ORTALIQ HÁM EKOLOGIYALIQ FAKTORLAR. EKOLOGIYA HÁM INSAN SALAMATLIǴI.. Reje 1. Ortalıq tu`sinigi. Ortalıq tu`rleri, ortalıqtıń pataslanıwınıń formaları, 2. Ekologialıq faktorlar , klassifiktsiyası, biyimlesiw. Ekologiyalıq nızamlar, ekologiyalıq valentlik, tolerantlıq, ekologiyaliq nisha, biomaromlar Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler h’ám sózler: Ortalıq, iykemlesiw, tirishilik ortalıqları, ekologiyalıq faktor, abiotikalıq, biotikalıq, antropogen, fitogen, zoogen, mikrobogen, optimal, maksimum, minimum, kritikalıq noqat, ekologiyalıq valentlik, sheklewshi faktor. Ortalıq qorshaǵan átiraptaǵı óz-ara baylanıslardaǵı shárt-sharayatlar h’ám tásirler toplamı. Ápiwayıraq qılıp aytqanımızda organizmlerdi orap alǵan barlıq faktorlar jıyındısın túsinemiz. Ádette tábiyiy h’ám jasalma ortalıqlar ajıratıladı. Tábiyiy ortalıqtı suw, quyash, shamal, h’awa, jer, ósimlik h’ám h’aywanat dúnyası sıyaqlı tábiyiy faktorlar kompleksi quraydı. Jasalma ortalıq insan tárepinen jaratılǵan bolıp, bunda insannıń miynet usılı jatadı. Tábiyiy h’ám jasalma ortalıqlar bir-biri menen tıǵız baylanıslı. Olardıń baylanıslılıǵın ekologiyalıq ortalıq túsinigi táriypleydi. Tiri organizmlerdiń tirishiligi ózgermegen shárt-sharayatlar h’ám tásirler erkin h’alatında teń salmaqlılıq ózgermeydi, kerisinshe ortalıqtıń qolaylıqları h’ám tásirler buzılǵanda teń salmaqsız h’alat kelip shıǵadı. Ekologiyalıq ortalıqtıń buzılıwı atmosferanıń jer astı suwlarınıń pataslanıwı, qattı shıǵındı zatlarınıń toplanıwı h’ám azıqtıń zaqımlanıwı, shawqımlardıń kóbeyiwi, radiaktiv zatlar h’ám basqalardıń tásiriniń artıp barıwında kórinedi. İnsan tábiyat nızamların tereńirek úyreniw ornına tirishilik ortalıǵın tezlik penen buzıp pataslandıra basladı. Tiri organizmler tórt tiykarǵı ortalıqlarǵa tarqalǵan. Olardan ekewi, yaǵnıy suw h’ám h’awa ortalıqları óli topıraq ortalıǵı aralıq h’ám organizm (ortalıq sıpatında) tiri qásiyetlerge iye. Hár bir tirishilik ortalıǵı óz gezeginde organizmler jasawı ushın h’ár qıylı jasaw jaylarınan ibarat. Máselen: suw ortalıǵı tómendegi jasaw jayları sıpatında ushırawı múmkin: dushshı h’ám shor suw, kólmek h’ám aǵım suw, shońqır h’ám sayız, jıllı h’ám suwıq. Tiri organizmler bir-birlerinen parıq qılıwshı ózine tán 4 ortalıqta tarqalǵan eken, olardan biri esaplanǵan suw ortalıqta dáslep tirishilik kelip shıqqan. Keyin ala tiri organizmler qurǵaqlıqqa shıǵıp, topıraq payda bolıwında qatnasadı h’ám onı iyelegen. Sonday-aq, h’awa h’ám basqa bir tiri organizmniń ishinde yamasa sırtında da tarqalǵan. Demek, bizge belgili bolǵan tiri tábiyat h’ám onıń quram bólimleri esaplanǵan zamarıqlar, ósimlikler h’ám h’aywanlar áne usı ortalıqlarda jasawǵa iykemlesken. İykemlesiw túrli dárejelerde kórinislerde sáwlelenedi. Kópshilik ósimlikler artıqsha qızıp ketiwden saqlanıw ushın basqa ósimlik túriniń sayasında ósedi. Bul jerde iykemlesiw biotsenotik dárejede sáwlelenip atır. Pal h’árrelerdiń uyaları h’ádden tısqarı qızıp ketkende qanatların qaǵıp uyanı suwıtıw topar dárejesindegi iykemlesiwge mısal boladı. Haywanlardıń teri bezleri arqalı denesin suwıtıwı yamasa ósimliklerdi transpiratsiya arqalı japıraq betin suwıtıwı sıyaqlılar organizm dárejesindegi iykemlesiwler. İykemlesiwdiń kórinislerine kelsek morfologiyalıq, fiziologiyalıq h’ám qulqıy iykemlesiwlerge ajıratıladı. Morfologiyalıq iykemlesiwlerge mısal qılıp suw ortalıǵında gidrobiontlardıń suwdıń qarsılıǵın kesip júriwge tán dene dúzilisi, plankton organizmlerdiń suwda asılǵan h’alda jasawı sıyaqlılar esaplansa, ósimlikler dúnyasında shól sharayatında minumum suw sarıplawǵa iykemlesiw sıpatında japıraqlardıń reduktsiyalanıwı yamasa pútkilley bolmawı sıyaqlılardı kórsetiw múmkin. Fizologiyalıq iykemlesiwler h’aywanlarda azıq quramına qaray as sińiriw diziminde fermentleriniń belgili túrleriniń ushırawı yamasa shólde jasawshı h’aywanlardıń suwǵa bolǵan talabın qandırıw ushın maylardıń bioximiyalıq oksidleniwinen paydalanıw sıyaqlılar kiredi. Hulqıy yamasa etologiyalıq iykemlesiwler