga shaharlik eng katta boylar orasidan saylab kuyilgan kishtlar boshchilik qilardi. Kalvinistlar ham katoliklarga uxshab , o’z dushmanlarini kattik takib qila rva go’lxanda yonditib yuborar edilar. Shuning uchun ham usha vaqtlarda Jenevani «protestantlar Rimi» va Kalvinni esa «Jeneva papasi » deb ataganlari bejiz emas edi. Kalvinchilar dinini Evropa mamlakatlari burjuaziyasining eng dadil kismi kabo’l qildi. Iezuitlar ordeni . Reformatsiyaga Karshi kurashish uchun 1540yilda papa «Iso jamiyati» ni , yani iezuitlar ordeni1ni tasdikladi. Ordenni papa va katolik cherkovining sodik muxlisi dvoryan Ignatiy Loyola tashqil qilgandi. Papa iezuitlarning maksadi- « yo’ldan ozgan ommani dinga kaytarishdir», deb elon qildi. Iezuitlar ordeni harbicha qilib tashqil etilgan bo’lib , undan kattik imtizom urnatilgan edi. Orden tepasida fakat papaga buysunuvchi geniral turardi. Orden aozolari o’z boshliklarining buyruklariga itoat qilardilar. Ordening koidalarida; Agar cherkov bizga ok bo’lib kuringan narsoni kara desa, biz ham ushani darov kora deb xisoblashimiz kerak» deb aytilgan edi.Iezuintlar Rim papasining josuslari va uning buyruklarini churk etmay bajaruvchilar edi. Ular dinga ishonuvchilar gaplarini dikkat bilan eshitib olib ,o’zlariga muxum tuylgan hamma malumotlarni Rimga xabar qilib turar edi. Iezuitlar o’z monastirlari yo’qligi bilan boshka monarxlardan fark kilardilar. Ular rasmana, oddiy kiyim kiyib ,orden azosi ekanliklarini hech kimga sezdirmay ,pismiklik bilan yurar edilar. Hamisha ko’logini dikkaytirtb gap poylab yuraradigan ,olgir, tilyoglama va sertavozeiezuit o’z maksadiga erishish uchun har kanday vositadan faydalanar edi. Iezuitlar xushomadguylik va aldamchilik bilan kirollar va vazirlarning , zodogonlar va badavlat kishilarning ishonchini xosil qilishga , ularni o’z tasirlariga olishga harakat qilar edilar. Lekin Biron kirol yoki knyaz papaga Karshi chiksa ,iezuitlar xanjar va zaharni ishga solar edilar. Orden aozolari cherkov foydasi uchun har kanday jinoyatdan ,xatto odom o’ldirishdan kaytmasa bo’ladi, deb xisoblardilar. Iezuitlar ordeni firibgarlik va aldamchilik bilan juda ko’p boylik orttirdi. Iezuitlarning kata-katta erlari , korxonalari kemalari va xatto Janubiy Amerkada mustamlakalari bor edi. Papaning reformatsiyaga Karshi kurashi. Feodallarning ancha qismi katolok cherkovini xalk ommasining Qo’zg’olonlariga Karshi kurashda o’zining eng ishonchli yordmchisi deb xisoblardi . Rim papasini Janubiy Germaniya knyazlari , German imperatorlari , Ispaniya va Polsha kirollari ko’llab-kuvvatladi. Bularning yordami bilan katolik cherkovi reformatsiyaga Karshi hujum boshladi. Ko’p mamlakatlarda inkvizitsiya (cherkov sudi) kimlarni katolik cherkovidan yuz ugirishida gumonsirasa, ushalarning hammasini ilgargidan ham kattakrok takib qilar, kinokka solar va go’lxanda qo’ydirar edi. Inkvizitsiya ayniksa daxshatli tus olganIspaniyada bidoatchilarni utda yondirish autodafe («din ishi») degn nom oldi.Shakkoklarni katil qilish diniy bayram sifatida shahar maydonida, odamlar ko’p tuplongan joyda ,ko’pincha kurol vakata amaldor ishtrokida bajarila edi. Papa dindorlarning cherkovga Karshi yozilgan kitoblarni ukishga yo’l kuymaslik uchun katoliklarning ukish takaklangan kitoblar ruyxatini nashir qildirdi. Keyn bu ruyxatdagi kiboblar soni doimoshib bordi. Shahar maydonlarida kitob garamlaridan go’lxanlar qilindi . Agar yondirib yuborilgan hama kitoblarni bir joyga tuplash iloji bo’lganida «Ular go’lxanning alangasi mashxur Torya yongini vaqtidagi alangadan ham yukorirok kutarilgan bular edi. » deb yozgan zamondoshlardan biri. Katolik cherkovi reformatsiyaga Karshi kurashda o’z muxoliflarini ommaviy ravishda kirgin qilishdan ham kaytmadi. Reformatsiyaga ko’p dvaryanlar va shaharliklar kushilgan Frantsiyada katoliklar protestantlarni kirgin qildilar. Ular protestantlarning yo’lboshchilarini kurol singlisining nikox tuyga taklif qilish boxonasi bilan Parijga aldab olib ketdilar. Katoliklar oldindan kurollanib oldilar va protestantlar turgan har kaysi uyga ok bur Bilan kerst belgisi kuyib chiqdilar. 1572yil avgust oyi kechalaridan birida Parij cherkovlaridan birining kata kungirok sadolari hama yoka jaranglab eshitildi.Bu signal ovozi edi. Katoliklar bu signalni eshitishi bilanok protestantlarni kirgin qila boshladilar. Ular protestantlarni uxlab yotgan joylariga bostirib kirib, o’ldiraverdilar , baland uylarning derazasidan kuchaga o’loktirib tashladilar protestantlarning xotinini ham ,bolalarini ham ayamadilar. Ommaviy kirgin qilish Frantsiyaning boshka shaharlarida ham bo’ldi. Ikki xafta ichida ZOmingdan ziyod kishi o’ldirildi. Protestantlarning bu kirgin qilinishi tarixda Varfolomiy kechasi deb ataldi.Rim papa bu o’ldirishlarni mako’labgina kolmay ,xatto bu vokiyaga estslik tarikasida madel ishlab chikarishni buyurdi. Katolik cherkovi Polqa, Italya va Janubiy Germaniyada reformatsiyani bostirishga