O‘SIMLIKLAR OZIQLANISHIDA TUPROQ TARKIBINING AXAMIYATI VA SINGDIRISH QOBILIYATLARINI O‘RNI Reja 1. Suv bilan ta’minlanganlikning ta’siri 2. Aerasiya va haroratning o’simlik oziqlanishida ahamiyati 3. Tuproq eritmasining konsentrasiyasi va pH ta’siri 4. Tuproqning agrokimyoviy xususiyatlari 5. Tarkibining singdirish qobiliyatlari va uning ahamiyati Kalit so’zlar: Suv bilan ta’minlanganlikning ta’siri, aerasiya, harorat, o’simlik oziqlanishida ahamiyati, tuproq eritmasining konsentrasiyasi pH, tuproqning agrokimyoviy xususiyatlari, tuproq singdirish qobiliyatlari va uning ahamiyati O’simlikka oziq moddalarining o’tishi, bu aktiv fiziologik jarayon bo’lib, u nafaqat o’simlik ildiz sistemasi bilan, balkim butun o’simlik hayoti bilan chambarchas bog’liqdir. O’simliklarni normal o’sishi va rivojlanishi, makro va mikroelementlarni o’zlashtirishi tuproqda shu elementlarni qanday miqdorda bo’lishi bilan bog’liq. Oziq elementlari tuproqda, tuproq eritmasida (ko’plab mineral va organik birikmalar), tuproq organik moddasida (o’simlik qoldig’i, chirindi moddalari, mikroorganizmlar) va tuproqning qattiq mineral fazasida bo’ladi. O’simliklar uchun suvda yaxshi eriydigan, o’rin almashinuvchi shakldagi elementlar foydalidir. Boshqa shakldagilari esa o’simlik tomonidan birdaniga yutilmaydi, qachonki ular parchalanib, o’simlik o’zlashtira oladigan shaklga o’tganda (birlamchi minerallarni parchalanishi, organik moddalarni minerallashishi natijasida) o’zlashtiradi. O’simliklar tomonidan oziq moddalarni o’zlashtirilishi uning biologiyasiga, tuproq xususiyatiga, organik modda, mineralogik va mexanik tarkibiga, harorat, namlik, aerasiya, yorug’lik va eritma konsentrasiyasiga bog’liq. Tuproq eritmasining konsentrasiyasi normal bo’lmasa o’simlik yaxshi rivojlanmaydi, u oziq elementlarini yetarli miqdorda o’zlashtira olmaydi va aksincha, eritma konsentrasiyasini ortib ketishi ham o’simlikka salbiy ta’sir etadi (69 - jadval). 69- jadval Asosiy qishloq xo’jalik ekinlar uchun optimal tuproq reaksiyasi (pH). № Ekinlar Tuproq reaksiyasi (pH) № Ekinlar Tuproq reaksiyasi (pH) 1 Suli 5,0 – 7,7 13 Kartoshka 5,0 – 5,5 2 Kuzgi javdar 5,5 – 7,5 17 Qand lavlagi 7,0 – 7,5 3 Bahorgi bug’doy 6,0 – 7,5 18 Beda 7,0 – 8,0 4 Kuzgi bug’doy 6,3 – 7,6 19 Sebarga 6,0 – 7,0 5 Arpa 6,8 – 7,5 20 DoNHik 6,5 - < 6 Makkajo’xori 6,0 – 7,0 21 Lyupin 4,5 – 6,0 Optimal konsentrasiya bu o’simlik rivojlanishi uchun eng qulay bo’lgan muhit bo’lib, bunda o’simlikka oziq moddalar va suvni yutilishi tezlashib, qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil yetishtirishni ta’minlaydi. O’simlik ildiz sistemasi kuchli suyuqlashgan eritmadan (0,01-0,05%) oziq moddalarni o’zlashtiradi. Tabiiy sharoitda esa sho’rlangan tuproqlarda u 0,02-0,2% atrofida bo’ladi. Oziq moddalar o’simlikka kuchsiz konsentrasiyali eritmadan, suv esa o’g’itlanmagan zonadan o’tadi. Ushbu holatni o’g’itlarni qo’llashda albatta hisobga olish zarur. Yuqori konsentrasiya eritmani osmotik bosimini oshirib, o’simlikka oziq modda va suvni o’tishini qiyinlashtiradi. Ayniqsa, o’simlik yosh davrida eritmaning yuqori konsentrasiyasiga juda sezgir bo’ladi. Ko’pchilik o’simliklar eritma konsentrasiyasini ma’lum chegaradan ortib ketishiga bardosh bera olmaydi (70- jadval). Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, eritma konsentrasiyasini to 15,7-25,9 l.mmolgacha ortishi o’simlikni rivojlanishini yaxshilab, eng yuqori hosil eritma konsentrasiyasi 25,9 l.mmol bo’lganda ko’zatildi. Eritma konsentrasiyasini yanada oshirish o’simlikka salbiy ta’sir etib barglarni qurib qolishiga sabab bo’ldi. 70- jadval Eritma konsentrasiyasini bodringni o’sishi va hosildorligiga ta’siri (Z.I.Jurbiskiy ma’lumoti) Eritma konsentrasiyasi Yig’ishtirib olish davrida yashil massa miqdori Yetishtirilgan hosil l.g l.mmol g % g % S u v - - - 0 - 0,41 2,9 145 60,5 27 8,6 0,74 5,4 152 63,5 99 31,6 2,13 15,7 230 96,0 174 55,5 3,56 25,9 240 100,0 314 100,0 4,96 36,2 205 85,5 130 41,5 6,93 46,5 110 46,0 53 16,9 Shuning uchun ham, har xil qishloq xo’jalik ekinlarini eritma konsentrasiyasiga turlicha chidamliligini inobatga olib, ularni o’g’itlash tizimini tuzishda ushbu ko’rsatgichni hisobga olish kerak O’simliklarni oziqlanishini bir vaqtning o’zida miqdoriy ko’rsatkichi bo’yicha, ya’ni oziq moddalarni o’zlashtirish tezligi bilan hamda sifatiy, ya’ni o’simlikni turli rivojlanish davrlarida oziq elementlarini o’zlashtirish nisbati bilan farqlash mumkin. O’simliklarni oziqlanishida eritmadagi ionlarning nisbati muhim ahamiyatga ega. Chunki, har qaysi o’simlik uchun vegetasiya davomida ma’lum nisbatli oziqlanish kerak bo’ladi. O’simliklarni normal o’sishi va rivojlanishi eritmaning fiziologik tengligiga bog’liq. Eritmaning fiziologik tengligi deb, elementlarni eng maqbo’l nisbatda bo’lgan holatiga, ya’ni o’simliklarni eritmadan oziq moddalarni ko’plab o’zlashtirishga aytiladi. Eritmada azot, fosfor va kaliyni normal holatda bo’lishi, boshqa oziq elementlarini o’zlashtirish tezligini belgilaydi. Azotli oziqlanishni ortishi o’simlikka ko’plab P, K, Ca, Mg, Cu, Fe, Mn va Zn ni o’tishini tezlashtiradi. Azot miqdori ortib ketsa aksincha bo’ladi. Fosfor miqdorini eritmada ortib ketishi o’simlikka mis, marganes, temir kabi elementlarini o’tishini kamaytiradi. O’simlik azot, fosfor va kaliy bilan yetarli darajada ta’minlansa, uning mikroelementlarga bo’lgan talabi keskin ortadi. Hozirgi vaqtda ionlarning antogonizmi va sinergezmi to’g’risida ko’plab ilmiy ma’lumotlar to’plangan. Masalan, quyidagi elementlar o’rtasida Fe va Ca, Al va Na, Fe va Zn, Mn va Zn, Cu va Zn , P va Fe, Mn, Cu, Mo antogonizm holati ko’zatilsa, o’z navbatida va Mr, Cu va Co, V, Mo va Mn, Mo va Cu, Ca va Co o’rtasida sinergizm hodisasi namoyon bo’ladi. Demak, bir ioNning o’zi bir vaqtda u yoki bu elementning yutilishida ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Qishloq xo’jalik ekinlarida ko’plab hosil to’planishida, o’simlikni oziq elementlaridan takroriy foydalanishi (reutilizasiya) juda katta ahamiyatga ega. Ba’zi oziq elementlari (N, P, K Mg) reutilizasiya bo’ladi, ya’ni barglaridan hosil elementlariga o’tib, o’simlik tomonidan qayta o’zlashtirilsa, Ca, Fe, Mn, B, Cu va P kabi elementlar reutilizasiyaga uchramaydi. Oziq elementlari bilan har xil darajada ta’minlangan sharoitda ular o’rtasidagi bog’liqlik turlicha bo’lib, antogonizmni tezda sinergizmga aylanishi yoki aksincha bo’lishi kuzatiladi. Havo haroratini pasayishi va yorug’likni kamayishi oziq elementlar miqdorini oshirsa, namlik yetarli bo’lsa, ularni salbiy ta’siri kamayadi. Masalan, qish davrlarida issiqxonalarda yetishtirilgan mahsulotlar tarkibida nitratlar miqdori keskin ortib ketadi. Mahsulot tarkibidagi nitratlar miqdorini oziq elementlar nisbatini to’g’ri qo’llash bilan kamaytirish mumkin. Bu esa yuqori va sifatli hosil yetishtirishni ta’minlaydi. (44-jadval). Tuproq tarkibida yetarli miqdorda namlik bo’lishi o’simliklarni normal rivojlanishini ta’minlab, unga oziq elementlarini o’tishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Tuproq eritmasida elementlar miqdorini ortishi yoki kamayishi undagi nam miqdoriga chambarchas bog’liq bo’ladi. 71 - jadval Kaliyli o’g’itlarni paxta tolasining sifatiga