O’RTA ASRLARDA SHARQ MAMLAKATLARIDA TIBBIYOTNING RIVOJLANISHI Reja: 1. Kirish. 2. Vizantiya tibbiyoti. 3. Arab xalifaligi mamlakatlari tibbiyoti. 4. O’rta asr Eron tibbiyoti. 5. Abu Bakr ar-Roziy. Uning xayoti va faoliyati. O’rta asrlarda Sharq mamlakatlarida iqtisodiy va madaniy rivojlanishda yuksak darajaga etdi. Sharq mamlakatlarining ko’p shaxarlari qadimgi karvon yo’llari bo’yida bunyod etilgan edi. Shuning uchun bu shaxarlarda, yo’lda betob qolgan vasdogarlar va sayyoxlar uchun dastlab kichik shifoxonalar va yirik kasalxonalar barpo etildi. Shunday kasalxonalar qadimgi Bog’dod, Ray, Samarqand, Toshkent shaxarlarida qurilgan edi. Tibbiyot fanining rivojlanishi, yangi kasalxonalar ochilishi – tabiblar sonini ko’paytirishni taqozo etardi. Shu munosabat bilan madrasalarda boshqa bilimlar qatorida tibbiyot ham o’qitila boshlandi. Sharq mamlakatlarida tibbiyotning barcha soxalari rivojlandi. Ayniqsa, xar xil dorivor o’simliklarni ishlatish, mineral moddalardan foydalanish borasida ko’p ishlar qilindi. Dori tayyorlash, saqlash va ishlatish to’g’risidagi fan – farmatsiya ham dastlab, Sharq mamlakatlarida kelib chiqqan edi. Vizantiya tibbiyoti. Bu mamlakatda fan va madaniyat IX-XI asarlarda ayniqsa, yuksak darajaga ko’tarildi. Bu erda yirik olimlar, faylasuflar, san’at naomyandalari va tabiblar etishib chiqdi. Tibbiyot soxasida yutuqlardan biri kasalxonalar va dorixonalar ko’proq ibodatxonalar va roxibxonalar koshida tashkil qilinardi. O’sha vaqtda Vizantiya shaxarlarida tibbiy maktablar ham bo’lgan. Bu maktablar ham ibodatxonalar ta’sirida edi. U erda ta’lim-tarbiya ishlari ibodatxona dasturi asosida olib boriladi. Ibodatxonalar qoshida kasalxona va tibbiy maktabdan tashqari etimlar va kimsasiz qari-nogironlar uchun ayrim xonalar ajratilgan edi. Vizantiya olimlarining eng asosiy xizmati shundan iborat bo’ldiki, ular o’zlari yirik asarlar yaratish bilan birga antik dunyo fani va madaniyatini saqlab qolishga katta xissa qo’shdilar. Masalan, ular Rim madaniyatining vorislari sifatida antik dunyo faniga oid asarlarni ko’chirib, tarjima qilib va boyitib, kelgusi avlodlarga etkazdilar. Shular jumlasida tibbiyotga oid asarlar ham bo’lgan. Vizantiyada yashab ijod qilgan tabiblaridan Oribaziy, Aesiy Eginskiy va Tralskiylar ayniqsa shuxrat qozondilar. Oribaziy (326-403) asli pergamlik bo’lgan. U Vizantiya xoqoni Yo’lian saroyida shoxning shaxsiy tabibi sifatida xizmat qilgan. Chuqur bilim va katta tajribaga ega bo’lgan bu olim o’zidan oldin o’tgan Yunoniston, Rim va boshqa mamlakatlar olimlarining asarlarini o’rganib, ularni bir erga jamlab, «Sinopsis» («To’plam») deb ataluvchi kitob yozgan. Bu kitobda tibbiyot fanining deyarli hamma soxalari kiritilgan edi. Kitobda o’sha zamonda ma’lum bo’lgan asosiy diagnostika va davolash usullari ko’rsatilgan, olimlarning bu masalalaridagi fikrlari yoritilgan. Oribaziyning o’z fikr va tajribalari ham bayon eitlagan. Xususan, u ichki kasalliklar, bolalar va ayollar kasalligi bo’yicha o’z tajribalarini yoritgan. Kasallarni davolashda tabiat faktorlari – sof xavo va mineral suvlardan keng foydalangan. Aesiy, Tralskiy, Eginskiy ham Vizantiyaning yirik tibbiyot olimlaridan edi. Aesiyning tibbiyotga 16 jildlik asari bo’lgan. Kitobda ichki kasalliklar bayon etilgan. Tralkiyning otasi ham tabib bo’lgan. Bu olim 12 jildlik tibbiy asar yozgan. Pavel Eginskiy ham mashxur tabib bo’lgan. U ayniqsa, jarrox sifatida tanilgan. Bu olimlar qadimdan Vizantiya tibbiyotning klassiklari xisoblanadilar. Arab xalifaligi mamlakatlaridagi tibbiyot. Yana bir yirik davlat Arabiston yarim orolida paydo bo’ldi. VII asrning boshlarida tarkok arab kabilalari birlashtirilib, markazlashgan arab davlati barpo etildi. U arab xalifaligi nomini oldi. Arablar islom dini bayrogi astida urush qilib, asta-sekin boshqa mamlakatlarni bosib ola boshladilar. Sharqda-Xindiston va Xitoygacha, G’arbda-Ispaniya va Portugaliyacha bo’lgan erlarni zabt etdilar. Ular o’zlari bosib olgan mamlakatlardagi fan, madaniyat va texnika yangiliklarini o’zlariniki qilib oldilar, maxalliy olim va fozillarni esa