muvofiq bo’ldi. Katolik cherkovi alaba kozongan mamlakatlarda feodal tartiblar ,odatda , reformatsiya amalga oshirilgan mamlakatlardagiga Karaganda ancha uzoq vaqt saklanib turdi. DEHQONLAR URUShI MAG’LUBIYaTIDAN KEYIN REFORMATsIYaNING RIVOJLANIShI Imperatorning protestant knyazlarga karshi urushi. Augsburg diniy sulhi. Dehqonlar urushining malubiyatga uchrashi Lyuter reformatsiyasining o’zining xavf ostida koldirdi . Feodal katoliklar lageri 1525 yildan keyin Germaniyada katolik cherkovining hukumronligini to’la tiklashga harakat qildi. Ammo bu vaqtgacha cherkovdan seko’lyarizatsiya qilingan juda katta mulkni egallab olishga o’lgirgan imperya knyazlarning ko’p qismi bunday restavratsiyaga qarshi edi . Imperator va unga tarafdor bo’lgan katolik knyazlar bilan lyuteran dini yoki usha vaqtda protestantlik dini deb atalgan mazxabdagi ko’pchilik knyazlar o’rtasida urush boshlandi . Protestant knyazlarning imperatorga Karshi karatilgan ittifoki 30-yillarning’ boshidayok (Shmalkalden ittifoki) to’zilgan edi. Lekin u vaqtdagi tashki siyosat (Frantsiya va Turkiya Bilan olib borilgan urush) Karl V ning eotiborini ko’p vaqtgacha chetga karatib turdi . Knyazlar esa bundan foydalanib , o’z erlarini cherkov xisobiga kengaytirishda davom etdilar akat 1547 yilda Frantsisk 1 bilan sulh to’zilgandan kuyingina Karl V Italiyadan o’zi bilan birga 40 ming kishilik eng Sara ispan piyoda askarlarini olib keldi , knyazlarga Karshi urush boshlandi. Knyazlar juda tez taslim bo’ldilar. Elbadagi Myulberg yonida bo’lgan jangda (1547yil 24 aprel ) imperator zo’r zafarga erishdi. Va unga Karshi Knyazlarning bosh raxbari bo’lgan Saksoniya kurfyursti Iogani Fridrixni asir oldi. Karl V katolitsizimni tomomila tiklashga tayorgarlik kurib, ayni zamonda imperiya knyazlarning territoriya soxasidagi xukuklari ni kamaytirdi . Lekin bu xol uzoq davom etmadi . Imperator kudratining oshib borishi protestant knyazlarning ham , katolik knyazlarning ham unga Karshi keng koalitsiyasi maydonga kelishiga sabab bo’ldi. Papaning o’zi ham Karl V ga Karshi to’zilgan knyazlar blokini zimdan quvvatladi . Knyazlar kukisdan imperatorga hujum qilib (1552yila)usha paytda Insbrukda yashab turgan Karl V ni kushni Karintiyaga kochishga majbur qildilar. Karintiyani uning ukasi Ferdenand boshkarardi. Uzoq vaqt davom etgan sulh muzoqaralardan keyin ,1555 yilda Karl V Bilan knyazlar o’rtasida Augsburg sulhi deb nom olgan sulh to’zildi. Bu shartnomaga muofik aholining kaysi dinga etikot qilishi xukuki maxali Knyazlarga berildi. «Mamlakat kimniki bo’lsa , din ham ushaniki » degan printsip elon qilindi. Karl V o’z planlarining tomomila barbod bo’lgani tan berib, shu kunyok taxtan voz kechdi. Imperiya taxti uning ukasi Ferdenandga topshirildi. Shundan bir necha oydan keyoin (1556yilda) Ispaniya , Nedirlandiya va Italiyadagi erlar Karl V ning vorisi bo’lgan o’g’li Filpp 11ning qo’liga utdi. Karl V siyosatining barbod bo’lishi Germaniya uchun markaziy hokimyatning yanada zaiflashini hamda mamlakatda feodal tarqoqolikning yanada kuchayuvini bildirar edi. 1525 yildan keyin anabaptistlar . Myunster kommunasi. Dehqonlar urushi davom etgan yillarda anabaptistlarning soni ko’paygan edi. Ularning soni Tyuringiya va Saksoniyadan tashkarida Yana Reyn shaharlari -Vorms , Strasburg va boshka shaharlarda , shuninigdek Germaniyaning janubida-Augsburg va Ulma shaharlarida ayniksa tez oshib ketgan edi. Anabaptistlar Nedirlandiyada juda ko’p edi. Ulu dehqonlar urushi bostirilgandan keyin anabaptistlar kattik jazolarga duchor qilina boshladi. Reaktsiya sharoitida bazi anabaptistlar har kanday kurashdan va zo’rlik ishlatishdan voz kechib, juda tez itokatkor sektantlarga aylanib ketdilar . Ularning talimoticha , Iso Yana kaytib erga tushar emish - u farishtalar yordami bilan «ming yilik dorilamoyujurarmish. Chunonchi, Strasburgda Melxior Gofman degan bir muynado’z shunday ta’lim berib, Iso guyo 1533 yilda kaytib keladi, deb karomat qilgan. Birok, anabaptizim boshka bir traditsiya- revolyutsion- demokratik traditsiya ham saklangan. Bu traditsiyaning tarafdorlari «ming yilik dorillama » «avliyo odamlarning» o’zlari tomonidan barpo qilinadi deb faraz etganlar. «Imonsiz zolim»larni «taqvodar»larning o’zlari yiqitmoi kerak. Bunday anabaptistlarga 30 yillarga Myunster shaxrida bosh kutarib chikish uchun ko’lay fursat topilib koldi. Bu erda maxalliy demakratiya elimentlari o’zlarining feodal episkopiga Karshi bir necha yil davomida kattik kurash olib borgan edilar. Nixoyat,1534 yilda shahar episkopni xaydab yuborgan va o’zini «injilchilar » ,yani protestanlar shaxri deb elon qilgan edi. zod qilingan bu shaharda anabaptistlar katta ta’sir kursata boshladilar. Myunsterga Nedirlandiyadan anyaagina anabaptistlar kelishdi. Ular orasida Xaarlem shaxridan kelgan novvoy Ya n M a t i s Bilan Leyden kaxridan kelgan mashinachi YanLeydenskiy ayniksa gayratli edi. Ular har ikkalasi Myunster kengashida katta ro’l uynadi . Episkop Myunsterdan yana o’z hukumdorligini tiklash maxsatda qo’shni feodallar bilan birga shaharni qaram qilgan vaqtida shahar mudofaasiga Matis va u o’lgandan keyin esa Yan Leydenskiy boshchilik qildilar. 