ta’siri. N:P2O5:K2O miqdori, kg/ga Tolani o’zilish kuchi, gramm/ kuch Tolaning nisbiy o’zilish o’zunligi, gk/ teks. Tolani sanoat navi 150:100:0 4,7 25,6 1 150:100:100 4,9 25,9 0 150:100:150 5,0 26,0 0 Tuproq namligining o’simlikka oziq moddalarni o’tishidagi ta’siri quyidagi fiziologik va fizik faktorlarga bog’liq: 1) o’simliklarni umumiy fiziologik holatini yaxshilanishi, ya’ni normal to’yingan hujayralarda fotosintez va boshqa jarayonlar yaxshilanadi; 2) nam yetarli bo’lgan yerlarda o’simliklarni ildiz sistemasi yaxshi rivojlanib, uning singdirish hajmi ortadi. Ana shunday sharoitda o’simlikka makro va mikroelementlarni yutilishi tezlashadi. O’simliklar quruq modda hosil qilish uchun sarflaydigan suv sarfi, ular oziq elementlar bilan yetarli darajada ta’minlanganda ancha kam bo’ladi. Masalan, kuzgi bug’doy elementlari bilan turlicha ta’minlanganda quruq modda hosil qilish uchun quyidagi miqdorda suv sarflaydi: Tajriba varianti : Suv sarfi : O’g’itsiz - 800 N - 917 NP - 545 NPK - 480 Shuni alohida ta’kidlash kerakki, o’simlik o’ziga qabo’l qiladigan suvni 0,2 foizini o’z tanasini tashkil topishi uchun sarflasa, qolgan 99 foizdan ko’prog’i esa bug’lanib ketadi. Yuqori miqdorda o’g’itlar ishlatilganda ekinlarni suv bilan yetarli darajada ta’minlanganligini hisobga olish kerak bo’lsa, qurg’oqchil zonalarda azotli va kaliyli o’g’itlar miqdoriga e’tibor berish kerak bo’ladi. O’simliklar uchun qulay bo’lgan oziqlanish sharoitini tashkil etish ular tomonidan tuproq namidan samarali foydalanishni ta’minlaydi va qo’llanilgan o’g’itlar samaradorligini bir necha baravar oshiradi. Tuproqlarni aerasiya darajasi va oziqa eritmasi o’simlikni oziqa moddalarni o’zlashtirish tezligiga kuchli ta’sir etadi. Bu hodisa birinchi marotaba Xogland tomonidan ilmiy ravishda asoslab berilgan edi. Tashqi muhitda kislorod va uglyokislotani miqdori ildiz atrofidagi ko’rsatkichdan keskin farq qiladi. Ko’pgina anaerob sharoitda yutuvchi hujayralarni kislorod bilan ta’minlanishi yomonlashib, karbonat angidrid miqdori ortib ketadi. O’simlik ildiz sistemasi orqali oziq elementlarini yutilishi ularni kislorod bilan qanday ta’minlanishiga bog’liq bo’ladi. Ko’pchilik tajribalardan ma’lumki, oziq elementlarini o’simlikka o’tishida aerasiyani ahamiyati katta. Oziq elementlarini o’zlashtirish tezligi aerasiya darajasiga qarab o’zgaradi, ya’ni K---- Ca----Mg----H----P. O’simlikka yetarli miqdorda oziq moddalarni o’tishida ildiz atrofidagi kislorod miqdori 2-3 foiz bo’lishi kerak Kislorod miqdorini 100 foizga oshirganda ham o’simlikka tuzlarni o’tishi o’zgarmaydi. Aerasiya, havo va tuproq harorati o’simlikka oziq moddalarni o’tishiga kuchli ta’sir ko’rsatadi (45-jadval). Tuproqni aerasiya darajasi mikroorganizmlarni yashashi, hamda organik birikmalarni parchalab mineral shaklga aylantirishida va o’simliklarni oziq moddalar bilan ta’minlanishida ham muhim ahamiyatga ega. 72 - jadval Pomidorni oziqlanishi va hosiliga harorat va aerasiyani ta’siri Eritma harorati, C0 Eritma aerasiyasi Hosil miqdori, kg 1 dona o’simlik o’zlashtirgani, mg. Ekv.% NO3 H2PO4 K Ca Mg 14-20 Oddiy 7 776 115 506 329 141 20-23 oddiy 8 854 143 600 393 143 14-20 Kuchayt. 10 1074 160 738 445 197 O’simliklarni normal o’sishi va rivojlanishi, yetarli miqdorda oziqmoddalarni o’zlashtirishi, faqat optimal harorat bo’lgandagina yaxshi kechadi. Ko’pchilik qishloq xo’jalik ekinlari urug’ini unib chiqishi uchun optimal harorat quyidagicha: arpa uchun 20 0C; bug’doy va javdar uchun 25 0C; tamakiga 280C; makkajo’xori uchun 32-35 0C bo’lsa, g’o’za uchun 12-14 0C bo’lishi kerak Ko’pchilik hollarda, donli ekinlar uchun azot va fosforni ko’plab yutilishi uchun eng qulay harorat + 23- 25 0C hisoblanadi. Lekin, don tarkibidagi oqsil miqdorini ortishi harorat 35 0C bo’lganda, yetarli namlik (dala nam sig’imiga nisbatan 60% bo’lsa) bilan ta’minlanganda yuqori bo’ladi. Soya, loviya va g’o’za havo harorati 30-35 0C bo’lganda oziq moddalarni ko’plab o’zlashtiradi. Ko’pchilik o’simliklarda hosil elementlarini paydo bo’lish quyidagi past haroratda: baxorgi donli ekinlarda, goroxda 10-12 0C, kungaboqar, makkajo’xorida 12-15 0C: sholi va g’o’zada esa 13-20 0C da yaxshi kechadi. Hosil tugish paytida asosiy madaniy o’simliklar uchun eng qulay harorat 10-12 0C bo’lsa, sholi va g’o’za uchun 15-20 0C hisoblanadi. Harorat nafaqat urug’ni unib chiqishi va maysalarni rivojlanishiga, balki, o’simlikka oziq elementlarini yutilishiga ham turlicha ta’sir etadi. Masalan, o’simlik tomonidan ammoniyli azotni o’zlashtirilishi nitratli azotga nisbatan past haroratda juda yaxshi kechadi. Haroratni (10-11 0C) pasayishi o’simlikka fosforni o’tishini qiyinlashtirsa, nitratli azotni o’zlashtirilishi 5-6 0C da yomonlashadi. Haroratni pasayishi, o’simlikka kaliyni o’tishini ham kamaytiradi. Umuman, o’simlikka oziq elementlarini o’tishida haroratni 10 0C dan pasayishi juda salbiy ta’sir etadi. O’simlikni yorug’lik bilan ta’minlanishi va oziq elementlarini o’zlashtirishi, boshqa faktorlar kabi bir-biri bilan juda bog’liqdir. O’simliklar oziq moddalarni quyosh nuri chiqishi bilan o’zlashtira boshlaydi. Yorug’lik bo’lmasa, nafaqat fotosintez jarayoni, balki, oziq moddalarni o’zlashtirish ham to’xtaydi. Masalan, o’simlikni uzoq vaqt davomida qorong’i joyda saqlasa, unga oziq elementlarini o’tishi umuman ko’zatilmaydi. Fotosintez jarayoni natijasida, o’simlikda organik modda to’planadi, bu esa nafas olishda asosiy manba bo’lib hisoblanadi. Yorug’lik bo’lmasa ushbu jarayon yuzaga kelmaydi. Demak, yorug’lik ta’sirida hosil bo’ladigan fotosintez jarayoni tufayli o’simlik ionlarni o’zlashtirish reaksiyalari uchun kerak bo’ladigan moddalarni va energiya mahsulotlari zahirasini hosil qilar ekan. Tuproq eritmasining reaksiyasi (nordonligi yoki ishqoriyligi) eritmada H + va OH – ionlarini qanday nisbatda bo’lishiga bog’liq. Eritma reaksiyasi vodorod ionining konsentrasiyasi manfiy o’nli logarifm soni va pH belgisi bilan ko’rsatiladi. Eritma reaksiyasi barcha turdagi o’simlik uchun juda muhimdir. Vodorod ionlarining konsentrasiyasi yuqori, ya’ni eritma kuchli kislotali bo’lganda o’simlik ildiz sistemasining rivojlanishi va ularga oziq elementlarini yutilishi yomonlashadi. Nordonli muhitning salbiy ta’siri eritmada boshqa kationlar, ayniqsa kalsiy bo’lmaganda yoki yetishmaganda kuchli namoyon bo’ladi. Kalsiy vodorod ionlarining kirishiga to’sqinlik qiladi, shuning uchun ham kalsiy miqdori ko’p bo’lganda o’simliklar nordonli muhitga kalsiy yo’qligidan ko’ra yaxshi chidamli bo’ladi. Eritma muhiti o’simlikka ayrim ionlarning o’tish tezligiga va moddalar almashinuviga ta’sir etadi. Nordon muhitda (eritmada H+ ioni ko’p bo’lsa) o’simlikka anionlarning yutilishi ortadi, kationlarning o’tishi cheklanib qoladi, hamda o’simliklarni kalsiy va magniy bilan oziqlanishi bo’zilib, oqsillar sintezi sekinlashadi va qand moddalarini hosil bo’lishi to’xtaydi. Ishqoriy muhitda (eritmada OH- ionlari H+ dan ko’p bo’lganda o’simlikka kationlarni o’tishi kuchayadi, anionlarning yutilishi esa qiyinlashadi. Eritma reaksiyasi o’simliklarga oziq elementlarini o’tish tezligini belgilaydi (73 jadval). 