h’aywanlar ushın tán bolıp, túrli formalarda sáwlelenedi. Máselen, sırtqı ortalıq penen h’aywan denesi ortasında normal jıllılıq almasıwı ushın uya qurıw (báspana tabıw), qolay temperaturalı jaydı izlep tabıw, sonday-aq quslar h’ám sút emiziwshilerde sutkalıq h’ám máwsimlik kóship júriwleri málim. Haywanlar tek ǵana temperatura faktorına h’ulqıy tárepten iykemlesip qalmay, bálkim ıǵallıq, jaqtılıq h’ám basqa kópshilik ekologiyalıq faktorlarınada iykemlesedi. Sho`l sharayatina beyimlesiw Hulqıy iykemlesiwler jırtqıshlardıń oljanıń izinen júriw, baqlaw sıyaqlılarda h’ámde oljanıń juwap reaktsiyalarıda kórinedi. Ekologiyaliq faktorlar. Faktor tiri organizmlerge tikkeley tásir etiwshi ortalıqtıń ayırım bir quram bólegi. Ekologiyalıq faktorlar h’ár qıylı. Sonıń ushın olardı táriyplew zárúr boladı. Ekologiyalıq faktorlardı abiotikalıq (óli tábiyattıń tásir), biotikalıq (tiri organizmler menen baylanıslı bolǵan tásir) h’ám antropogen (insan iskerligi nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın tásir) faktorlarǵa bólip úyrenemiz. Abiotikalıq faktorlarǵa tómendegiler kiredi: 1. Klimat-temperatura, jaqtılıq, h’awa, ıǵallıq, radiatsiya, gravitatsiya. 2. Edafik-topıraq. Topıraqtıń mexanikalıq h’ám ximiyalıq quramı, topıraqtıń fizikalıq qásiyetleri. 3. Topografikalıq - orografiyalıq - relef sharayatı. Biotikalıq faktorlarǵa bolsa tómendegiler kiredi: Biotikalıq faktorlar degende barlıq tiri organizmlerdiń jasaw protsessinde bir- birine tásir kórsetiwin túsinemiz. Bul organizmler ontogenezi dawamında ómir keshiriwi, tarqalıwı, ózinen áwlad qaldırıwı ushın sırtqı ortalıq penen málim múnásibette boladı. Nátiyjede organizmler ósedi, rawajlanadı, násil qaldıradı h’ám ómirdiń sońǵı basqıshıda nabıt boladı. Tiri organizmler júdá h’ár qıylı xarakterge iye. Olar azıq deregi bolıp xızmet qıladı (ósimlikler h’aywan - fitofaglar ushın; h’aywanlar - jırtqıshlar ushın), jasaw ortalıǵı bolıp xızmet qıladı (tegintamaq ushın xojeyin, iri ósimlikler - epifitler ushın) kóbeyiw ushın xızmet qıladı (ósimliklerdiń shańlatıwshıları), ximiyalıq, fizikalıq h’ám basqa tásirleri bar. Biotikalıq faktorlar tómendegi h’allarda sáwlelenedi: 1. Fitogen - yaǵnıy ósimliklerdiń ósimliklerge, ósimliklerdiń h’aywanlarǵa tásir etiwi. 2. Zoogen yaǵnıy h’aywanlardıń ósimliklerge, h’aywanlardıń h’aywanlarǵa tásir etiwi. 3. Mikrobiogen - mikroorganizmlerdiń ósimlik h’ám h’aywanlarǵa tásiri. 4. Ósimlik h’aywan h’ám mikroorganizmlerdiń óz-ara bir-birine tásirinde kórinedi. Ósimliklerdiń ósimliklerge tásiri degende - bir túrdiń ekinshi túrge kórsetken tásiri kiredi. Bunday tásir nátiyjesinde olar ósedi,rawajlanadı, tuqım-miywe (yamasa spora) payda qılıp, jánede keńirek tarqaladı. Demek, h’ár bir ósimlik jasaw ushın gúresedi. Bunday gúres nátiyjesinde ósimlikler ómirinde parazitlik (tegintamaqlıq), simbiozlıq (óz-ara awızbirshilik), neytrallıq sıyaqlı múnásibetler kelip shıǵadı. Ósimliklerdiń h’aywanlarǵa tásiri degende - ayırım bir záh’árli ósimlikler h’ám nasekomalar menen azıqlanıwshı ósimlikler mısalında kórinedi. Biz quramında záh’árli zatlar bar bolǵan ósimlikler (záh’árli ayıwtaban, kempirshapan, kakra, bangiduwana, mıńdiywana h’.t.b.) h’ámde 500 ge jaqın ósimlikler (aldrovanda, venerin shıbıntutarı, nepentes, puzırchatka sıyaqlılar)dıń h’aywanlar menen azıqlanıwı pánge málim ekenligin bilemiz. Bunday ósimlikler shıbın-shirkeyler menen azıqlanıwshı ósimlikler delinedi. Olar tiykarınan batpaqlıqta ósedi. Aytıp etkenimizdey batpaq jerlerde azotlı zatlar az bolǵanlıǵı sebepli, shıbın-shirkeyler menen azıqlanıwshı ósimlikler bul zatlarǵa bolǵan talabın usı jerde jasaytuǵın nasekomalar menen zaıqlanıwı arqalı qandıradı. Bunıń ushın shıbın-shirkey jewshi ósimlilker uzaq evolyutsiya dawamında arnawlı iykemlesiwlerge (nasekomalardı tutıp sińiriwshi) iye. Olardıń túklerinen ferment (suyıqlıqlar) ajıraladı h’ám suyıqlıq nasekomlardı ıdıratıp sińiwine imkan beredi. Onnan tısqarı ayırım h’aywanlar (kene, shıbın, h’árriler h’.t.b.) ushın ósimlikler in qurıw ushında zárúr rol oynaydı. 