16 oy (1534-1535) davom etgan kamal sharoitida anabaptistlarning shahar kengashi tinchlik harakteridagi baozi bir tadbirlarni amalga oshirdi . Sutxurlik va speko’lyatsiya takiklandi. Aholi qo’lida bo’lgan oltin va kumush jamoat extiyojlariga sarf qilinishi g’chun musodira qilinadigan bo’ldi. Maxaliy monastirlarning va knyaz-episkopning omborlardan musodara qilingan ozik-ovkar jamoat extiyojiga sarflandi. Anabaptistlar kadimgi Tavrotga taklit qilib , Myunster shaxrining nomini Yangi Kuddus deb o’zgartirdilar Yae Leydenseiy «Yangi Isroil podishosi» deb elon qildi. U xaloyik o’rtasida kadimiy Isroil podisholari eslatadigan maxsus kiymda xozir bular edi. Kadimiy Isroildagi 12 kabila soniga muofik 12 bosh maslxatchi uni kurshab yubardi . Yukorida keltirilgan fakitlardan kurinadiki Myunser kommunasi ishlab chikarish usulini o’zgartirmadi. U tinchlik haraktiridagi tadbirlarni urush sharoitining takozosi Bilan amalga oshirilgan edi. Binobarin, Myunster komunasi tuzumida kommunistik tuzum elimentlarini kidirish mutlako noto’g’ridir . Myunster komunasi tarixidagi eng muxum narsa boshkadir : hujum boshlagan feodal reaktsiyaga Myunstrdagi xalk ommasini 1534-1535 yilarda bir neyaa yil davomida , goyat kiyin sharoitda gayrat Bilan karshilik kursatib turdi. Myunsterdagi Qo’zg’alon 1525 yil dehqonlar urushining sungi o’ziga xos aksi sadosi bo’ldi. Nixoyat , 1535yil 25 iyunda landsknextlar olamoni shaharga bostirib Kirdi , ammo ushanda ham bozor maydonida shiddatli jang bo’ldi.Kuturgan dushman askarlari shahar mudofaachilarni bita kuymay hammasini kirib tashladi .Asir olingan Yan Leydenskiyga feodallar aloxida o’lim jazosini kashf edilar .Jallod uning to joni chikkuncha , kizdirilgan ombur Bilan badanini burda - burda qilib o’zib tashlayverdi. XVI asirning birinchi yarmida nemis madaniyatining yuksalishi . Reformatsiya va dehqonlar urushi davrida nemis madaniyati goyat yuksalgan edi. XVI asir birinchi yarimida Germaniyada adabiyot va tasviriy sanat ayniksa muvaffakatliy rivoj topdi . Bu davrning atokli shoiri Gans Saks (1494-1576) bo’lgan edi. U Janubiy Germaniyada Nyurenberg shaxrida yashovchi mashinachini o’g’li edi .Saks reformatorlarga barvak kushilib , uni o’z asarlarida xioya kildi. Saks ijodiy chukur xalkchil harakterga ega edi. Uning ko’pdan ko’p kushiklari , shvanklari va darati asarlari keng kitobxonalar doirasiga -shaharliklar , qisman dehqonlarga mo’ljallangan edi. Saks boylarning ochko’zligini va «kata janoblar»zo’rovonligini fosh qilib, «kambagalar», manfatlarni ximoya qilgan edi. U meysterzingerlar (kushuk ustalari) Nyurenberg maktabining asoschisi bo’lib,bu maktab uchun meysterzinger kushiklarining maxsus tsiklini yozib berdi. Rassom, graver ,tasviri sanat xakidagi ko’pgina risolalarning avtori Albrext Dyurer (1471-1528) XVI asirning boshlarida Germaniyada atokli sanat arbobi bo’lgan edi. Dyurer ham Nyurenbergdagi zargarning o’g’li bo’lib, Nyurenberg gumanistlari Bilan yakin aloka boglagan edi. Dyurer Tavrot syujetlariga oid ko’plab kartinalar yaratib , ularga milliy xalk mazmunini singdirib yubordi . U dunyoviy termalarda ham rassimlar yaratdi . U chizgan partretlar katta realistik kuchga ega bo’lib, mazmundor peyzaj manzaralari va yorkin natyurmotlari unga kata shuxrat keltirdi. Dyurkr graver sifatida yanada ko’proq shuxrat kozondi . U yogoch va mis uymakorligida yuksak maxoratga erishib , gravyura ishida kata o’zgarish yasadi . Dyurer misga uyib ishlagan katta gravyuralarning o’zidan 100 dan ortikgi saklanib kolgan. XVI asrning birinchi yarmida Germaniyada nemis tasviriy sanatining boshka yirik ustalari orasida Kata Lukas Kranax (1472-1553) hamda Kichik Gans Golbeyi (1497-1543) ajralib turadi. Kata Kranax Ayni vaqtda atokli rassom va graver bo’lgan edi. U Frankoniyada tugo’lgan bo’lib , reformatsiyaning kizgin tarafdori ekanligi u yaratgan kartinalarda namayon bo’ldi. Reformatsiya arablari- Lyuter, Melanxton va boshkalarning portetlari uning muy kalamiga mansubdir . Kranax bir kancha badiiy asarlarida papani va katolik ruhoninylarning kattik tankid qildi. Kichik Goldbyen o’z kartinalarida O’lug dxkonlar urushining bir kancha manzaralarini aks etgan. U shuningdek Erazm Rotterdamskeyning «Betamizlik madxiyasi » kitobiga rasimlar chizgan . Ammo Kichik Goldbeyn portretchi sifatida ayniksa shuxrat kozongandi. U chizgan Erazm Rotterdamskiy ,Tomas Mor ingliz korollari Genrix VIII va Eduard ^1gertsog Norfolk hamda zargar Tomas Morett portretlari chukur pisixologizimi , rasmning nafisligi va yumshokligi , tasvirlanayotgan shaxslarning xakkoniy va To’la real bo’lib chiqqanligi Bilan ajralib turadi. SHVEYTSARIYADA VA EVROPANING BOSHKA MAMLAKATLARIDA REFORMATSIYA