73- jadval Eritma muhitini o’simlikka ionlar o’tishi tezligiga ta’siri O’simlik Eritma reaksiyasi, pH (NH4)2HPO4 tarkibidan (soat, mg) yutilishi NH4+ NO3- Xashaki dukkaklilar 4,8 6,6 7,4 0,23 0,89 1,26 1,11 0,13 0,06 Bug’doy 5,3 6,7 7,3 1,40 1,86 2,26 0,92 0,28 0,10 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, NH4- ioni o’simlikka pH neytral bo’lgan muhitda ko’plab o’tsa, NO3 ioni esa aksincha, muhit nordon bo’lganda yuqori miqdorda o’tar ekan. O’simliklar tomonidan fosforni o’zlashtirishda, eritmadagi vodorod konsentrasiyasi juda muhim ahamiyatga ega. Chunki, eritma reaksiyasini ishqoriy bo’lishi, tuproqdagi fosfatlarni bir valentligini (H2PO4-) ikki valentliliga (HPO-- ) va uch valentligacha (PO4---) o’zgartirib, o’simliklar tomonidan fosforni o’zlashtirilishini qiyinlashtirib, ularning o’sishi va rivojlanishini sekinlashtirib yuboradi. Ko’pchilik qishloq xo’jalik o’simliklarini yaxshi o’sishi va yuqori hosil berishi uchun eng qulay bo’lgan sharoit pH - 6,5 bo’lganda, ya’ni kuchsiz nordon muhitda yuzaga keladi. Tuproq eritmasining (pH) ko’rsatkichi mikroorganizm-larning hayotiy faoliyatiga ham ma’lum darajada ta’sir etadi. O’simliklar eritma reaksiyasining salbiy ta’siriga tuproqlarni singdirish sig’imi va buferligi yuqori bo’lganda chidamli bo’ladi. O’simliklarning har xil o’sish va rivojlanish darajada oziq moddalarni o’zlashtirish tezligi O’simliklar har xil o’suv davrida oziqa moddalarga va tashqi muhitga turlicha talabchan bo’ladi. O’simlik tomonidan azot, fosfor, kaliy va boshqa oziqa moddalarni o’zlashtirishi uni o’sish davrida bir tarzda bo’lmaydi. O’simlik o’sishini ilk davrida oz miqdorda oziq moddalar iste’mol qilsa ham, lekin ularni bu davrda yetarli bo’lishi juda muhimdir. Agarda birorta oziqa (azot va fosfor) yetishmasa, u o’simlik tanasida salbiy iz qoldiradi, keyinchalik bu oziqa qanchalik yetarli miqdorda berilmasin, avvalgi bo’lib o’tgan oziqa kamchiligini o’rnini bosa olmaydi: bu esa o’simlik o’sishi, rivoji va hosildorligini pasaytiradi. O’sish va rivojlanishi jadal sur’atlar bilan o’tadigan davrga kelib o’simlik oziqa moddalaridan ko’p foydalanadi. Hosil tugish davrlariga kelib o’simlikni quruq massasi keskin rivojlanadi, keyinchalik esa u susaya boshlaydi, oziqa moddalarining yutilishi mevalash davrida jadallashib, keyinchalik u ham pasayadi. So’ng organik moddalarni hosil bo’lish jarayoni, ilgari tanada to’plangan oziqa moddalarni qaytadan foydalanish jarayoni natijasida yuz beradi (reutilizasiya). O’simlikni boshlang’ich davrida quruq organik moddadan o’simlikda to’planishi oziqa moddalarni o’zlashtirishiganisbatan kechga qoladi. O’simlikni oziqlanish jarayonida (kritik) zaruriy davriga to’xtalib o’tadigan bo’lsaq bu davrda birorta oziqa moddasi yetishmasa u o’simlikni o’sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi. Gullash va meva tugish davrida oziqa moddalar eng ko’p miqdorda o’zlashtiriladi, ular yetishmasa hosil va uning sifati pasayadi. Har xil o’simliklar oziqa moddalarni turli jadallik bilan o’zlashtiradi. Hamma donli o’simliklar (jo’xoridan tashqari), zig’ir, kanop, ertangi kartoshka, ayrim sabzavot ekinlari o’suv davri va binobarin oziqa moddalarni qisqa muddatda foydalanishi bilan farqlanadilar. Masalan, qishki javdar, ko’z mavsumida umumiy foydalanadigan oziqaga nisbatan 25-30 foizini o’zlashtirsa, bu davrda to’plangan quruq modda o’suv davri oxirida to’plangan quruq moddaga nisbatan 10 foizni tashkil qiladi. Bahorgi bug’doy qisqa vaqt ichida naychalash davridan to boshoqlash tamom bo’lguncha 2/3 – 3/4 qism oziqa moddalardan foydalanadi. Kartoshka esa eng ko’p oziqa moddalarni iyul oyida o’zlashtiradi, ana shu oyda kartoshka umumiysiga nisbatan 40-foiz azotdan foydalanadi, 50 foizdan ortiq fosfor, 60 foiz kaliy hosilda mujassamlashgan bo’ladi. Ayrim o’simliklar, masalan makkajo’xori, kungaboqar, qand lavlagi juda uzoq davom etadigan moddalarni o’zlashtirish davrini talab etadi, ulardan foydalanish o’suv davrining oxirigacha davom etadi. Oziq moddalar ular tomonidan har xil tezlikda o’zlashtiriladi. Masalan, jo’xori o’simligi kaliy, keyin azotli oziqalarini jadallashgan holda, so’ngra fosforni sekin o’zlashtirishi bilan farqlanadi (74- jadval). 74- jadval Oziqa moddalarni jo’xori tomonidan turli o’suv davrlarida o’zlashtirishi O’suv davrlari Umumiyga nisbatan o’zlashtirilgani, foiz Biomassani umumiy hosilga nisbatan massasi, foiz N P2O5 K2O 20 may – 20 iyun 2 1 4 1 20 iyun – 20 iyul 38 27 66 23 20 iyul – 19 avgust 48 46 30 46 19 avgust – 18 sentyabr 12 26 0 30 Keltirilgan jadval ma’lumotlariga ko’ra, jo’xori ikkinchi o’sish oyida 70 foiz kaliy, 40 foiz azot, 28 foiz fosforni o’zlashtirgani kuzatiladi. O’simlikni kaliydan foydalanishi uni ro’vak chiqarishida, azot esa uni shakllanishida, fosfor bo’lsa, o’suv davrini oxirigacha o’zlashtirilishi ko’zatilgan. Kanop o’simligi o’sish davrini birinchi oyida azot va kaliyni tez sur’atlar bilan o’zlashtiradi. Azotning yutilishi nihollar unib chiqqandan so’ng uch haftagacha, kaliy bo’lsa besh haftagacha, kuchli davom etsada, vaholanki azotning o’zlashtirilishi o’simlik o’suv davrini oxirigacha davom etadi. Qand lavlagi tomonidan oziq moddalardan foydalanishi o’suv davrida bir me’yorda ketmaydi. Nihollar unib chiqqandan so’ng, birinchi o’n kunlikda NPK ni bir-biriga nisbati 1,0:1,5:1,4 ga teng bo’lib, barglar jadal o’sgan va barg sathi rivojlangan davrga kelib may oyida NPK nisbati 1:2,5:3,0 ga teng bo’ladi ya’ni azot va kaliyni o’zlashtirilishi ortib boradi. Iyun oyiga kelib esa 1:3:3,5 ga, iyulda 1:4:4 nisbatga teng bo’ldi. Avgust oyida lavlagi ildizmevasi paydo bo’lgani uchun unda qand moddalari to’planadi va binobarin, oziqa moddalarni o’zlashtirishi uchun har xil o’g’itlarni qo’llashni taqozo qiladi. Shu bilan bir qatorda o’simlikni boshlang’ich o’sish davrida oziqlanishiga katta e’tibor berish kerak Chunki, bu davrda o’simlik ildizlari yaxshi rivojlanmagan bo’ladi, uni ustki qismlari esa tez o’sadi. Bu davrda o’simlik oziqa moddalardan kam foydalansa ham, lekin ularni muhitda kam bo’lishiga yoki eritmada ortib ketishiga juda ta’sirchan bo’ladilar. Undan tashqari, ildiz tarqalgan muhit atrofida oziqa moddalar yengil o’zlashtiruvchan shaklda bo’lishi va kaliyga nisbatan fosfor ko’p bo’lishi kerak Chunki, o’simlik rivojini boshlanish davrida bu oziqaga katta zaruriyat sezadi va uni tuproq eritmasida ko’p bo’lishini talab qiladi, bu sharoit mavjud bo’lmasa unda hosildorlik pasayadi (48- jadval). 