ko’pini ko’rib tashladilar. Tibbiyot soxasidagi yutuqlarni ham o’zlashtirdilar. Arablarning diniy muqaddas kitoblari bo’lmish «Ko’r’on» va «Xadis» dir. Bu kitoblarda tibbiyot, salomatlik va kasallikdan xoli bo’lish masalalariga oid ko’p xikmatli so’zlar, maslaxatlar va tavsiyanomalar bor. Salomatlik saqlash masalasida birinchi o’ringa poklik (ozodlik) va sanitariya- gigiena qoidalariga rioya qilish qo’yilgan. Ko’r’onda bunday deyilgan: «O’zlarini doimo ozoda va pokiza to’tib yuruvchi bandalarni xudo o’ziga dust tutadi». «Xadis» da aytilgan-ki, pokizalik kishining zexn-idrokini oshiradi, tabiatini ravshan qiladi, chiroyiga chiroy ko’shadi, uni xar xil kasalliklardan asraydi. Kasalliklarni davolashda musulmon dini boshqa dinlardan farqli ravishda faqat toat-ibodatdangina emas, balki xar xil davo usullaridan ham foydalanishni tavsiya etadi. Xususan, dori-darmonlarga ahamiyat berilgan. «Xadis» da yoqumli kasalliklarning oldini olish choralariga aloxida ahamiyat berilgan. Bu xaqida «Xadis» da bunday deyilgan: «Agar biror joyda vabo paydo bo’lgan bo’lsa, bemor etgan uyga kirmangiz». Eron tibbiyoti. O’rta asrlarda rivoj topgan Sharq mamlakatlaridan yana biri Erondir. Mamlakatda O’rta asrlarda ijtimoiy –iqtisodiy xayot, fan va madaniyat yuksak darajaga ko’tarildi. Unlab yirik olimlar, faylasuflar, shoiralar etishib chiqdi. Ular ulmas asarlar yaratdilar. Buyuk Firdavsiyning «SHoxnoma» si, SHayx sa’diy SHeroziyning «Buston» va «Guliston» poemalari shular jumlasidandir. Yirik shaxarlarda shifoxonalar, dorixonalar, ko’tibxonalar, hammomlar va boshqa foydali binolar ko’rildi. Masalan, IX-X asrlarda Ray, hamadon, Isfaxon va yana boshqa shaxarlarda bir necha kasalxonalar ko’rildi. O’sha davrda Eronda yashab ijod qilgan tibbiyot olimlari qatorida Abu Bakr ar – Roziy ayniqsa, katta shuxrat qozondi. Abu Bakr ar – Roziy (Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya ar-Roziy) 865 yilda xozirgi Eronning qadimgi Ray shaxarida badavlat oilada tugildi. Ray o’sha zamonda yirik ma’muriy, savdo-sodik va madaniy markazlaridan biri bo’lgan. SHaxarda ko’p yirik olimlar, faylasuflar, san’nat namoyandalari va tabiblar yashardi. Bu qo’lay sharoit roziyning mashxur olim va xaqim bo’lib etishishida muhim rol o’ynaydi. Roziy dastlab ko’p bilimlar bilan shug’ullangan. Keyinchalik kime bilan qiziqib kolib, bu fanni chuqur o’zlashtirib olgan. Roziy kimyo fani soxasida ko’p tajribalar utkazgan. Roziy kimyo fani soxasida bir qancha kashfiyotlar qilgan. Masalan, u azot va gugurt kislotasini kashf etgan. Al – kaxolni sof xolida olgan. Abu Bakr ar-Roziy tabiblik ishi bilan kechroq, yoshi 30 larga yaqinlashganda shug’ullana boshlagan. U tibbiyot bilimini kech o’rgana boshlashiga qaramay, bu soxani juda tez va mukammal o’zlashtirib olgan. Roziy o’sha davrdagi ko’pchilik buyuk tabiblar singari ko’p sayoxat qildi, ko’p shaxarlarda bo’ldi. U bir qancha vaqt Xurosonda yashadi, Buxoroda istiqomat qildi. Bu erda u Xuroson xukmdori Abu Solix Mansur ibn Isxokning shaxsiy tabibi bo’lib xizmat qildi va unga bag’ishlab o’zining «mansurga bag’ishlangan tib kitobi» nomli mashxur asarini yozdi. Xurosonda Roziy bemorlarni davolash bilan birga bu soxadagi o’z ilmiy tadqiqotlarini davom ettidi, kitoblar yozdi va shogirdlar tayyorladi. SHulardan biri – Muhammad ibn YUnus yirik olim bo’lib etishdi. Roziy Xurosonda bir qancha vaqt yashagandan keyin Irokka (Bogdod shaxriga) ko’chib utdi. Bu erda u Irok xukmdori saroyida xizmat qildi. Bagdodda Roziy ishtirokida ikki kasalxona barpo etildi. Roziy raxbarlik qilgan shifoxonada sharq tibbiyotida birinchi bo’lib, yangi usul qo’llandi. YA’ni xar bir bemor uchun maxsus varaka («Kasallik tarixi») joriy qilindi. Davolash prinsipiga kelganda, Roziy o’sha vaqtdagi umumiy qoida ya’ni qarama- qarshilikni qarama-qarshilik bilan davolash prinsipiga asoslanardi. Bunda Roziy parxez usuliga aloxida e’tibor bergan. Roziy ancha tajribali jarrox ham edi. Tarixchilarning yozishicha, u birinchi bo’lib bint ishlatgan. Kuy ichagidan tayyorlagan ip (tor) ni ham Sharq jarroxligida birinchi bo’lib Roziy qo’llagan.