Katolik kontrreformatsiyasi Reformatsiyaning Evropaga tarkalishi. Reformatsiya fakat Germaniya Bilangina cheklanib kolmadi. XVI asrning 20-va ayniksa 30- yillarida lyuteranlik Skandinaviya mamlakatlari - Shvetsiya , Norvegiya , Daniyaga utib ketdi . Baltikabuyi mamlakatlarida Prus ordeni seko’lyarlashdi va dunyovi gertsoglikka aylandi. Lyuteranlik qisman Angliyada, Frantsiyada , Polshada .Vengriyada o’ziga tarafdorlar topildi. Rkformatsiya janubiy Germaniyaga kushni bo’lgan Shveytsariyada ayniksa ko’lay sharoitga ega bo’ldi. Burjua reformatsiyasi xudi anna shu mamlakatlar ideologik jixatdan ham , tashqiliy jixatdan ham olga kadam tashladi. Bu erda protestantizmning Yangi sistemalari ishlab chikarildi va Yangi reformatsion cherkov tashqilatlari vujutga keltirildi. XVI asrda Shveytsariya . Shahar va kishloklar kantonlarining Shveytsariya ittifoki XIII asr oxirlarida paydo bo’lgan edi. 1291 yilda-Uri, Shvits va Untervalden degan uchta «eski» kanton Qo’zg’aloni bo’ldi . XVI asrning o’rtalarida unga Yana bir necha konton - Tsug , Glarus, Lyutsern , Tsyurix va Bern kontonlari kushildi . XV asr davomida Shveytsariya ittifoki nemis Gabsburglarga Karshi , shuningdek , boshka shimoli italyan va garbiy frantso’z feodallarga Karshi kurashda o’z ozodligini kattik turib ximoya qilgan mustaqil fedirativ davlat sifatida o’zo’l- kesil tashqil topdi. Burmuncha vaqt utgach ,1511 yilda to’zilgan rasmi shartnomada Shveytsariyada fediratsiyasi imperchdan mustaqil bo’lishga erishdi. Bu vaqtga kelib ittifok territoriya ixatidan juda kengayib ketgan edi. 1513 yilda uning sostavida 13 kanton , 10 ta ittifokdosh va bir nechtagina karam (fogtlik deb yai erlar) bor edi. Siyosiy jixatdan Shveytsariya XVI asrda juda xilma-xil edi. Bazi kantonlarga ,yani shahar kantonlariga rivojlangan sanoat markazlari boshchilik qilardi, boshkalar yani kishlak kantonlan esa iktisodiy jixatdan orkada kolgan okruglar edi. Ayrim shaharlarda hokimiyat tepasida tanxo patritsiat turardi(masalan, Bernda) ,boshka shaharlarda (Tsyurixga o’xshash shaharlarda) shahar kengashlarning sostavi birmuncha demokratik edi. Shveytsariyaning anchagina kata shaxri yrik savdo va sanoat markazi bo’lgan Jeneva 1530 yildagina Savoyya gertsogi hukumronligidan ozod bo’lib, Shveytsariya ittifokiga ittifoqdosh er sifatida kirgan edi. Ammo uning federatsiya sostaviga kanton sifatida batamom kritilishiga xali ancha vaqt bor edi. Shveytsariya fedirattsichsining tagi bush va mujmalligidan foydalanib, yirik kushni davlatlar Shveytsariyani o’z siyosatlarining kurollariga aylantirdilar . Frantso’z kroli, German imperatori , Rim papasi Shveytsariya dehqonlaridan yollanma soldatlar sifatida foydalandilar . Dehqonlarning yollanma soldat qilib sotish Shveytsariya boshiga bitgan balo bo’ldi . Ittifok hukumati o’z fukorolarining koni Bilan ochikdan-ochik savdo qildi. Shahar kantonlari chet el hukumatlari Bilan kishlok kontonlari orasida olib barilgan muzoqaralarda odatda vositachilik vazifasini utar edilar. Ammo Shveytsariya ittifokidagi aholining eng ilgor tabakalari dehqonlarni yollanma soldat qilib sotiq mamlakatga nakadar katta ziyon ekanini tushuna boshladilar . Ular kantanlarni ancha markazlashgan yagona Shveytsariya davlatiga jipislashtirishni orzu qilar edilar. Yangi protestant dinini ular Shveytsariyani sessiy jixatdan uygotish kuroli dub , shuningdek maxalliy ruhoniy va dunyoviy feodalarga katiy zarba berish uchun kurash formasi deb kabo’l qildilar. Bu vaqtda maxalliy feodallar orkada kolib kelayotgan kantonlarida sessiy yo’lboshchi sifatidigi o’z ahamiyatini xali yo’qotmagan edi. O’lrix Tsvingli. Shveytsariya reformatsiyasiga O’l’rix Tsvingli (g’ 484-1531 ) yo’lboshyashik tsildi. Tsvingli badavlat shveytsar dehqoning o’g’li edi; bundan tashkari uning anchp obro’li va tasiri zo’r ruhoniylardan karindoshlari ham bo’lib, uning juda yaxshi ilm olishiga yordam berdilar . Tsvingli Vena universitetini tomomlab , latin va grek tillarini chxshi urganib oldi. Bir kancha vaqtgacha u gumanist, Erazm Rotterdamskiyga dust bo’lib keldi. 1518 ylda Tsvingli Tsyurix soborining popi bo’ldi. Tsvingli «dinni pokizalash »to’g’risidagi vazi Bilan , uning o’zi gapiga Karaganda , Lyuterdan oldin,1516 yildayok maydonga chiqqan . Ammopapalik bilan munosabatini keyinrok, 1519 yilda , Tsyurix mamurlari o’z kantonlarida indgentsiya Bilan savdo qilishni uning taklifiga muvofik takik etgan vaqtda o’zgan . 