75- jadval O’simlikni har xil rivojlanish davrida fosfor bilan turlicha oziqlanishini suli hosildorligiga ta’siri Oziqlanish sharoitlari Hosildorlik % Umumiysi Don O’suv davrida fosfor bilan doimo ta’minlanganda 100 100 Ilk rivojlanish davrida 15 kun fosfor berilmaganda 17,4 0 O’simlik 45 kunligidan 60 kunlik bo’lguncha fosfor olmaganda 102 104 Olingan ma’lumotlarni ko’rsatishicha o’simlikni ilk rivojlanish davrida fosfor bilan yetarli ta’minlash hosildorlikni belgilovchi muhim omillardan biri hisoblanadi. O’simlik birinchi 3-4 barglarni yozishgacha donli ekinlar hosil organlarini, ya’ni boshoq paydo qiladi. Bu davrda azotni yetishmasligi va keyingi davrda azot yetarli bo’lishi boshoq sonlarini kamaytiradi va hosil miqdorini kamaytiradi. O’simlikni oziqa moddalarga bo’lgan eng yuqori talabi uni o’suv organlari jadal rivojlanish davriga to’g’ri keladi. Agar bu davrda azot yetishmasa o’sish, rivojlanish sekinlashadi, hosil kamayadi. Ko’pchilik o’simliklar rivojlanishining gullash va mevalash davrlarida azot oziqasiga bo’lgan ehtiyoji kamayadi, kaliy va fosforga bo’lgan talab esa, aksincha, ko’payadi. O’simlikni har xil o’suv davrida oziqlanish qonun qoidalarini puxta tushunish o’g’itlarni samarali qo’llashga imkon beradi. Masalan, qand lavlagini o’suv davrining boshlanishida fosfor bilan yetarli ta’minlash (ekilgan qatorlarga superfosfat solish muhim ahamiyatga ega. O’simlik barglari jadal o’sish davrida esa azot bilan ta’minlash (ekishdan oldin yoki oziqlantirish yo’li bilan) yuqori hosil olishga puxta zamin yaratadi. Bu davrda berilgan azot, o’simlik ustki qismini, barg sathlarini keskin rivojlantiradi, bu esa o’z navbatida ildiz mevalarini rivojlantirishga va unda qand moddalarini ko’plab to’planishiga imkon tug’diradi. Azotli o’g’itlarni bu davrda juda ko’p miqdorda qo’llaganda o’simlik ustki qismi keskin rivojlanadi, barg sathlari ko’payadi, bu esa ildiz mevalari vaznini oshiradi, qand moddalarini ko’p to’plashga imkon beradi. Ildizmeva paydo bo’lish davrida azotli o’g’itlar ko’p miqdorda berilgan taqdirda esa, ildizmeva rivoji sekinlashadi, uning ustki qismi tez rivojlanadi, bu holda qand moddalarining to’planishiga zarar keltiriladi va oqsilsiz azotli birikmalar miqdori ildiz tarkibida oshadi, mahsulot sifati bo’ziladi. Bu sharoitda o’simlikka kaliy va fosfor berish zaruriyati tug’iladi. 76 - jadval G’o’zaga oziq moddalarni o’tishi, jami vegetasiya davrida o’zlashtiradiganiga nisbatan % hisobida Vegetasiya davrlari N P2O5 K2O Unib chiqqandan to shonalashgacha 3-5 3-5 2-3 Shonalashdan to yoppasiga gullashgacha 25-30 15-20 15-20 Gullashdan to yoppasiga pishib yetilguncha 65-70 75-80 75-80 Demak, o’simlikni o’sish davridagi oziqa moddalarni o’zlashtirish qoidalarini tushungan holda boshqarish orqali maqsadga muvofiq keladigan hosilni va uni sifatini yaxshilash imkoniyati tug’iladi. Mikroorganizmlarni o’simliklar oziqlanishidagi roli O’simliklarni oziqlanishi tashqi muhit bilan muloqotda, shu jumladan, ko’p miqdorda tuproqda faoliyat ko’rsatuvchi mikroorganizmlarni ishtirokida vujudga keladi. Turli iqlim, relyef, ona jins, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy sharoitda paydo bo’lgan tuproq turlarining kimyoviy tarkibi va xossalari bir xil bo’lmaganligi sababli ulardagi mikroorganizmlarning soni va turlari ham bir xil emas. Ayniqsa chirindiga boy bo’lgan neytral yoki neytralga yaqin reaksiyali tuproqlarning ustki qatlamlarida mikroorganizmlar miqdori ancha yuqori bo’ladi. Chunki, bu qatlaMga mikroorganizmlar hayoti uchun zarur shart-sharoit, ya’ni havo, nam va oziq moddalar yetarlicha bo’ladi. Tuproqning pastki qatlamlariga tushgan sayin mikroorganizmlar soni kamaya boradi. Umuman tuproqning ustki chirindili qatlamidagi bir gramm tuproqda bir necha million mikroorganizm yashaydi. MDH da tarqalgan har xil tuproqlar tarkibidagi mikroorganizmlar miqdori 50 jadvalda berilgan. Bo’z yerdagi qo’riq tuproqning haydalma gorizontidagi va shuningdek, ekinzorlarning haydalma qatlamidagi mikroorganizmlar miqdori ancha yuqoridir. M.V.Fyodorov ma’lumotlariga ko’ra, bir gektar ekinzor yepHing ustki haydalma qatlamida bakteriyalarning tirik vazni 3-8 tonnani tashkil etadi. Masalan, chimli podzol tuproqning haydalma qatlamida 3,5 t, qora tuproqlarda 5,2 va bo’z tuproqlarda 5 t. ekanligi aniqlangan. Bakteriyalar oziqlanish turiga ko’ra avtotrof va geterotrof bo’ladi. Avtotrof bakteriyalar – CO2 ni biriktirish uchun fotosintez yoki kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo’ladigan energiyalardan foydalanadi, ya’ni xemosintezdir. Nitrafikasiya, temir va rangsiz bakteriyalar xemosintez jarayonida qatnashsa, yashil va oltingugurt bakteriyalari esa fotosintez qiladi. Geterotrof bakteriyalar esa - uglerodni tayer organik birikmalardan o’zlashtiradi. Ushbu bakteriyalar aerob (kislorodli) va anaerob (kislorodsiz) sharoitlarda ammonifikasiya jarayoni ta’sirida azotli organik birikmalarni NH3 ga parchalaydi. H2S va boshqa oltingugurtli birikmalardan H2SO4 hosil bo’lishiga sulfofikasiya jarayoni deyiladi. Ushbu jarayon oltingugurt va tiobakteriyalar ta’sirida yuzaga kelib, hosil bo’lgan H2SO4 tuproqdagi qiyin eriydigan fosfat tuzlarini o’simlik o’zlashtira oladigan holatga keltiradi. Tuproqdagi mikroorganizmlar soniga, ularning turiga dehqonchilikda qo’llaniladigan mineral va mahalliy o’g’itlar kuchli ta’sir etadi. Masalan, tajribalarda yoz oyining oxirida, o’g’it ishlatilmagan tuproqlarni 1grammida - 350, go’ng berilmaganda – 610 va go’ng + NPK solinganda – 540 mln.dona bakteriya borligi ko’zatilgan. Mikroorganizmlar o’simlik ildizi orqali ajralib chiqayotgan har xil energetik moddalar ishtirokida ildizlarda va uning atrofidagi yaqin joylardagi tuproqda qiyin o’zlashtiriladigan oziq moddalarni yengil o’zlashtiruvchan shakllarga o’tkazadilar, ular tuproqdagi organik moddalarni parchalaydilar, binobarin, bu jarayon ham, o’z navbatida qiyin o’zlashtiriladigan moddalarni oson o’zlashtiruvchan shakllarga o’tkazadilar. Mikrobiologik jarayonlarning tezligi va yo’nalishi o’simliklar tomonidan oziq moddalarni o’zlashtirishga ta’sir etadi. Mikroorganizmlarning faoliyati tufayli ildiz atrofida ko’plab o’simlik o’zlashtira oladigan oziq moddalar to’planadi (77-jadval). 77-jadval O’simlik o’zlashtira oladigan fosfor va kaliyni ildiz atrofida va tuproqdagi miqdori, (100 g quruq tuproqda mg hisobida) E k i n t u r i P2O5 K2O Ildizdan tashqarida Ildiz atrofida Ildizdan tashqarida Ilidz atrofida Arpa 18,6 22,5 9,3 12,8 Kuzgi bug’doy 37,2 43,2 6,6 27,9 Suli 31,5 34,5 10,7 34,4 Sebarga 16,2 21,9 6,4 8,2 Tuproqda azotofiksatorlar (azot to’plovchi mikroblar) ham mavjud bo’lib, ular o’simliklar bilan simbioz holda yashab havo azotini o’zlashtirib oladi va u bilan o’simliklarni ta’minlaydilar. Ular beda, no’xat va boshqa dukkakli o’simliklar ildizida bo’lib gektariga 250-300 kg azot to’playdilar, tuproqni bu modda bilan boyitadi. Nitrifikasiya jarayonida tuproq bakteriyalari ammoniyli azotni nitrat shakllariga o’tkazadilar. Bu jarayon 2 bosqichdan iborat bo’lib: 1 - oilasiga kiruvchi mikroblar NH ni nitritlargacha oqsillaydilar. Bu jarayon quyidagi tartibda yuz beradi: 2NH3 + 3O2 ---- HNO2 + 2H2O + 158 kal. (Nitrosomonas, Nitrosoccus) Ikkinchi pog’onada nitrifikasiya bakteriyalari nitritlarni nitratlargacha oqsillaydilar: 2HNO2 + 3O2 ---- 2HNO3 + 48 kal. ( Nitrobacter). Nitrifikasiya bakteriyalari avtotrof organizmlar hisoblanadi. Lekin nitratlar yaxshi eruvchan xususiyatiga ega bo’lganligi uchun namlik ta’sirida pastga yuvilishi va parchalanish ta’sirida tuproq ustki qatlamlarida to’planishi mumkin. Tuproq tarkibidagi organik azot o’simlik ildizlari orqali qiyin yutiladi, shuning uchun, o’simlikni yaxshi oziqlanishida mineral azot bo’lishi shartdir. Qulay sharoitlarda tuproq muhitida mikroorganizmlar yaxshi rivojlanadilar. Ular oqsil shaklidagi murakkab moddalarni oddiy, ya’ni aminokislotalarga amidlarga aylantiradilar. Natijada proteolitik har xil guruh mikroorganizmlar tomonidan (chirituvchi mikroblar, aktinomisetlar, shilliqsimon zamburug’lar) ajratgan