1. Fitogen 2. Zoogen 3. Mikrobiogen Haywanlardıń ósimliklerge tásiri - kópshilik h’aywanlar ósimlikler menen azıqlanǵanda ósimliklerdiń spora, tuqım h’ám miyweleriniń tarqalıwına tásir kórsetedi. Ayırım zıyankeslerdiń bolsa ósimliklerdiń tirishiligine keri tásiri h’ámmemizge málim. Máselen: kapusta gúbelegi, ǵoza qurtı, kartoshka qońızı, miywe h’ám ovosh eginleri, toǵay terekleri, dánli eginlerdiń zıyankesleride buǵan mısal. Haywanlardıń h’aywanlarǵa tásiri bunı tábiyatta jırtqısh olja ortasındaǵı múnásibette anıq kóriwimiz múmkin. Bunda oljanıń dushpanınan qorǵanıwına umtılıwların aytıp ótsek boladı. Bunday qorǵanıw aktiv h’ám passiv kórinislerde sáwlelenedi. Mikroorganizmlerdiń ósimlik h’ám h’aywanlarǵa tásiri ayırım kesellik tuwdırıwshı mikroblar (patoge bakteriyalar, viruslar h’ám parazit zamarrıqlar) dıń ósimlik h’ám h’aywanlarda túrli keselliklerdi keltirip shıǵarıwda kóriw múmkin. Ósimlik, h’aywan h’ám mikroorganizmlerdiń óz-ara tásiri aldın ala olardıń topıraqta birgelikte jasawında seziledi. Nátiyjede olar óz-ara quramalı múnásibetlerde boladı. Bunday múnásibetler azıq shınjırındaǵı biotikalıq birgelikte jasar eken, olardıń óz-ara túrlishe biotikalıq múnásibetleri baylanısları bolıwı tábiyiy. Bunday múnásibet nátiyjesinde olardıń organizm ushın paydalı yamasa zıyanlı ekenligi h’aqqında juwmaq shıǵarıw múmkin. Biotikalıq múnásibetler biotsenozlar temasında óz-ara keń tárizde ámelge asadı. Demek organizmler arasındaǵı óz-ara múnásibet h’ár eki organizm ushın payda keltirse mutalistik múnásibetler kelip shıǵadı. Antropogen faktorlar degende-insan xojalıq iskerligi menen baylanıslı bolǵan tásirlerin túsinemiz. Antropogen faktorlar h’ázirgi waqıtta tábiyattaǵı eń kúshli faktorlardıń biri esaplanadı.İnsan tiri organizimlerge tikkeley tásir etip yamasa jasaw sharayatın ózgertirip, onıń tarqalıwına yamasa qırılıp joq bolıwına sebebshi bolıwı múmkin.İnsannıń tábiyatqa kórsetetuǵın eki túrdegi tásirin bir- birinen jaqsı ajıratıw lazım. Olardan biri tiri organizimlerge yamasa olardıń ayırım wákillerine kórsetiletuǵın tikkeley tásiri, yaǵnıy antropogen faktorlar dep qaralsa,ekinshisin bolıp insannıń antropogen faktorları dep qaralıwı lazım. Antropikalıq faktorlardı óz gezeginde tórt túrge bóliw múmkin. 1. Azıq h’ám basqa talapların qandırıw ushın (ańlaw, balıqshılıq, toǵaylardı kesiw, otlardı orıw h’.t.b.) tiri organizmlerden paydalanıw. 2. Ósimliklerdi kóbeytiriw (mádeniylestiriw) h’ám h’aywanlardı qolǵa úyretiw. 3. Akklimatizatsiya h’ám introduktsiya, yaǵnıy organizmlerdiń tábiyiy arealinan basqa jaylarǵa kóshirip alıp barıw h’ám beyimlestiriw. 4. Jańa mádeniy ósimlik sortları h’ám h’aywan porodaların jaratıw. İnsannıń tiri organizmlerge keri nátiyjesinde jer júzinde kóplegen ósimlik h’ám h’aywan túrleri joǵalıp ketedi. Ańshılıq penen shuǵıllanıw dáslep azıqqa bolǵan talabın qandırıw maqsetinde alıp barılǵan bolsa, keyin ala kiyim-kenshek h’ám h’ár qıylı materiallar alıw ushın h’áwij alıp ketti. Bul óz gezeginde kópshilik h’aywanlardı joq qılıp jiberedi. Máselen, teńiz sıyırı 26 jıl dawamında pútkilley qırılıp ketken. İnsan tárepinen ósimlik h’ám h’aywanlardıń jasaw sharayatları ózgertirildi. Nátiyjede belgili jayda jasap atırǵan ósimlik h’ám h’aywanlar toparları joq bolıp yamasa olardıń sharayatı keskin ózgerip ketti, taw toǵaylarında tereklerdi kesip taslaw, sózsiz olardıń sayasında jasap atırǵan saya súyetuǵın ósimliklerdi jasaw imkanınan ayırdı. Bunnan tısqarı tirishiligi terekler menen (azıqlanıwshı, uya qurıwshı) quslardıń joǵalıwınada alıp keldi. Sonday-aq, jasaw sharayatlarınıń keskin ózgeriwi (jerlerdi aydaw, paydalı qazılmalardı qazıp alıw, shıǵındılardı taslaw, otlaqlardı orıp taslaw, ol jerlerde úy h’aywanların tikkeley baǵıw sıyaqlılar) usı regionlar organikalıq dúnyasınıń quramın ózgerttirip, ayırım túrler ushın jasaw imkaniyatlarınan ayırılıwına bolıwına alıp keldi. Biz h’ázirgi waqıtta insan tárepinen keskin ózgertirip jiberilgen planetada jasamaqtamız. Jıldan-jılǵa