1522 yilda Tsvingli «67 modda» sarlovxali kitobni chikarib , unda u o’z reformatsiyasining printsiplarini bayon qilib berdi. Tsvingli muqaddas kitobni Lyuterga Karaganda ancha ratsional tarzda talkin qiladi. U Isoning jamoliga Musharraf bo’lish rasm odatni Isoga siginishdan boshka bir narsa emas , deb karadi va cherkovda eyilgan bir burda non ichilgan muqaddas vino Isoning Tani va koniga aylanishi to’g’risidagi talimotni rad qiladi. Tsvingli churkovi tashqiliy jixatdan ham ancha demokratik nigizga kuro’lgan edi. Maxala jamoasining raxbari bo’lgan pastorni jamoaning o’zi ivlab kuyardi. Cherkov jamoalari vaqilalrining sezdi utkazib turilardi . Cherkov tashqilotlari ustidan bosh nazoratchi kanton hukumati edi. Tsvingli reformatsiyani boshka shaharlarning kantonlari ham kabo’l kiladi . Ammo eski kishlok «urmon» kantonlari (Shvits , Uri, Untervalden, Lyutser va Tsug )ning patriarxal dehqon aholisi yolanmachilik tufayli papa Bilan yoki katolik frantso’z korolligi va German imperatorlik hukumati Bilan bog’lik bo’lganliklari tufayli Yangi dinni kao’l qilishdan katiy bosh tortilar Protestantlik shahar kantonlari din bayrogi ostida urmon kantonlari Bilan urush boshlab yubordilar , ularni o’zlariga batamom buysintirib olishga intildilar . Bu yurishlarda Tsvinglining o’zi ham aktv katnashdi. Tsyurixliklar va itifokchilarning 1529yilda olib borgan birinchi urishi muvaffikiyatliy bo’ldi. «urmon»kantonlari malubiyatiga uchraganlaridan keyin , urush harajatlarini to’lashga rozi bo’ldilar va chet davlatlar Bilan shartnomalar to’zish xukuklaridan voz kechdilar . Ammo 1531 yilda bo’lgan ikkinchi urush Tsyurixning malubiyati Bilan tugadi, Tsv1shglining o’zi Kapel yonidagi jangda o’ldirildi.Bu galendi shahar kantonlari tovon to’lashga hamda «urmogojantonlarning «xorijiy siyosatiga» aralashmaslik to’g’risida majburiyat olishga majbur bo’ladi. Jan Kalvin. Shveytsariyaning boshka bir chekkasida — Jenevada chikkan boshka bir shveytsar reformatori JanKalvin (1509-1564) bo’ldi. Kalvin aslida Pikardiyadan chiqqan frantso’z bo’lib , viloyat amaldorining o’g’li edi . Otasi uni yurist qilmokchi bo’lgan . Shu maksadda Kalvindastavval Burj, sungra Parij universitetida xukukshunoslikni urgangan edi. Shu Bilan bir payitda u juda chukur klassik malumotga ega bo’lib ,kadimgi tillarni puxta urgangan , tarixni yaxshi bilar , katolik va protestant (lyuteranlik) koidalarni urgangan edi. Kalvin 30- yilning boshlarida etikodli protestant bo’ldi. Dininy tadkikotlar tufayli Franyiyadan ketishga majbur bo’lgan Kalvin vaqtincha Garbiy Germaniyada , Strasburg shaharida yashadi , sungra esaBazelda turdi, u «Xiristiyan dinidan ko’llanma»degan kitobni nashir qildi, bu kitob protestantlar orastda katta muvaffakiyat kozondi. Kitob dast avval lotin tilida yozilgan va nashir qilingan edi. Ammo ko’p utmay , frantso’z tiliga va Evropadagi bir kancha millatlar tiliga tarjima qilindi. Bu kitobda Kalvin protestantizim asoslarini birmuncha sestematik ravishda bayon qilib Bera olgan edi. Bir kancha koydalarda KalvinLyutorga Karaganda katolizimdan xiyla uzoqka keta bilgan edi. Lyuter singari Kalvin ham odamxodni «imon xalos qiladi» degan akidaga asoslanadi va qismat azaldan bergilab kuyilgan bo’ladi , degan talimotni ilova qiladi.Odamzodning xalos bo’lishi batamom xudoning irodasiga bog’liq emish . Xudo oldindanok «avvaldan»bir xil odamlarni xalos qilgan , boshka birovlarni xalokatga mahkum etib kuygan ekan .Jaxondagi barcha odamlar ikki kategoriyaga - «Sara » odamlar va «past»odamlar kategoryasiga bo’lingan emish . Kalvin tarafdorlari xudo daxshatli zodga , Dunyo va ayrim odamlarning qismatini so’zsiz xal qiladigan kandaydir bir takdirga aylantirilgan. Taktiriy azal xakidagi talimot yangilik emas edi. Kalvinga kadar ham bu talimotni turli dinlar bir necha maydonga tashlagan, ayniksa eng ogir paytlarda shunday qilishgan edi. Xususan bu talimot ilk xristanlik davrida , xristanlik eski majusiylar ideologiyasiga Karshi Rim jamiyatida o’z urning egallash uchun kurash olib borishiga to’g’ri kelgan davrdakeng tarkalgan edi. Islom dini «kofirlar » ga Karshi «gazot urushlari» davrda takdirazal xakidagi dogmatga goyat katta etibor burilgan edi. Bu paytda musulmon dini Yakin va O’rta Sharkda bir mamlakat ketidan ikkinchisini o’z ta’siriga buysintirayotgan edi. Ammo XVI asr sharoitida bu dogmat Evropa protestantlarida o’zila xos tarzda talkin qilindi hamda jiddirok ideologik okibatlariga olib keldi. Kalvinning takdir azaldan belgilab kuyilgandir , degan talimoti dastlabki jamgarilish paytni Erkin aks ettirdi . Kalvin XG’Uasrda bo’lib utgan sotsial- iktisodiy o’zgarishlarga xudo tomonidan oldindan belgilab berilgan konuniy xoldir deb karagan edi. O’rta asrdagi asketik karashlarga karama-karshi ularok , u boylik tuplashni gunox ish , odamning «gunoxdan xolos bo’lishiga » xalakit beradigan narsa deb emas , balki odamzod erishgan muvaffikiyatining bir kurinishi, unga xudoning marhamati, deb karalgan edi. Engels Kalvinning takdir azal xakidagi talimotini uning davri Bilan boglab, XV- XVI asrlarda po’l munosabatlari rivojlanganini va bu narsa Yangi diniy ideologiyada o’z aksini topganligini kursatgan edi: «Uning dogmasi usha vaqtdagi burjuaziyaning eng jasur qismining talablariga mos kelar edi. Uning takdiri azalii to’g’risidagi talimoti - savdo va konkurentsiya dunyosida omat kelish yoki sinish ayrim kishilarning harakatiga va moxoratiga bog’liq bo’lmay , ularning ixtiyoridan tashkari xollarga bog’liq ekanligini diniy shaqilda ifoda qilinishdan iborat edi .Buni Biron kishining xoxishi yoki harakati belgilamaydi, balki kudrati , lekin kurinmaydigan iktisodiy kuchlarning marhamati belgilaydi. Buning to’g’riliga iktisodiy o’zgarish vaqtida , barcha eski savdo yo’llari va savdo markazlarining urning yangilari olayotgan , Amerika va Xindiston ochilgan , xatto azaldan iktisodi etikod simvoli bo’lib, hurmatlanib kelgan narsaning, yani oltin va kumushning kiymati tushib ketgan bir vaqtda yakkol kurinadi». Keyinchalik Kalvinning shogirtlari, ayniksa uning ingliz izdoshlari -puritanlar orasida takdirning azaldan belgilab kuyilganligi xakidagi talimot «dunyoviy vazifa »deb atolmish talimotga aylanib ketdi, bu talimotga kura odamning butun Amaliy faoliyati uning «burch» «vazifasi » «xudoning amri » ni amalga oshirishdan iborat. Puritanlar esa daslabki jamgarilish davriga mos keladigan Yangi linniy- burjua axlokini ham batafsil ishlab chikdilar . Tejamkorlik , xasislik , mexnatsevarlik va mol jamgarish - bu axlokning eng asosiy fazilatlari edi. Ikkinchi tomondan , gumanistik marifat rivojlangan sharoitda Kalvin tariflab bergan takdiri azal xakidagi talimot ratsionalrok ruhda ham talkin kilinishi ham mumkun edi. Xudo Kalvinning takidlashicha , darxol bu Dunyo konunlarni , Dunyo konunyatlarni oldindan belgilab kuygan - bu Bilan dunyo ishlariga va insoniyat tarixi jarayoniga xudoning «mujizakor »aralashuvi mantikan ortikcha qilib kuyilgan edi. Bu jixatdan Kalvin XVII- XVIII asrlardagi sungi falsafiy deizmning uzoq utmishdoshi bo’lgan edi. Kalvin o’zining Yangi cherkov tashqilotiga katta ahamiyat bergan edi . Kal’vin cherkovni «Ruh kishilardan »iborat «saralar jamoasi»beb biladi . Unda intizom juda kattik bo’lgan . Reforma qilingan cherkovni knyaz -feodallar nazoratiga buysintirilgan lyuteranlikka nisbatan Kalvin cherkovning to’zilishi ancha demokratik edi. Undagi barcha mansabdor ruxoniylar saylanib kuyilgan . Jamoaning ruhoniy raxbarlari bo’lgan astorlardan tashkari Kalvinning cherkov jamoasida shu jamoa kavmi ichidan saylanib kuyilgan oksokollar kata rolo uynagan . Ayrim jamoalar ittifoka birlashib , milliy cherkov tashqil qilganlar , bu cherkovlarga vaqti- vaqti Bilan chakirilib turadigan sinod (shezd)Lar boshchilik qilgan. Kalvin Jenevada maxalliy protestant partiyasiga boshchilik qiladi . U salkam ygirma besh yil (1540-1564) Jeneva cherkovining tepasida turib , maxalliy shahar kengashiga kata ta’sir kursatdi. Kalvin bu erda protestant ruhoniylar akademiyasini tashqil etdi. Bu erdan klvinchi missionerlar Evropaning barcha mamlakatlariga yuborilardi. Kalvin turli mamlakatlarda yashovchi o’z izdoshlari Bilan tez-tez xat yozishib turardi . U yashagan davirda Jenevani «Protestantlar Rimi» deb aalganligi bejiz emas edi . Kalvin din soxasidagi munosabati jixatidan ham Rim papasiga uxshar edi. Papalar eretiklarni shavkatsiz takib qilganlari singari , Kalvin ham boshkacha fikirdagi kishilarning hammasmga goyat chukur nafrat Bilan karar edi. Kalvinning taklifiga kura ,Jeneva kengashi xudosizliqda va axloksizlikda ayiblangan turli shaxslardan 58tasini katil qildirdi va 76tasini surgunga yubordt . Bular orasida mashxur ispan olimi M i g e l S e r v e t ham bor edi , u ilohiy troitsa to’g’risidagi talimotni rad qilgani uchun 1553 yilda go’lxanda qo’ydiriladi. Kalvinchilar Evropaning ko’pgina mamlakatlarida turli nomlari Bilan cherkov nomoyondalari sifatidagina emas , balkiy siyosiy arboblar sifatida ham harakat qilardilar «Kalvinizim Gollandiyada respublika vijutga keltirdi , Anglyada va xususan Shotlandiyada kuchliy respublika partiyalar vijutga keltirdi ». XVI asrning ikkinchi yarimida Kalvinizim munosabati Bilan Kalvinning vatani Frvntsiyada keng ijtimoiy diniy-siyosiy harakat paydo bo’ldi, bu harakatni davom ettiruvchilarga u erda gugenotlar deb nom berdilar . Katoliklar kontrreformatsiyasi. Reformatsiya to’lkini butin butin Evropaga yoyilib ketadiganday bo’lib kuringan edi . XVI asrning 30-yillarida ingiliz cherkovi papasidan ajraldi , 40-va 50 - yillarda reformatsiya Kalvinizim va boshka xil protestantlik talimotlari formasi Niderlandiya mamlakatlarida juda keng tarkaldi . Frantsiyada Ayniksa uning janubida protestant-Kalvinistlarning soni tobora ko’payib bordi . Germaniyada lyuteranlik , shuningdek qisman bu erga kirib kelayotgan Kalvinizim hamda tsvinglikanchilik katolitsizmni sikib borib, uni orkaga surib kuegan edilar . Protestantlik Skandinaviya mamlakatlariga yoyildi . X17asrning o’rtalarida xatto Polsha Bilan Vengriyada ham Rim cherkov uchun xavf tug’ildi . Birok XVI asrning o’rtalarida va ayniksa ikkinchi yarmida katolik cherkovi protestantlarga Karshi o’zi hujum boshladi . U xali tomomila umidsiz xolga tushgan emas edi . Evropaning ijtimoiy tuzumi asosan xali ham feodal tizimdan iborat edi . Kapitalistik munosabatlar fakat feodal formatsiya