fermentlar ta’sirida kimyoviy jarayonlarda ammiakni amino va amid birikmalaridan ajratib oladi. Hosil bo’lgan ammoniy tuproq tomonidan shimiladi, tuproqda kislotalar ularni neytrallaydi, ammoniy azot qaytadan mikroblar tomonidan o’zlashtiriladi va ularni tanasini ajralmas qismini tashkil qiladilar. Ayrim sharoitlarda ammoniyli azot ozod bo’ladi va shu shaklda havoga uchib ketishi mumkin. Agar tuproqda havosiz sharoit bo’lsa, u vaqtda azotli organik birikmalar ammiak shaklida spora tashuvchi bakteriya klostridium yordamida parchalanadilar. Aerob (havoli) tuproq sharoitida ammoniy nitratlargacha, ya’ni aerob mikroorganizmlar azotobakterlar ta’sirida parchalanadilar. Denitrifikasiya jarayoni ta’sirida nitrat shaklidagi azot qaytarilishi natijasida molekulyar azot shaklida uchib ketadi. Bu jarayon nitrifikasiya jarayonini teskarisi bo’lib, faqat denitrifikasiya havosiz (kislorodsiz) sharoitda yuz beradi. YepHi yumshatish, qator oralariga ishlov berish, tuproq namligini boshqarish, azotni elementar shaklida uchib ketishini kamaytiradi.Shunday qilib, mikroorganizmlar havodagi molekulyar azotni o’zlashtiradi, azot bilan tuproqni boyitadi, bu esa o’z navbatida tuproqni gumus bilan boyitadi. Shuni qayd qilib o’tish kerakki, hamma mikroorganizmlar ham o’simlik uchun foydali hisoblanmaydi. Ularni ayrimlari o’simlikda har xil kasalliklarni qo’zg’atuvchi guruhlarga kiradilar. Masalan, g’o’za o’simligi vilt yoki ildiz chirish gammoz kasalligiga chalinadi. Vilt yoki so’lish kasalligini qo’zg’atuvchisi (Verticillium Dohlia) tuproq muhitida yashaydi, o’simlik qoldiqlarida qishlab, ildiz orqali uning o’tkazuvchi to’qimalariga kirib uni zararlantiradi, natijada o’simlik so’liydi, hosilga katta zarar yetkazadi. TUPROQNING AGROKIMYOVIY XUSUSIYATLARI. Tuproqning tarkibi. Tuproq qattiq, suyuq (tuproq eritmasi) va gazsimon (tuproq havosi) fazalaridan iborat bo’lib, ular bir-birlari bilan uzviy aloqada bo’ladilar. Tuproq havosi atmosfera havosidan keskin farq qiladi, unda kislorod miqdori kam bo’lib, karbonat angidrid ko’p bo’ladi. Chunki, tuproq organik moddasi mikroorganizmlar ta’sirida parchalanish jarayonida ko’plab karbonat angidrid ajratib chiqarsa, ikkinchi tomondan, havoli sharoitda yashovchi mikroorganizmlar ko’plab kislorodni iste’mol qiladi. Tuproq muhitida, mikroorganizmlar doimiy ravishda karbonat angidridni ko’paytirib kislorod miqdorini esa kamaytiradi. Ushbu jarayon o’simlik ildizlarining nafas olish davrida va ba’zi bir kimyoviy reaksiyalar natijasida ham sodir bo’ladi. Atmosfera havosi tarkibida 0,03 foiz CO2 bo’lsa, tuproq havosida esa 0,3 - 1,0 foiz, ayrim hollarda 2-3 foiz, ba’zan undan ham yuqori bo’ladi. Tuproq havosidagi CO2 miqdori, atmosfera bilan tuproq muhiti o’rtasidagi aerasiya tezligiga bog’liq bo’lib, tuproq havosida hosil bo’lgan CO2 qisman atmosfera tomon siljiydi va tuproq eritmasi tomonidan o’ziga singdiriladi. Me’yorida yuz beradigan aerasiya (havo almashinish) natijasida 1 m tuproq tagidan yoz vaqtlarida bir kunda 2 litrdan to 10 litrgacha CO2 ajralib chiqadi va taxminan shuncha miqdorda kislorod iste’mol qilinadi. CO2 ni yer ustki qatlamlarida to’planishi, o’simlikdagi assimilyasiya jarayonini tezlashtiradi va o’simliklarni hosildorligiga ijobiy ta’sir etadi. Karbonat angidrid tuproq muhitida erib, karbonat kislota hosil qiladi, u esa dissosiyalanib H+ va HCO3- hosil qilib, tuproq eritmasini nordonlashtiradi: CO 2 + H2O = H2CO3 H2CO3 H+ + HCO3- Tuproq muhitini CO2 bilan boyishi natijasida, u mineral birikmalar (fosfatlar va kalsiy karbonat) va boshqalarni o’simlik tomonidan oson o’zlashtiruvchi shakllarga o’tkazadi. Shuningdek, tuproqlar tarkibida me’yoridan ortiq CO2 ni ko’payishi, undagi kislorodni kamaytirishga olib kelib, mikroorganizmlar va o’simliklar tomonidan oziq elementlarni o’zlashtirish faoliyatini bo’zilishiga sabab bo’ladi. Kislorodni yetishmasligi o’simlik ildiz sistemasini nafas olishini susaytirib, havosiz (anaerob) jarayonlarni qaytarilishini kuchaytiradi va mineral moddalarning qayta tiklanish jarayoni boshlanadi. Shuning uchun ham, tuproq tarkibidagi kislorod miqdori 8-12 foizdan kamayib ketsa, o’simliklarni o’sishi va rivojlanishi yomonlashadi, bu ko’rsatkich 5 foizdan kamayganda esa – o’simliklar nobud bo’ladi. Tuproq eritmasi- tuproqning juda harakatchan va faol qismi bo’lib, u yerda har xil kimyoviy jarayonlar sodir bo’lib, undan o’simliklar oziq moddalarni to’g’ridan-to’g’ri o’zlashtiradi. Tuproq tipiga va boshqa xususiyatlariga qarab, tuproq eritmasida anionlardan (HCO3-, OH-, Cl-, NO3-, H2PO4-) kationlar (N+, K+, Na+, NH4+, Ca2+, Mg2+), shuningdek, suvda eriydigan organik birikmalar va erigan holatdagi gazlar (CO2, H2 , O2 ) va boshqalar uchraydi. Tuproq eritmasidagi tuzlar minerallarni nurashi va parchalanishi, organik moddalarni mikroorganizmlar tomonidan parchalanishi hamda mahalliy va mineral o’g’itlarni qo’llash natijasida eritmada to’planadi. O’simliklarning oziqlanish jarayonida, tuproq eritmasiga ionlardan K+, Ca2+ , Mg2+ , NH4+ , NO3- , Cl-, N2PO4- larni doimiy ravishda o’tib borishi, juda muhim ahamiyatga ega. Odatda tuproq eritmasidagi tuzlar miqdori 0,05 foizni tashkil qiladi, bu miqdorni 0,2 foizgacha ko’payishi o’simlikka salbiy ta’sir ko’rsatsa, ularni miqdori 0,3 -0,5 foizgacha oshadigan bo’lsa, o’simlik butunlay nobud bo’ladi. Tuproq eritmasidagi tuzlar tarkibi va miqdori tashqi muhit omillari ta’sirida keskin o’zgaradi. Tuzlar miqdori mineral o’g’itlarni qo’llash natijasida, tuproq namligi yetarli bo’lmaganda va organik moddalarni parchalanishi natijasida ortib ketadi. Shu bilan bir qatorda, tuproq eritmasidagi tuzlarni o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi natijasida, ularni yuvilish jarayonida hamda o’simlik qiyin o’zlashtiradigan shakllarga o’tishi natijasida ham ularni miqdori kamayadi. Tuzlar tarkibi va miqdori, tuproq qattiq fazasi bilan bo’ladigan almashinish reaksiyalari natijasida kolloidlar bilan birlashishi ta’sirida ham ortib ketadi. Tuproqning qattiq fazasi - o’simliklar uchun zarur bo’lgan asosiy oziq moddalarning zahirasini o’zida saqlaydi. U mineral (90-99 foiz) va organik (1-10 foiz) qismlardan iborat. Tuproq qattiq fazasining organik qismi, uni unumdorligini barpo etishda muhim ahamiyatga ega. Tuproq qattiq qismini yarmisini kislorod 1/3 qismi - kremniydan, 10 foizdan ortig’i alyuminiy va temir, qolgan 7 foizini boshqa elementlar tashkil qiladi. Qayd qilingan hamma elementlar tuproqlarni mineral tarkibida mavjud bo’lib, har xil mineral birikmalarni tarkibiy qismini tashkil etadi. Ulardan uglerod, vodorod, kislorod, fosfor va oltingugurt tuproqning ham mineral ham organik qismida bo’lsa, faqatgina azotning juda ko’p qismi organik modda tarkibiga kiradi. 