tábiyiy xaldaǵı landshaftlar h’ám toparlar iyelegen maydanlar qısqarıp ketpekte h’ám olardıń ornın insan tásirindegi landshaftlar h’ám toparlar iyelemekte. Antropogen tásirdi sanaat, awıl-xojalıǵı, transport sıyaqlı toparlarǵa bóliw múmkin. Biz bunı Ózbekstan Respublikası h’ám Orta Aziya regionı tiykarında olardan ayrımların kórip shıǵamız. Sanaattıń tásiri. Keyingi 15 jıl dawamında Ózbekstan Respublikasında sanaat rawajlanıwı 7 ese arttı. İslep shıǵarıw ósken sayın atmosferaǵa zıyanlı shıǵındılar taslaw kólemi ádewir arttı. Aǵım suwlar kólemide ósip barmaqta. Chirchik - Almalıq, Axangaran - Angren, Fergana - Margilan, Nawayı h’ám Ózbekstannıń basqa qatar regionlarında ximiyalıq, neft-ximiyalıq h’ám mikrobiologiyalıq tarmaqlar kárxanaları, basqa kóp quwat h’ám suw talap qılatuǵın islep shıǵarıw baylanıslarınıń kópligi sebepli ekologiyalıq sharayat keskinlesedi. Tajikistannıń Tursunzada qalasında jaylasqan alyuminiy zavodınıń keri tásiri jıldan-jılǵa artıp barmaqta. Házirge shekem zıyan kórgen ulıwma maydan 25-30 mıń.ga dı quraydı. Awıl-xojalıq tarmaqlarında jetkizilgen zárer 1,5-2,0 mln. swmdan ibarat. Sarıasiya, Denov, Shorshı, Altınsay rayonlarınıń ayırım xojalıqlarında pomidor, kapusta, qıyar h’ám júzim ónimdarlıǵınıń azayıwı, jipek qurtı islep shıǵarıwdıń páseyiwi baqlanbaqta. Anar, qurmanıń ónimdarlıǵı h’ám sapası tómenlep ketken, h’alıq salamatlıǵı awırlaspaqta. 1982 jılda ftorlı vodorod shıǵındıları 24,5 mıń t bolsa, 1991 jılǵa kelip 56,7 mıń t ǵa kóbeygen. Sanaat tásiriniń aldıǵa qaray barıwı ximiya sanaatı shıǵındıları menen atmosferanı bılǵaw 1970 jılǵa qaraǵanda 1,5 ese kóbeygen. Awıl h’ám suw xojalıǵı wázirliginiń 1986 jıldaǵı maǵlıwmatlarına qaraǵanda Fergana Furan birikpeleri zavodı quramında fenol, neft ónimleri, mıs, xrom, ammoniy h’ám nitrit azotları h’ám organikalıq zatlar bolǵan aǵım suwlardı Margilansay dáryasına taslamaqta. Orta Aziya respublikalarında qurılıs materialları islep shıǵarıw kárxanaları júdá kúshli pát rawajlanbaqtm. Olar ishinde pement zavodları ayrıqsha orın iyelep, atmosfera h’awasınıń pataslanıwına táshiwishli tásir qılmaqta. Qurılıs materialları kárxanaları tárepinen h’awa pataslanıwınıń sotsial-gigienalıq h’ám ekologiyalıq táreplerin úyreniw usını kórsetpekte, eger shań-tozań uslaytuǵın nátiyjeli ilajlar engizilmese bunday zavodlar jaylasqan qalalarda pataslanıw aldınǵı jetilisken h’alatındp qala beredi. Transporttıń tásiri. Eń iri pataslandırıwshı derek - bul avtomobil transportı. Málim bolǵanınday Orta Aziya regionı avtomobtl jollarına bay. 1990 jılı respublika boyınsha jámi gaz shıǵındılarınıń 60F tin transport úlesi quraydı. Avtomobiller sanınıń artıwı atmosferanıń jerge jaqın qatlamlarında azot gazleri, qorǵasın birikpeleri, altınkúkirt gazleri, uglerod gazleri h’ám basqa zatlar asıwına alıp keledi. Avtomobil shıǵındıları: Birinshiden: mınaday qáwiplisi bar bolıp, olar biosferanıń aktiv zonasına túsedi. Ekinshiden: olar quramında barlıq tiri jánlik ushın júdá záh’árli bolǵan qorǵasın birikpeleri bar. Úshinshiden: avtomobil gaz shıǵındıları atmosferasınıń jerge jaqın qatlamı, insan dem alatuǵın kólemge túsedi. Tashkent qalasınıń ózinde ǵana qala atmosferasına túsetuǵın jámi patas zatlardıń 80% tin avtomobil gaz shıǵındıları quraydı. Gaz shıǵındıları menen h’ár jılı 200 mıń t dan kóbirek h’ár qıylı pataslandırıwshı zatlar túsedi. Olar ishinde uglevodlar, kurum, qorǵasın birikpeleri tiykarǵılar esaplanadı. Olar Aziyanıń jıllı klimatlı sharayatında jollardıń kópligi, qalalardaǵı kóshelerdiń jol belgileri, svetoforlarǵa kópligi jaǵdaydı jánede quramalastıradı. Jollar qanıǵarsız bolǵan sharayatta h’awanıń avtomobil gaz shıǵındıları menen búliniwi normasındaǵıdan 5-10 ese asadı. Tábiyatqa insan ekologiyasına transport tásirin jánede azaytırıwda transportlardı elektr kúshi menen islewge ótkiziw, avtobuslardı trolleybuslar menen almastırıw, avtomobillerden elektromobillerge ótiw zárúr. Quyash energiyasınan transportta paydalanıw imkaniyatların puxta úyreniw kerek. Avtotranst