ichidagina tug’ilib kelayotgan edi . Dyarliy hama davlatlar tepasida XVI asrning brinchi yarimida Buyuk dehqonlar urushidan hamda u Bilan bog’liq bo’lgan boshka xalk harakatlaridan kurkib kolgan feodal sinflar turar edi . Evropaning eng yirik mamlakatlarida - Frantsiya , Ispaniya, Avstriyada tantana qilgan absolyutizimning o’zi katolitsizmga muxtoj edi, unga katolitsizm ideologik va siyosiy kuch sifatida zarur edi, absolyutizm xalk mmasini, dastavval, dehqonlar ommasini shu katolitsizm yordami Bilan itoatda tutishga umid boglagan edi . Katolitsizmning avzal tomoni - uning protestantlar cherkovi singari tarqoqo holda emas , balki markazlashgan holda ekanligida edi . Katolik episkopligi , kavm ruhoniylari , turliy monaxlarning ordenlari bir markazdan - Rimdan boshkalari va yo’l-yurik olardilar . Birok katolik cherkovi o’zining hukumronlik mavkeyning bir daraja bo’lsa ham tiklash maksadida xokm sinflarga bir kancha yon berishga majbur bo’lgan edi . Bir kancha mamlakatlarda cherkov qisman seko’lyarlashni, chni cherkov erlari va boshka mulkning ozmi —ko’pmi qismi dunyoviy odamlar qo’liga utishini tan olishga majbur bo’ldi . Absolyut hokimlik hukum surgan davlatlarda korolar maxalliy cherkovlar ustidan ilgariginga Karaganda Yana ham ko’proq hokimlik qila boshladilar . Xususan bu narsa milliy episkoplarning korollar tomonidan belgilanishida va maxalliy cherkov daromatlari o’lushining papaga ajratilishi ustidan u yoki bu maxalliy hukumatning eazorati urnatilganida namayon bo’ldi . Katolik cherkovi o’z ichida kata reformalar utkazishi lozim edi . Protestantizmga Karshi olib borilayotgan kurashning Yangi sharoitlari katoliklardan o’z kuchlarini ko’proq markazlashishini va papaning obrusini yanada ko’pro kutarishning talab qilardi . 1545-1547, 1551-1552va 1562-1563 yillarda Tridentda (Germaniya chegarasidagi Tridentda ) majlis kurgan Trident sobori protestantlar Bilan har kanday murosaga kelishni rad qildi , protestlarning hamasini «eretiklar » deb elon qildi . Sobor papaning din ishlarida eng mutabar shaxs deb elon qildi ; ilgarigi barcha akida hamda odamlar , ruhoniylarning tselibat monaxlik butga chukinish , kudratga sajda qilish , xudoga latin tilida siginish vash u singarilar saklab kolindi . Ruhoniylarning savodini oshirish maksadida svyashchennklar tayorlash uchun maxsus diniy seminariyalar barpo qilindi . Ayni vaqtda katolitsizm cherkovining «obrusi » ga biror darajadi putir etkazadigan hamda uning dogmatlari va tashqilotiga zid keladigan barcha Yangi goya yunalishlarga Karshi sestematik kurash olib bordi. Papalar katolik yozuvchilar nashir qiladigan adabiyotlar ustidan katik tsenzo’ra urnatdilar . Dindor katoliklar uchun Rimda muntazam suratda «takiklangan kitoblar ruyxati » to’zib beriladigan bo’ldi . Bu ruyxatlarga papaga dushman bo’lgan prtostentant yozuvchilarning asarlarigina emas , xatto eng Yangi ilmiy kitoblar ham, jumladan , olamning to’zilishining Tvrotdan boshkacha tushuntirib beruvchi chngi astronomiya asarlari va xokozolar ham kiritildi . Iezuitlar ordeni . Yangidan barpo qilingan iezuitlar ordeni («Iso jamiyati ») katolik reaktsiyasida goyat kata ro’l uynaydi . Ordenga ispan dvoryani Ignatii Loyola (1491-1556), asos solgan edi . Ordenning ustavini papa 1540 yilda tasdikladi. Trident soboridayok iezuitlar aktiv ish boshlab yubordilar , ular ashaddiy papa partiyasiga (o’ltramontan partiyasiga) boshchilik qildilar . Iezuitlar katoliyizm tantanasini taminlash uchun hech kanday vositadan ham kaytmasliklari Bilan fark qilar edi .Orden o’z ishida «maksadga erishish uchun xar kanday vosita ham yarayverar edi . » degan shiorni bayrok qilib olgan edndar .Iezuitlar boshka monax ordenlari singari dunyoni tark etmadilar , o’z xujralariga berkinib olmadila, balki olamni o’z changallariga ko’proq chirmashtirib olish uchun shu olam ichida yashaydilar .Orden aozolarini puxta saralab tanlash asosida to’zildi va uning imtizomi juda kattik edi . Orden enerali Rimda yashar edi . U goyat kata xukuklarga ega edi , ammo uning ordenning yukori tabakalari saylab kuyardi, va aslida uning doimiy kontroli ostida ish qilar edi . . Ordenning oddiy aozolariga o’z boshliklarining aytganini hech so’zsiz bajaraladigan kurol deb karalardi . «Tobe bo’lgan odam o’zidan kattaga xaxlagan yokka aylantirib kuysa bo’ladigan o’lik jasaddek , har yokka egsa egilaveradigan novdadek , har kanday shaqilga solsa , solib bo’ladigan , istagan yokka cho’zsa cho’zilaveradigan mumdek buysinmogi lozim. » (Loyola vazindan ) . Orden o’z faoliyatini har bir jixatdan kengaytirib yubordi . Iezuitlar aholisini bir qismi katolik bo’lib, boshka bir qismi prostestantlardan iborat bo’lgan rayonlardan propaganda ishlarni o’z kulariga oldilar vash u rayonda (Janubiy va Janubi Sharkiy Germaniya , Polsha va Vengirya va boshkalarda) katolitsizmning hukumronligini tikladilar . Izuitlar rg’k,oniylar tayorlaydigan maxsus diniy maktablargina emas , balki katolik ruxdan dunyoviy malumot beradigan umumiy malumot maktablarni ham o’z kulariga kiritib oldilar . Bu maktablar- mashxur kollygiumlar edi, ularda XVI, XVII asrlarda va qisman XVIII asrda Garbiy va qisman Sharkiy Evropaning (Polsha ) dvoryan yoshlari malumot olrdilar. Iezuitlar Saroy rg’-honiylari , yani korol hamda malikalarning ruhoniylari sifatida ham ktta siyosiy ro’l uynaydilar . Ko’pincha ular obsolyutizmning mamuriy apparatlaridan yukori lavozimlarni egallar edilar . Ammo iezuitlarni uzlari katoliklarga zid siyosat yurgo’zuvchi korollarga va hukumdorlarga Karshi fitna va igvolar tugdirar edilar (Anglya , ayrim davrlarda Frantsiyada ). Ko’pgina iezuitlar missionerlar sifatida mustamlakalarga -Janubiy Amerika Xindiston, Xindi -Xitoy , Indaneziya ,shuningdek Xitoyga va bir vaqt Yaponyaga kirib bordilar. Evropa kitasida Ijtimaiy- siyosiy reaktsiya davom etib turgan paytda iezuitlar muvaffakiyat kozanib turdilar . XVIII asrda Frantsiya burjua revoluttsiyasi arafasida burjua marifatchilari iezuitlarga Karshi juda karshilik kursatdi. O’rta asrlarda g’arbiy Evropada mafkuraviy jarayonlar Rim imperiyasining 395 yilga kelib, Sharqiy va G’arbiy Rim imperiyasiga bo’linib ketishi imperiyaning shimoliy hududlarida joylashgan qabilalarning faolligi oshirdi. Bir zamonlar Rim imperiyasi ta’siri ostida yashagan xalqlar endi unga bo’ysunmay qqya boshladi. Bu paytga kelib g’arbiy Evropada Rim imperiyasining bo’linib ketishi va qo’ldorlik tuzumining tanazzo’lga yuz tutishi, imperiyadan shimolda yashayotgan xalqlarda hali sinfiy munosabatlarning shakllanmaganligi, Rim imperiyasining g’arbiy hududlarida joylashgan Ispaniya va Galliya shaharlaridagi ijtimoiy hayot imperiyaning Sharqiy hududlaridagi ijtimoiy hayotdan ancha orqada holib ketganligi, savdo-sotiq rivojlanmaganligi Rim imperiyasida endi qo’llarning mehnatini samarasiz bo’layotganidan dalolat bera boshladi. Erlarga ishlov berayotgan qo’llarning o’z mehnatlari natijasidan manfaatdor emasligi buning asosiy sabablaridan biri edi. Shu sababli bu davrga kelib Rimda qo’llar mehnatidan foydalangan holda erga xqjayinlik qilishni saqlab holish asosiy qrinlardan birini egallar edi. Shu bois katta er egalari erlarini o’z yo’l ostidagi qo’llarga ijaraga bera boshladilar. Bu esa feodalizm paydo bo’lishi uchun dastlabki qadamlardan biri edi. Bu toifadagi yangi er egalari kolonlar, deb atala boshlandi. Keyinchalik kolonlarni erga ishlov berishi yaxshilash maqsadia ularni erdan ketib qolmasliklari to’g’risida harorlar chiqortirildi. Tanazzo’lga yuz tutayotgan imperiya o’zini saqlab holish uchun despotik,ya’niyakka hukmronlikka intildi. Respublika shaklidagi ayrim traditsiyalarga barham berdi. Chunonchi imperator ho’zo’ridagi printsipiat kengashi barham topdi. Senatorlar o’z o’rnini yqqotib, imperator ho’zo’ridagi byurokratik apparat konsistoriyaga berdi. Ular ning hatto imperator ho’zo’rida qtirishlari mumkin ham bo’lmagan. Yangi Rim ya’ni Sharqiy Rim imperatori Konstantinning qo’lodrlik tuzumini mustahkamlashga haratgan reformalaridan biri Xristian dinining davlat dini, deb e’lon qilinishi bo’ldi. Ilgari birinchi va ikkinchi asrlarda xristian dinining asosiy tarkibi yoki unga bo’ysungan aholi oddiy qo’llar va kambag’allar orasidan bo’lgan bo’lsa, endilshikda ularning tarikbida aristokratlarni ham kqrish mumkin edi. Xristianlik davlat diniga aylangandan keyin Cherkov katta er egaligiga ega bo’la boshladi. Er egaligi natijasida ular katta boyliklar tqplab, o’z ta’sirlarini siyosiy hayotda o’tqaza boshladilar. Ular asta sekinlik bilan oddiy xalq bilan imperator o’rtasida vositachilik rolini qynay boshladilar. Episkoplar varvarlar o’rtasida issionerlik yurishlari uyushtirib, varvarlar orasida xristian dinining ta’sirini oshirib bordilar. Eng muhim shaharlar - Rim, Aleksandriya, Konstantinapol, Antioxiya, Quddus shaharlari beshinchi asrda patriarx unvonini oldilar. Rim va Aleksandriya patriarxlari papa deb ham atalar edi. Patriarxlarga arxiepiskoplar va mitropolitlar bo’ysunar edi. Arixiepiskoplarga esa Cherkovga ayrim okruglarni boshharuvchi episkoplar, episkoplarga esa jamoa- qavmlaridan tashqil topgan poplar bo’ysunar edilar. Xristian dinining maonaviy raharlari har doim ham siyosiy kurash olib borib davlatlar ishiga aralashib keldilar. Masalan, 1198-1216 yillarda papalik qilgan Inokentiy III davrida papa teokratiyasi, deb atalgan g’oya eng yukori movqeiga ega edi. Papa «Erdagi hokimiyat xoqonlarga, samodagi xokimiyat ruhoniylarga berilgan», «Tanalar ustidan korollar, jon ustidan rg’-honiylar qqyilgan.», «Papa hokimiyati quyo, imperator hokimiyati oy», «Oy kuyodan yorulik olganidek, imperatorlar ham o’z hokimiyatlarini papadan oladilar», der edi. Butun evropadagi mamlakatlar orasida yuqori movqeiga ega ayrim davlatlar o’zlarini papa hokimiyatining vassali, deb bilishar edi. Jumladan, Anlgiya, Arragon,Portugaliy, Daniya, Shvetsiya va boshqa davlatlar.