78 – jadval Tuproq qattiq fazasini o’rtacha kimyoviy tarkibi (A.P.Vinogradov ma’lumoti bo’yicha) Elementlar % Elementlar % Elementlar % Kislorod 49,0 Bariy 0,05 Galliy 10 Kremniy 33,0 Stronsiy 0,03 Qalay 10 Alyuminiy 7,1 Sirkoniy 0,03 Kobalt 8*10-4 Temir 3,7 Ftor 0,02 Toriy 6*10-4 Uglerod 2,0 Xrom 0,02 Mishyak 5*10-4 Kalsiy 1,3 Xlor 0,01 Yod 5*10-4 Kaliy 1,3 Vanadiy 0,01 Seziy 5*10-4 Natriy 0,6 Rubidiy 6*10-3 Molibden 3*10-4 Magniy 0,6 Rux 5*10-3 Uran 1*10-4 Vodordo 0,50 Seriy 5*10-3 Berilliy 10-4 Titan 0,46 Nikel 4*10-3 Germaniy 10-4 Azot 0,10 Litiy 3*10-3 Kadmiy 5*10-5 Fosfor 0,08 Mis 2*10-3 Selen 1*10-6 oltingugurt 0,08 Bor 1*10-3 Simob 10-6 Marganes 0,08 Qo’rg’oshin 1*10-3 Radiy 8*10-11 Tuproqning mineral qismi - har xil mineral zarrachalarining bo’lakchalaridan tashkil topgan bo’lib, ularning o’lchamlari 1 millimetpHing milliondan biridan 1 mm gacha vaundan ham kattaroq bo’lishi mumkin. Tuproq minerallari paydo bo’lishiga qarab, birlamchi va ikkilamchi minerallarga bo’linadilar. Birlamchi minerallar - kvars, dala shpatlari, slyudalardan iborat bo’lib, ular asosan qum zarrachalari (0,05 dan 1 mm gacha) va chang (0,001 dan 0,05 mm gacha) holatida bo’ladi. Birlamchi minerallarni kimyoviy parchalanishi (gidroliz, oksidlanish) natijasida va har xil organizmlar ta’sirida turli xil tuzlar va ikkilamchi minerallar - kaolinit, gidroslyudlar hosil bo’ladi. Ular tuproqda loyqa kolloid zarrachalar holida, qisman mayda chang zarralari ko’rinishida ham uchraydi. Minerallar kimyoviy tarkibiga ko’ra, kremnyokislorodli birikmalarga (yoki silikatlarga) va alyumo-kremnyokislorodli (yoki alyumosilikatlarga) birikmalarga bo’linadilar. Kremnyokislorodli birikmalardan tuproq eng ko’p tarqalgani bu kvars (SiO2) bo’lib, u ko’pincha qum va chang zarrachalaridan tashkil topgan bo’ladi. Barcha tuproqlarda kvars miqdori 60 foiz, qumloq tuproqlarda esa 90 va undan ortiq foizni tashkil qiladi. Kvars juda mustahkam mineral hisoblanib, hyech qanday kimyoviy reaksiyalarga kirishmaydi. Alyumoqremnyokislorodli birikmalar tuproqda birlamchi va ikkilamchi minerallardan iborat. Birlamchi alyumo-silikatlardan eng ko’p tarqalgani dala shpati bo’lib, ular kaliyli (artoklaz), natriy - kalsiyli (anortit va al’bit) bo’ladi. Tuproqda, dala shpatiga nisbatan slyudalar kam miqdorda tarqalgan bo’lib, ulardan ko’p uchraydiganlari kaliyli slyuda-muskovit (KAl2(AlSi3O10) (OH)2 temir- magneziyali slyuda–biotit – (K(Mg, Fe)3(AlSi3O10)5(OH,F)2 magneziyali slyuda–flogopit–K Mg (AlSi3O10)(OH,F)2 hisoblanadi. Dala shpatlari va slyudalar, asta- sekinlik bilan parchalanib, ulardan ajralib chiqqan kaliy, kalsiy, magniy, temir va boshqalar o’simlik uchun oziqa hisoblanadilar. Ikkilamchi alyumosilikatlar minerallar, asosan, kremniy, alyuminiy, kislorod va vodoroddan, hamda kam miqdorda kalsiy, magniy, kaliy, temirdan tashkil topgan bo’ladi. Ikkilamchi minerallar ayrim xususiyatlari bilan (kristall panjaralarni tuzilishi, disperslik darajasi va boshqalar) quyidagi guruhlarni birlashtiradi: montmorillonitli, kaolinitli va gidroslyudalilarni. Montmorillonitli guruhga-montmorillonit, (Al2Si4O10(OH)2 * nH2O) Beydeliit Al2Si3O9(OH)3 * nH2O va boshqa ayrim minerallar kiradi. Montmorillonitli loylar yuqori disperslik shishish va yopishqoqlik xususiyatiga ega bo’ladi. Kaolintli guruhlarga – kaolinit (Al2Si2O5(OH)4) va galluazit (Al2Si2O5 (OH)4 * 2H2O) kiradi. Kaolinitli loylar, montmorillontli loylarga nisbatan dispersliq namni oz miqdorda shimishi va kam yopishqoqligi bilan farqlanadi. Gidroslyudalar dala shpati va slyudalardan hosil bo’ladi. Ulardan eng ko’p tarqalganlari: gidromuskovit (illit) – KAl{(SiAl)4O10}(OH)2 * n H2O; Gidrobiotit - K (MgFe)3{(AlSi)4O10} * (OH)2 * n H2O va vermikulit – (Mg Fe2+,F3+)2 {(Al,Si)4O10} (OH)2 * 4H2O Ikkilamchi alyumosilikatli minerallar kristall panjaralarini tuzilishi, disperslik darajasi va boshqa hususiyatlari bilan farqlanadir, lekin, ularda bir-biriga o’xshashlik belgilari ham mavjud. Ular tuproqda kristallar shaklida uchrab, o’lchami bir necha mikrometrdan 10-100 mikrometrgacha tebranadi. Ushbu minerallar, yuqori disperslik xususiyatiga ega bo’lganligi uchun katta yuzaga va singdirish qobiliyatiga ega. Tuproq mineral qismi tarkibiga amorf moddalar ham kiradi. Ulardan eng ko’pi alyuminiy gidrooqsili Al2O3 * nH2O va temir Fe2O3 * nH2O hamda kremniy gidroqsili – SiO2 * nH2O hisoblanadi. Ular tuproqda amorf-kolloid cho’kma (gel’) hosil qiladi. Ushbu moddalar o’z tarkibidan asta-sekinlik bilan suvni yo’qotib kristallar hosil qiladi, kremniy gidroqsili esa tuproqda ikkilamchi kvarsga aylanadi va shu bilan bir qatorda, alyuminiy, temir gidroqsilidan, gibbsit – Al2O3 * 3H2O Bemit – Al2O3H2O, getit - Fe2O3 * H2O, limonit – 2Fe2O3 * 3H2O va boshqa moddalar hosil bo’ladi. Tuproqda shuningdek, har xil karbonatlar, sulfat, nitrat, xlorid, fosfatning kalsiyli, magniyli, kaliyli va natriy tuzlari ham mavjud bo’lib, ular suvda yaxshi eriydi. Suvda yaxshi erimaydigan kalsiy va magniy karbonati, magniy va kalsiy sulfat tuproqni qattiq qismida ko’plab uchraydi. Hamma tuproqlarda suvda kam eriydigan fosfor kislotasini tuzlari (kaliyli temir va alyuminiyli, magniyli fosfatlar) mavjuddir. Ammo ular o’simlik tomonidan yaxshi o’zlashtirilmaydi. Ikkilamchi alyumosilikatli minerallar kristall panjaralarini tuzilishi, disperslik darajasi va boshqa hususiyatlari bilan farqlanadir, lekin, ularda bir-biriga o’xshashlik belgilari ham mavjud. Ular tuproqda kristallar shaklida uchrab, o’lchami bir necha mikrometrdan 10-100 mikrometrgacha tebranadi. Ushbu minerallar, yuqori disperslik xususiyatiga ega bo’lganligi uchun katta yuzaga va singdirish qobiliyatiga ega. Tuproqning har xil mineral fraksiyalari bir biridan zarrachalarining o’lchamlari bilan emas, balki mineralogik va kimyoviy tarkibini bir xil bo’lmasligi hamda undagi oziq elementlar miqdori bilan ham farq qiladi. Tuproqning qum va katta changlardan iborat bo’lgan zarrachalarining ko’p qismini dala shpati va kvarslar tashkil etadi. Natijada, ularning tarkibida kremniy miqdori ko’p bo’lib, alyuminiy, temir, kalsiy, magniy, kaliy, fosfor va boshqa elementlar kam miqdorda bo’ladi (79- jadval). 79-jadval Har xil tuproq zarrachalarini kimyoviy tarkibi Zarrachalar o’lchami, mm Tarkibidagi miqdori, foiz hisobida Si Al Fe Ca Mg K P Qum – 1,0 – 0,2 43,4 0,8 0,8 0,3 0,3 0,7 0,02 Yirik qum - 0,2 – 0,04 43,8 1,1 0,8 0,4 0,1 1,2 0,04 O’rtacha qum - 0,04 – 0,01 41,6 2,7 1,0 0,6 0,2 1,9 0,09 Mayda qum – 0,01 – 0,002 34,6 7,0 3,6 1,1 0,2 3,5 0,04 Loyqa < 0,002 24,8 0,6 9,2 1,1 0,6 4,1 0,18 Demak, tuproqning mayda dispersmineral zarrachalari organik moddalar bilan birgalikda tuproqda adsorbsion jarayonlarning o’tishiga sabab bo’ladi, ularning singdirish qobiliyati o’g’itlar bilan tuproq o’rtasidagi o’zaro ta’sirda muhim ahamiyatga ega. Tuproqning organik moddasi. Tuproq organik moddasi uning qattiq qismini kam miqdorini tashkil qilsa ham, tuproq unumdorligini oshirishda o’simliklarning oziqlanishida katta ahamiyatga ega. Tuproqdagi organik moddalar miqdori bo’z tuproqlarda 1-2 foizni, qora tuproqlarda 10 foizgacha bo’lishi mumkin. (54-jadval) Tuproqning organik qismi, murakkab majmuadan iborat bo’lib, har xil organik moddalarni o’zida saqlab, quyidagi 2 guruhga bo’linadi: 1. Gumusga aylanmagan o’simlik va hayvon qoldiqlaridan kelib chiqadigan moddalar; 2. Maxsus tabiatli organik modda, ya’ni gumus yoki chirindili organik moddalar. Gumusga aylanmagan organik moddalarga parchalanmagan yoki yarim parchalangan o’simlik qoldiqlari (ildiz, barg va poya) hamda tuproqda yashaydigan hayvonlar (chuvalchang, hasharotlar) va mikroorganizm qoldiqlari kiradi. I.V.Tyurin ma’lumotlariga qaraganda, har xil madaniyat tuproqlarning bir