maslamaların suyıltırılǵan gaz, gaz kondensatı menen islewge ótkiziw avtomobil gaz shıǵındıların ádewir azaytırǵan bolar edi. Mámleketimizde avtomobil parkiniń texnikalıq jaǵdayın bah’alaw sonı kórsetedi, záh’árli gaz shıǵındıları kórsetkishi boyınsha avtomobillerdiń tek 20% ǵana saz h’alda. Awıl xojalıǵınıń tásiri. Bul biogeotsenoz ekodizimlerge keri tásir kórsetiwshi ekologiyalıq faktorlar toplamı. İnsan tábiyattı jedel ózlestirmekte, olar xojalıqta paydalanıp atırǵan ximiyalıq maslamalar tiri jánlklerge keri tásir etpekte. Neorganikalıq tóginler, záh’árli ximikatlardıń keń qollanılıwı keyin ala ósimlikler h’ám h’aywanlardan alınatuǵın ónimlerde qorǵasın, sınap, ftor, kadmiyler topıraqta asıwına alıp kelmekte. Suwǵarılatuǵın jer maydanların sheksiz kóbeyttiriw, muǵdar izinen quwıw, paxtashılıq salasında jańadan-jańa rekordlarǵa umtılıw Orta Aziya respublikasında ekologiyalıq sharayattıń júdá quramalasıwına alıp keldi. Millionlap gektar jerler sorlandv h’ám suw túbinde qaldı, aǵım suwlardıń kóbeyiwi sor kóllerdi júzege keltirdi. Ámiwdárya h’ám Sırdáryadan kóplegen suwdı alıw ekologiyalıq jaǵdayǵa Aral teńiziniń qurıwına alıp keldi. Bunnan tısqarı almaslap egiwge ámel qılmaw, bárh’á záh’árli ximikatlar salıw meditsinalıq - sanitariya jaǵdayın quramalastırdı, ishimlik suwınıń quramı buzıldı. Aral boyında birinshi gezekte Qaraqalpaqstan Respublikasında, Tashawız h’ám Xarezm walayatlarında suw támiynatında awır jaǵday júzege keldi. Uzaq múddet dawamında tiykarǵı itibar suwǵarılatuǵın jańa jerler maydanların iske salıwǵa qaratıldı, bunıń ekologiyalıq h’ám sotsial aqıbetleri esapqa alınbadı. Tek Ózbekstan Respublikası zonasında keyingi 10 jıl dawamında h’ár jılı shet elde paydalanıwı qadaǵan qılınǵan, quramında xlor bar pestitsidler 6000 tonnadan jumsaldı. Ekologiyalıq faktorlar qanshelli h’ár qıylı bolmasın, olardıń tiri organizmlerge tásir etiwi xarakteri kóz-qarasınan olar ushın ulıwma bolǵan nızamlıqlar bar. Faktordıń unamlı tásir etiwshi kúshi optimum zona dep qaraladı, yamasa optimum delinedi. Ekologiyalıq faktor organizmge h’ádden tısqarı kúshsiz (minumum) h’ám kúshli (maksimum) tásir etiwi múmkin. Minumum h’ám maksimum shegaraları kritik noqat dep qaraladı. Kritik noqatlardan artıq kúsh tásirinde organizm nabıt boladı. Ortalıqtıń qálegen bir faktorına keń aynalada iykemlesken ekologiyalıq túrlerge evri-aldı qosımtasın qosıp, al tar aynalada iykemleslerge bolsa steno-aldı qosımtasın qosıp ataladı. Tempuraturaǵa qaraǵanda evriterm, stenoterm; ıǵallıqqa qaraǵanda evrigidrid, stenogidrid; shorlanıwǵa qaraǵanda evrigid, stenogal; basımǵa qaraǵanda evribat, stenobat; jaqtılıqqa qaraǵanda evrifot, stenofot sıyaqlı ekologiyalıq toparlarǵa ajıratıladı. Organizmlerdiń normal tirishiligi ushın belgili dárejede sharayat talap etiledi. Eger barlıq sharayatlar qolay bolıp, olardan biri jetkilikli muǵdarda bolmasa, onı sheklewshi faktor dep ataladı. Sheklewshi faktor organizmniń usı sharayatta jasawı yamasa jasay almaslıǵın belgilep beredi. 1840 jılda ximiko-organikalıq, agroximiya tiykarshılarınan biri Yu.Libix ósimliklerdiń mineral azıqlanıw teoriyasın alǵa súredi. Ol usı zattı anıqladı, ósimliklerdiń rawajlanıwı ushın jetkilikli muǵdarda bolǵan ximiyalıq elementler yamasa zatlarǵa baylanıslı bolıp qalmastan, bálkim jetispeytuǵınlarǵada baylanıslı boladı. Máselen: artıqsha suw yamasa azot-topıraqta mikro muǵdarda ushıraytuǵın temir h’ám bor jetispewshiliginiń ornın basa almaydı. Libix óziniń «minimum nızamın» qáliplestirdi. Buǵan tiykarınan topıraqtaǵı minimum muǵdarda ushıraytuǵın azıq zatlardıń muǵdarın álbette asırıw kerek. «Minimum nızamı» tek ósimlik ushın ǵana tán bolmastan, bálkim insanǵada tán bolıp tabıladı. İnsan salamatlıǵı ózine tán zatlar menen anıqlanadı, ádette bul zatlar organzmge júdá az muǵdarda ushıraydı. Egerde bul zatlardıń muǵdarı múmkin bolǵan minimum shegarasında páske túsip ketse, insan onıń jetispewshiligin vitamin yamasa mikroelement qabıl qılıwı menen toltıradı.Amerikalı ilimpaz V.Shelfordttıń