gektariga, o’rtacha har yili 5-8 va undan ortiq tonna o’simlik qoldiqlari kelib tushadi. Bir gektar yerga 0,7-2,7 tonna bakteriyalar to’g’ri kelib organik modda zahirasini 1- 2 foizini tashkil etadi. O’simlik qoldiqlarini tuproqda parchalanishi davrida oraliq moddalar kletchatka, gemisellyuloza, kraxmal, organik kislotalar, oqsilli va boshqa azotli moddalar (aminokislotalar, amidlar va x.k) hosil bo’ladi. To’liq parchalanmagan o’simlik qoldiqlari tuproqda oziqa moddalarini (azot, fosfor, kaliy, oltingugurt va boshqalar) ko’paytirib, ularni o’simlik qiyin o’zlashtiradigan shakllaridan oson o’zlashtiruvchan holatga o’tkazib, bir yo’la ularni parchalanish jarayonida gumus (chirindi) hosil qiladilar. Har xil guruhga kiruvchi tuproqlar, jami chirindi miqdori bo’yicha farq qilib qolmasdan, balki u tarkibi va xususiyatlari bilan ham ajralib turadi. Tuproqdagi oziq elementlar miqdori. Har xil tipdagi tuproqlar mineral qismining tarkibiga ko’ra, organik modda miqdoriga va xususiyatiga qarab turlicha bo’ladi. Shuning uchun ham, ular tarkibidagi yalpi oziq elementlar miqdori va zahirasi bo’yicha ham bir biridan keskin farq qiladi. (55-jadval). Asosiy tuproq tiplari tarkibidagi azot, fosfor va kaliyning yalpi zahirasi ancha miqdorni tashkil etadi, bu bitta ekin turi tomonidan o’zlashtiriladigan shu turdagi elementlar miqdoridan bir necha o’n va yuz marotaba ko’pdir. 81-jadval MDH dagi har xil tuproqlar haydalma qatlami tarkibidagi yalpi azot, fosfor va kaliy miqdori. Tuproq tipi N P2O5 K2O foiz tonna/ga Foiz tonna/ga foiz tonna/ga Chimli podzol: qumli qumoq 0,02-0,05 0,05-0,13 0,6-1,5 1,5-4,0 0,03-0,06 0,04-0,12 0,9-1,8 1,2-3,6 0,5-0,7 1,5-2,5 15-21 45-75 Qora tuproqlar 0,2-0,5 6,-15 0,1-0,3 3-9 2,0-2,5 60-75 Bo’z tuproqlar 0,05-0,15 1,5-4,5 0,08-0,2 2,4-6,0 2,5-3 75-90 Ammo tuproqdagi oziqa moddalarning ko’p qismi, o’simliklar tomonidan to’g’ridan-to’g’ri o’zlashtirilmaydigan birikmalar holida bo’ladi. Masalan, azot asosan murakkab organik moddalar tarkibida (gumusli moddalar, oqsillar va boshqalar) bo’lsa, fosforning asosiy qismi qiyin eriydigan mineral birikmalar va organik moddalar kaliyning ko’pchilik qismi esa- erimaydigan alyumosilikatli minerallar tarkibida bo’ladi. O’zbekistonning sug’oriladigan tuproqlarini xususiyatlari. O’zbekiston Respublikasining umumiy yer maydoni 50 mln. gektar atrofida bo’lib, shundan 26,3 mln. gektari yoki umumiy maydonining 59 foizi qishloq xo’jalik uchun yaroqli yerlar hisoblanadi. Barcha haydaladigan maydonlarning 4,2 mln. gektariga yaqini sug’oriladigan yerlardan iboratdir. "O’zgiprozem" ning 1996 yil ma’lumotlariga qaraganda O’zbekistonda 14 dan ortiq tuproq turlari uchraydi. Shulardan 26,4 foizini o’tloqi tuproqlar, 24 foizini och tusli bo’z tuproqlar, 16,2 foizini haqiqiy bo’z tuproqlar, 6,6 foizini bo’z-o’tloq tuproqlar, 8,3 foizini taqir va o’tloq-taqir tuproqlar qolganini to’q tusli bo’z tuproqlar tashkil qiladi. O’zbekiston tuproqshunoslik va agrokimyo institutining tasnifiga binoan ko’pchilik biologik fizik-kimyoviy, tuproq mexanik tarkibi va boshqa xususiyatlar bilan farq qiladigan ikki guruhga bo’linadi: 1. Avtomorf tuproqlar - adir, tog’ oldi va tekis etaklari zonasida joylashgan. Bu tuproq sharoitlarida yer osti suvlari chuqur joylashgan bo’lib, maydoni umumiysiga nisbatan 47 foizni tashkil etadi. 2. Gidromorf tuproqlar - yer ostki suvlari yuza joylashgan o’tloqi, o’tloqi botqoq, daryolarni quyi oqimi past yerlaridagi o’tloqi to’qay, to’qay va sho’rxoq tuproqlar. Tuproq tasnifisiga muvofiq, bo’z tuproqlar 5 tipga bo’linadi: 1. Bo’z (och, tipik va to’q) tuproqlar. 2. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar (och, tipik va to’q.). 3. Bo’z-o’tloq tuproqlar - ya’ni, yarim gidromorfli. 4. O’tloq tuproqlar (allyuvial, soz, och yoki to’q tusli, sho’rlangan, sho’rxoq). 5. Botqoq tuproqlar ( allyuvial, soz, berch qavatli, botqoq, sho’rlangan va sho’rxoq). Sug’oriladigan bo’z tuproqlar keng tarqalgan bo’lib, sug’orish davomiyligiga qarab yangidan va eskidan sug’oriladigan turlarga bo’linadi. Ular bir qator xususiyatlari bilan farqlanadi. Tipiq to’q tusli va bo’z tuproqlar joylashgan mintaqada o’tloq sohil allyuvial tuproqlar relyefining katta qiyaligi va vodiylarning bu qismlarida shag’al va qumli zamin mavjudligi ta’sirida, yer osti suvlari oqimi yaxshi bo’lganligi uchun tuproq sho’rlanmaydi. Lekin och tusli bo’z tuproqlar joylashgan yerlarda, ayniqsa sahro, allyuvial tuproqlar joylashgan mintaqalarda relyef kam nishablikka ega bo’lgani tufayli ular turli darajada sho’rlangan. Bu tuproq sharoitlarida yer osti suvlari uzoqlashtirilmasa sug’orish davrida suvlar tez ko’tarilib, tuproqlarni sho’rlanishiga olib keladi. Bo’z tuproqlarda gumus miqdori kam. Masalan, och tuslida 0,09-1,5 foiz, tipik bo’z tuproqda 1,24-2,5 foiz va to’q bo’z tuproqlarda 2-3 foiz bo’lishi bilan farqlanadiMasalan, tuproq tarkibidagi azot miqdori, yerga solingan azotli o’g’itlar miqdoriga va shakliga, o’tmishdosh ekin turiga, go’ngni qo’llash miqdoriga qarab o’zgaradi. Tuproqdagi umumiy azot miqdori dalada almashlab ekishi tizimi joriy etilganda orta boradi va aksincha, surunkasiga bir xil ekin ekilib kelinayotgan yerlarda kamayib boradi. O’zbekistonda tarqalgan asosiy tuproq tiplari tarkibidagi yalpi azot miqdori ham turlicha bo’lib, u bo’z tuproqlarni 0-20 sm chuqurligida 0,04-0,07, och tusli bo’z tuproqlarda 0,08- 0,12 to’q tusli bo’z tuproqlarda ham 0,08-0,12 va o’tloq tuproqlarda 0,10-0,15 foizni tashkil etadi. 82-jadval O’zbekiston tuproqlari tarkibidagi umumiy azotning miqdori, foiz hisobida Tuproqlar Tuproq qatlami, sm 0 - 20 30 - 50 75 – 100 Bo’z tuproq 0,04-0,07 0,03-0,04 0,02-0,04 Eskidan sug’oriladigan och tusli bo’z tuproq 0,08-012 0,04-0,05 0,02-0,04 To’q tusli bo’z tuproq 0,08-012 0,03-0,05 0,02-0,03 To’q tusli o’tloq tuproq 0,20-0,50 0,08-0,20 0,02-0,05 Eskidan sug’oriladigan o’tloq tuproq 0,10-015 0,04-0,06 0,02-0,04 O’zbekistonda tarqalgan asosiy tuproq tiplari tarkibidagi umumiy fosfor miqdori 0,08-0,3 foizgacha bo’ladi. Sug’oriladigan och tusli bo’z tuproqlarning haydalma qatlamida 0,4 foiz yalpi fosfor bo’lsa, bu ko’rsatkich 30 yildan beri o’zlashtirilgan va sug’orilib kelinayotgan och tusli bo’z tuproqlarda - 0,19; haqiqiy bo’z tuproqlarda - 0,21; eskidan sug’orilib kelinayotgan o’tloqi tuproqlarda 0,8; o’tloqi botqoq tuproqlarda - 0,14- 0,17 va to’q tusli bo’z tuproqlarda 0,15-0,17 foizni tashkil qiladi (83- jadval). Tuproqlar tarkibidagi fosfor organik va mineral birikmalar tarkibida uchraydi. Bu birikmalar suvda erimaydigan va o’simlik qiyin o’zlashtiradigan shakllarda bo’ladi.Organik birikmalar tarkibidagi fosfor miqdori mineral birikmalardagi fosforga qaraganda ancha kam bo’ladi. 83-jadval Bo’z tuproqlar tarkibidagi yalpi va harakatchan fosfor miqdori. Tuproq tipi Chuqurligi, sm Umumiy P2O5 % his. Harakatchan P2O5, mg/kg Eskidan sug’orib kelinayotgan tipik bo’z tuproqlar 0-20 20-40 100-135 0,213 0,215 0,136 15,3 7,5 3,2 Yangidan sug’orilib kelinayotgan och tusli bo’z tuproq 0-25 30-55 70-85 0,141 0,143 0,141 12,4 9,6 2,8 30 yildan beri o’zlashtirilgan och tusli bo’z tuproq 0-22 22-40 65-95 0,190 0,177 0,134 19,2 11,4 3,3 To’q tusli bo’z tuproq 0-15 15-30 30-65 0,194 0,152 0,139 40,3 12,8 