kórsetiwi boyınsha tek minimumda ǵana ushırawshı zatlar emes, bálkim artıqsha elementte ónimdarlıq yamasa organizmlerdiń tirishiligin anıqlawı múmkin.V.Sheldford boyınsha-artıqsha yamasa jetispeytuǵın faktorlar shegaralawshı bolıp, buǵan shegeralawshı faktor yamasa «tolerantlik nızamı» dep ataladı. Minimum h’ám maksimum shegaradan tısqarıǵa shıǵatuǵın faktorlar sheklewshi faktorlar. Túrlerdiń arqaǵa qaray jılısıwına temperatura faktorınıń jetispewshiligi tásir etse, qurǵaqshıl rayonlarda (qublada) ıǵallıq yamasa joqarı temperaturanıń tásirin sheklewshi esaplanadı. Demek, sheklewshi faktorlar túrlerdiń geografiyalıq tarqalıwında belgileydi. Sheklewshi faktorlar tek ǵana abiotikalıq faktor bolıp qalmastan, bálkim biotikalıq faktorlar bolıwı múmkin. Gúlli ósimlikler túrlerin qálegen jerge klimatlastırıwda olardı shańlatıwshı shıbın-shirkeyler sheklewshi faktor boladı. Sheklewshi faktorlardı anıqlaw ámeliy tárepten zárúr áh’miyetke iye. Adette tabiyiy halatqa ajratiladi. Tabiyiiy ortaliq suw, quyash, samal, hawa, jer, ósimlik ha'’m haywanat dunyasi si’yaqli tabiyiy faktorlar jiyi’ndisi payda etedi. Jasalma ortaliq isan tárepinen jaratilgan bolip, bunda insan iskerligi jatadi. Tabiyiy hám jasalma ortaliqlar bir-biri menen ti’ǵiz baylanista boladi. Olarniń baylanisliǵin ekologiyaliq ortaliq tusinigi táriypleydi. Tiri organizmler, aziqlaniwi hám jasawi ushi’n isenimli qawipsiz jasaw ornin izleydi. Shigirtke, góbelek hám sol si’yaqli basqa nasekomalar aziq awqatin hám jasawi ushin inlerin quriwda o`simliklerden paydalanadi’. Nasekomalar o`z nawbetinde ko`p quslardiń aziǵi esaplanadi. Ólgen o`simlik hám haywanlardiń denesi topraq uchin Derek esaplanadi. Biotik faktorlar– tiri organizmlerdiń ózara tásir etiwiniń barliq kórinisleri (máselen, ósimliklerdiń nasekomalar járdeminde shańlaniwi, rakovat, bir organizm tárepinen ekinshisin jewi , parazitlik) hám olardiń sirtqi ortaliq tásirinen ibarat. Biotik ózara baylanis núnásebetler kushli hám ózine say qasiyetlerge iye bolip, tuwridan tuwri hám janapay boliwi munkin. Biotik faktorlar qorshaǵan ortaliqtiń tiykarii’dur. Judá ko`p osimlikler hám haywanlardiń o`siwi hám yasawi’ uchi’n iqli’m faktorlari úlken ámiyetke iye. Tiri organizmlerdiń tirishiligine hám geografik tarqaliwina tásir etiwshi (paydali yamasa keri) shárt-sharayatlar ekologik faktor dep ataladi. Ekologik faktorlar júdá hár qiyli, olar tabiyati’ hám tiri organizmlerge tásir etiwine qaray shártli rawishte 3 tiykarǵi toparǵa ajratiladi: Abiotik faktorlarr – jansiz tabiattiń faktorlari esaplanip, birinshi náwbette, iqli’m faktorlari, yaǵniy jaqtiliq, ji’ll’ili’q, i’ǵalliq hám awilliq faktorlar kiredi. Abiotik faktorlarr- joq, jansi’z degen mánslerdi bildiredi. Abiotik faktorlar hár bir tiri organizmniń jasawi’ ushin sharayat jaratadi. Máselen: suw abiotik faktordiń eń tiykarǵi factor kórsetkishlerden biri. Abiotik faktorlar bolǵan hawa, jerdi orap turǵan qabiǵidur. I’qli’m faktorlari’nan, h’amme tiri organizmler yasaw ushin jaqtiliq záúr. Quyash núri’ nátiyjesinde ámelge asatugin fotosintez, barliq tiri organizmler ushi’n aziqli’q shinji’ri’nda energiya deregidur. Jer shari’ndaǵi’ organizmlerdiń tarqaliwi, ko`beyiwi hám basqa tirishilik protseslerin belgileytugin faktorlardan biri ji’li’li’q esaplanadi. Ji’lli’li’q 00 S dan pást 500 S dan joqari bolǵanda barliq tirishilik protsesleri toqtaydi’ yamasa keskin dárejede ástenlesip qaladi’. Máselen: Suwiq hawa (Antaktida), issi temperatura (arab qalasinda) hukmron bolǵan jaylarda tiri organizmler usi ortaliqta iykemlesip jasaydi. Qalaliq (Mahalliy) faktirlarǵa relef, topraq qásiyetleri, shorlaniw, agim, samal, radiatsiya (nurlanish) hám basqalar kiredi. Antropogen faktorlar – házirgi kúnde tabiyatdaǵi eń kúshli faktorlardan biri esaplanadi.1 Environmental Factors Living organisms depend on one another for food and shelter. The leaves of plants provide food and a home for grasshoppers, caterpillars, and other insects. Many birds depend on insects for food. Dead plants and animals decay and become part of the soil. The features of the environment that are alive, or were once alive, are called biotic (bi AH tihk) factors. The term biotic means “living.” Biotic factors are not the only things in an environment that are important to life.Most plants cannot grow without sunlight, air, water, and soil. Animals cannot survive without air, water, or the warmth that sunlight provides. 1Peter Rillero, Dinah Zike . Ecology, 2005 (36- bet). Qadalaw ushi’n sorawlar: Tiri organizmler qanday ortaliqlarda tarqalǵani’n tusintiriń. Iykemlesiw tusinigin táiyplep bariń? Ekologiyaliq faktorlardi sanap beriń. Ekologiyaliq faktorlar arasinda antropogen faktorlardiń orni’ qanday bolmaqta? O‘simliklerdiń qanday tirishik formalari’n bilesiz? D.N.Kashkarov haywanlardi háreketleniw boyinsha qanday toparlarga ajratǵan? Ekologiyaliq nisha degen ne? Paydalanǵan ádebiyatlar : Peter Rellero, Dinah Zike. Ecology. USA, Glencoe. 2005. 36-bet Anvar Tóxtaev. Ekologiya. T.: Óqituvchi. 1998., 2001. 30-67-betlar Ó, Xójanazarov, M.Mirsovurov, T.Norbobayeva. Ekologiya va barqaror taraqqiyot tálimi. T.: Navróz. 2014. 23-28-betlar BIOTIKALIQ HÁM ANTROPOGEN FAKTORLAR. BIONORMALAR. Tiykarǵı sorawlar: 1. Biotikalıq faktor túrleri. 2. Antropogen faktor - ekologiyalıq faktor ekenligi, onıń sanaat, awıl xojalıǵı hám transport toparları. 3. Biologiyalıq normalar haqqında. Temaǵa tiyisli tayanısh túsinikler hám sózler: Biotikalıq faktor, fitogen, zoogen, mikrobiogen, antropogen faktor, bionorma, ishki, sırtqı, sutkalı maroi, jıllıq normalar, akklimatizatsiya, introduktsiya. 1-tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti: Biotikalıq faktor ekologiyalıq faktor ekenligin, onıń túrlerin anıqlap beriw. Biotikalıq faktorlardıń sáwleleniw halların, yaǵnıy fitogen, zoogen, mikrobiogen tásirlerdi mısallar járdeminde studentler sanasına jetkeriw. İdentiv oqıw maqsetleri: 1.1. Biotikalıq faktor - ekologiyalıq faktor túrlerinen ekenligin ańlaydı. 1.2. Fitogen faktor ósimlikler dúnyasınıń tásiri ekenligin; 1.3. Zoogen faktor haywanlar dúnyasınıń tásiri ekenligin parıqlaydı. 1.4. Mikrobiogen faktor tásirin biledi. 1 - tiykarǵı sorawdıń bayanı: Biotikalıq faktorlar degende barlıq tiri organizmlerdiń jasaw protsessinde bir- birine tásir kórsetiwin túsinemiz. Bul organizmler ontogenezi dawamında ómir keshiriwi, tarqalıwı, ózinen áwlad qaldırıwı ushın sırtqı ortalıq penen málim múnásibette boladı. Nátiyjede organizmler ósedi, rawajlanadı, násil qaldıradı hám ómirdiń sońǵı basqıshıda nabıt boladı. Tiri organizmler júdá hár qıylı xarakterge iye. Olar azıq deregi bolıp xızmet qıladı (ósimlikler haywan - fitofaglar ushın; haywanlar - jırtqıshlar ushın), jasaw ortalıǵı bolıp xızmet qıladı (tegintamaq ushın xojeyin, iri ósimlikler - epifitler ushın) kóbeyiw ushın xızmet qıladı (ósimliklerdiń shańlatıwshıları), ximiyalıq, fizikalıq hám basqa tásirleri bar. Biotikalıq faktorlar tómendegi hallarda sáwlelenedi: 1. Fitogen - yaǵnıy ósimliklerdiń ósimliklerge, ósimliklerdiń haywanlarǵa tásir etiwi. 2. Zoogen yaǵnıy haywanlardıń ósimliklerge, haywanlardıń haywanlarǵa tásir etiwi. 3. Mikrobiogen - mikroorganizmlerdiń ósimlik hám haywanlarǵa tásiri. 4. Ósimlik haywan hám mikroorganizmlerdiń óz-ara bir-birine tásirinde kórinedi. Ósimliklerdiń ósimliklerge tásiri degende - bir túrdiń ekinshi túrge kórsetken tásiri kiredi. Bunday tásir nátiyjesinde olar ósedi,rawajlanadı, tuqım-miywe (yamasa spora) payda qılıp, jánede keńirek tarqaladı. Demek, hár bir ósimlik jasaw ushın gúresedi. Bunday gúres nátiyjesinde ósimlikler ómirinde parazitlik (tegintamaqlıq), simbiozlıq (óz-ara awızbirshilik), neytrallıq sıyaqlı múnásibetler kelip shıǵadı. Ósimliklerdiń haywanlarǵa tásiri degende - ayırım bir záhárli ósimlikler hám nasekomalar menen azıqlanıwshı ósimlikler mısalında kórinedi. Biz quramında záhárli zatlar bar bolǵan ósimlikler (záhárli ayıwtaban, kempirshapan, kakra, bangiduwana, mıńdiywana h.t.b.) hámde 500 ge jaqın ósimlikler (aldrovanda, venerin shıbıntutarı, nepentes, puzırchatka sıyaqlılar)dıń haywanlar menen azıqlanıwı pánge málim ekenligin bilemiz. Bunday ósimlikler shıbın-shirkeyler menen azıqlanıwshı ósimlikler delinedi. Olar tiykarınan batpaqlıqta ósedi. Aytıp etkenimizdey batpaq jerlerde azotlı zatlar az bolǵanlıǵı sebepli, shıbın-shirkeyler menen azıqlanıwshı ósimlikler bul zatlarǵa bolǵan talabın usı jerde jasaytuǵın nasekomalar menen zaıqlanıwı arqalı qandıradı. Bunıń ushın shıbın-shirkey jewshi ósimlilker uzaq evolyutsiya dawamında arnawlı iykemlesiwlerge (nasekomalardı tutıp sińiriwshi) iye. Olardıń túklerinen ferment (suyıqlıqlar) ajıraladı hám suyıqlıq nasekomlardı ıdıratıp sińiwine imkan beredi. Onnan tısqarı ayırım haywanlar (kene, shıbın, hárriler h.t.b.) ushın ósimlikler in qurıw ushında zárúr rol oynaydı. Haywanlardıń ósimliklerge tásiri - kópshilik haywanlar ósimlikler menen azıqlanǵanda ósimliklerdiń spora, tuqım hám miyweleriniń tarqalıwına tásir kórsetedi. Ayırım zıyankeslerdiń bolsa ósimliklerdiń tirishiligine keri tásiri hámmemizge málim. Máselen: kapusta gúbelegi, ǵoza qurtı, kartoshka qońızı, miywe hám ovosh eginleri, toǵay terekleri, dánli eginlerdiń zıyankesleride buǵan mısal. Haywanlardıń haywanlarǵa tásiri bunı tábiyatta jırtqısh olja ortasındaǵı múnásibette anıq kóriwimiz múmkin. Bunda oljanıń dushpanınan qorǵanıwına umtılıwların aytıp ótsek boladı. Bunday qorǵanıw aktiv hám passiv kórinislerde sáwlelenedi. Mikroorganizmlerdiń ósimlik hám haywanlarǵa tásiri ayırım kesellik tuwdırıwshı mikroblar (patoge bakteriyalar, viruslar hám parazit zamarrıqlar) dıń ósimlik hám haywanlarda túrli keselliklerdi keltirip shıǵarıwda kóriw múmkin. Ósimlik, haywan hám mikroorganizmlerdiń óz-ara tásiri aldın ala olardıń topıraqta birgelikte jasawında seziledi. Nátiyjede olar óz-ara quramalı múnásibetlerde boladı. Bunday múnásibetler azıq shınjırındaǵı biotikalıq birgelikte jasar eken, olardıń óz-ara túrlishe biotikalıq múnásibetleri baylanısları bolıwı tábiyiy. Bunday múnásibet nátiyjesinde olardıń organizm ushın paydalı yamasa zıyanlı ekenligi haqqında juwmaq shıǵarıw múmkin. Biotikalıq múnásibetler biotsenozlar temasında óz-ara keń tárizde ámelge asadı. Demek organizmler arasındaǵı óz-ara múnásibet hár eki organizm ushın payda keltirse mutalistik múnásibetler kelip shıǵadı. 2 tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti: Antropogen faktordıń ekologiyalıq faktor túrlerinen biri ekenligi haqqında túsinik beriw. Onıń toparların bayan etiw. İdentiv oqıw maqsetleri: 2.1. Antropogen faktor-insannıń tábiyatqa tásiri ekenligin túsinedi. 2.2.Antropikalıq hám antropogen faktor túrleriniń parqına jetedi. 2.3.Antropogen faktordıń awıl xojalıq,sanaat hám transport toparların biledi. 2-tiykarǵı sorawdıń bayanı Antropogen faktorlar degende-insan xojalıq iskerligi menen baylanıslı bolǵan tásirlerin túsinemiz. Antropogen faktorlar házirgi waqıtta tábiyattaǵı eń kúshli faktorlardıń biri esaplanadı.İnsan tiri organizimlerge tikkeley tásir etip yamasa jasaw sharayatın ózgertirip, onıń tarqalıwına yamasa qırılıp joq bolıwına sebebshi bolıwı múmkin.İnsannıń tábiyatqa kórsetetuǵın eki túrdegi tásirin bir-birinen jaqsı ajıratıw lazım. Olardan biri tiri organizimlerge yamasa olardıń ayırım wákillerine kórsetiletuǵın tikkeley tásiri, yaǵnıy antropogen faktorlar dep qaralsa,ekinshisin bolıp insannıń antropogen faktorları dep qaralıwı lazım. Antropikalıq faktorlardı óz gezeginde tórt túrge bóliw múmkin. 1. Azıq hám basqa talapların qandırıw ushın (ańlaw, balıqshılıq, toǵaylardı kesiw, otlardı orıw h.t.b.) tiri organizmlerden paydalanıw. 2. Ósimliklerdi kóbeytiriw (mádeniylestiriw) hám haywanlardı qolǵa úyretiw. 3. Akklimatizatsiya hám introduktsiya, yaǵnıy organizmlerdiń tábiyiy arealinan basqa jaylarǵa kóshirip alıp barıw hám beyimlestiriw. 4. Jańa mádeniy ósimlik sortları hám haywan porodaların jaratıw. İnsannıń tiri organizmlerge keri nátiyjesinde jer júzinde kóplegen ósimlik hám haywan túrleri joǵalıp ketedi. Ańshılıq penen shuǵıllanıw dáslep azıqqa bolǵan