8,7 Eskidan sug’orib kelinayotgan o’tloqi tuproq 0-20 20-45 0,183 0,149 15,9 7,2 50-70 0,111 1,8 O’tloqi botqoq tuproq 0-20 22-40 42-70 0,171 0,099 0,123 10,5 4,3 1,5 Agarda fosforning umumiy miqdorini 100 foiz deb olinsa, shundan 10-20 foizi organik fosfor bo’lsa, qolgan qismini (80-90 foizi) mineral fosfor tashkil qiladi. O’simliklarni oziqlanishida tuproqdagi organik fosforning ahamiyati katta. Lekin bunday fosfor faqatgina mineral holga o’tgandan keyingina o’simlik tomonidan o’zlashtiriladi. Tuproqning singdirish qobiliyati va uning turlari. O’simlik oziqlanishida va tuproqqa solingan o’g’itlarni o’zgarish jarayonida, singdirish qobiliyati katta ahamiyatga ega. Tuproqlarni singdirish qobiliyati to’g’risidagi tushuncha akademik K.K.Gedroys risolalarida ilmiy jihatdan asoslanib berilgan. Tuproq singdirish qobiliyati iborasi asosida, eritmadagi har xil moddalarni singdirish va ularni ushlab qolish xususiyati tushuniladi. Bu jarayon, moddalarni tuproq muhitidan singdirish davrida yuz beradi. Tuproqlarning bu xususiyati oldindan ma’lum edi. Lekin, uni sistemali ravishda o’rganish o’tgan yuz yilliklarni o’rtalarida boshlandi. 1850-1854 yillarda D.Ueya o’zining ilmiy ko’zatishlari asosida, tuproqlar hamma tuzlarni ham singdirmasligini, balkim, ularning asoslarini o’zida ushlab qolishini aytib, tuproqdan ham eritmaga qancha singdirilgan bo’lsa, shuncha miqdordagi asoslar o’tishini asoslab berdi. Tuproqlarni singdirish xossalarini o’rganishda akademik K.K.Gedroys, G.Vagner, S.Mattsonlarni xizmatlari katta bo’ldi. D.N.Pryanishnikov laboratoriyalarida, o’simlikni oziqlanishida tuproqlarning almashinib singdirish qobiliyati muhim ahamiyatga ega ekanligi ilmiy tajribalar asosida isbotlandi. Akad.K.K.Gedroys tuproqlarni singdirish qobiliyatini 5 turga bo’ladi. Biologik singdirish - bu o’simlik va mikroorganizmlar faoliyati bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ular tuproq eritmasi va TSK dagi oziqa moddalarni tanlab singdiradilar va tuproqqa organik shaklda yoki o’simlikda mustahkamlanib qoladilar. Bu singdirilgan va organik shaklga o’tgan oziq moddalar parchalanishi natijasida eski shakliga o’tadilar va yana o’simlik tomonidan o’zlashtiriladi. Lekin, oziqa moddalarni ( azot, fosfor, kaliy) o’simlik va mikroorganizmlar tomonidan o’zlashtirilishi sekinlik bilan davom etadi. Shunisi tavsifliki, singdirilgan oziq moddalardan azot va kul elementlari mikroblar va chirayotgan o’simlik tanasidan tezroq ajralib chiqadi. Biologik singdirish jarayoni tezligi havo, namliq mikroorganizmlar uchun energiya manbai hisoblanuvchi organik oziq moddalar miqdoriga, tuproq fizik - kimyoviy va biologik xususiyatlariga bog’liq. Agarda, tuproq muhitiga tarkibida azot kam bo’lgan organik modda solingan bo’lsa (somon va somonli go’ng) mikroorganizmlar rivojlanishi tezlashadi binobarin, oziq moddalarni, ayniqsa, azot oziqasini mikroorganizmi tomonidan singdirilishi kuchayadi va tezlashadi, ammo, shu bilan bir qatorda, o’simlikni azot bilan oziqlanishini yomonlashadi. Oziqa moddalarni biologik singdirilishi ularni, shu jumladan, mineral shakldagi azot, fosfor, sul’fat va mikroelementlarni tuproqda birikib qolishida birdan bir muhim omildir. O’simlik qoldiqlari va mikroorganizmlar tanasi chirish jarayonida oziq moddalar yana mineral holda ajralib chiqadi. Eng muhimi, nitrat shaklidagi azotni biologik singdirish yo’li bilan mustahkamlanib qolishidir, biologik singdirish o’simliklar oziqlanishida va tashqi muhitda bu shakldagi azotni kamaytirishda katta ahamiyatga ega. Chunki, nitratlar nam yetarli bo’lgan mexanik tarkibi yengil tuproqda ko’proq behuda yuviladi va gaz holida uchib ketadi. Demak, biologik singdirish barcha tuproq - iqlim zonalarida, asosan, iqlimi sepHam bo’lgan va sug’orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarda, hamda mexanikaviy tarkibi yengil bo’lgan qumloq tarkibli tuproqlarda muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, biologik singdirish jarayoni tufayli tuproqda o’simliklar hayoti uchun zarur bo’lgan oziq moddalar, jumladan, azotning ushlanib qolishi va to’planishi natijasida tuproq unumdorligini ortishi va oziq moddalarni tanlab singdirilishi, faqat ushbu jarayon ta’siridagini vujudga keladi. Mexanik singdirish - qobiliyati tuproq g’ovak xususiyatiga ega bo’lgani uchun sizilib o’tayotgan suyuqlik tarkibidagi mayda yoki unchalik katta bo’lmagan moddalarni to’tib qoladi. Bu esa, o’z navbatida tuproqqa solingan erigan yoki erimagan fosforid uni loyqalarini, mineral o’g’itlarni saqlashda, ularni tuproq qatlami bo’yicha joylashishida juda muhimdir. Tuproqlarning ana shu xususiyati tufayli bu turdagi o’g’itlar tuproqning pastki qatlamlariga yuvilib ketmaydi va shu bilan birga tuproqning eng qimmatli kolloid zarrachalarini saqlab qoladi. O’zbekiston Respublikasining tog’ etaklari va adirlarida toshloq yerlarni o’zlashtirishda - dehqonlar tuproqlarni mexanikaviy singdirish qobiliyatidan foydalanganlar, ya’ni ular bir necha yillar davomida toshloq yerlarga loyqa cho’ktirish (kolmotaj) yo’li bilan u joylarda ekin ekish uchun yaroqli unumdor tuproqlarni vujudga keltirganlar. Shunday qilib, tuproqlarning mexanikaviy singdirish qobiliyati ham o’ziga xos amaliy ahamiyatga egadir. Tuproqni fizik singdirish - qobiliyati bu erigan moddalarni yoki butun molekulalarni manfiy yoki musbat xususiyatga ega bo’lgan tuproq qismlari orqali yuz beradigan singdirish hisoblanadi. Moddalarni musbat singdirishini ro’y berish jarayonlari tabiatda noma’lum. Lekin, manfiy molekulyar singdirish tuproqni eritmadagi xloridlar va nitratlar bilan yaqindan muloqati natijasida yuz beradi, hamda ularni tuproqdagi harakatchan holati yanada keskinlashib, tuproqda nam yetarli bo’lsa, ular pastki qatlamlarga yuvilib ketishi mumkin. Xlor ionining ana shundan yuvilishi muhimdir, chunki xlor qoldig’i ayrim o’simliklar uchun juda (kartoshka, tamaki, zig’ir va boshq.) zararli bo’ladi. Nitratlar uchun tuproqning bu xossasi maqsadga to’g’ri kelmaydi, shuning uchun ham, tarkibida azot nitrat shaklida bo’ladigan azotli o’g’itlarni ko’zda, shudgorlash paytida emas, balki ekish oldidan yoki oziqlantirish davrida qo’llash yaxshi samara beradi. Tuproqni kimyoviy singdirish qobiliyati – bu tuproqdagi ayrim eruvchi tuzlarni suvda erimaydigan yoki qiyin eriydigan birikmalarga o’tish reaksiyasiga aytiladi. Tuproqda erigan tuzlar bu jarayon natijasida suvda erimaydigan birikmalarni hosil qiladi. Masalan karbonat va sul’fat kislota anionlari ikki valentli kalsiy va magniy kationlari bilan reaksiyaga kirishish natijasida suvda erimaydigan CaSO4, CaCO3 va MgCO3 tuzlarini cho’kmalarini hosil qiladilar. Fosforni tuproqda boshqa birikmalarga o’tishi alohida ahamiyatga ega. Suvda eruvchan bir qism fosfor saqlagan Ca(H2PO4) superfosfat tuproqqa solinganda u jadallashgan tarzda tuproqdagi ko’p miqdordagi kalsiy bilan yana birikib o’simlik tomonidan qiyin o’zlashtiradigan ikki va uch kalsiy fosfatlarni CaHPO4, Ca3(PO4)2 birikmalarini hosil qiladi: Kalsiy ikkilamchi fosfat tuzi CaHPO4 kuchsiz kislotalarda erib, o’simlik tomonidan o’zlashtirilsa, uchlamli kalsiy fosfat esa, Ca3(PO4)2 fosforni o’simliklar uchun layoqatligini keskin kamaytirib yuboradi. Fosforning kimyoiy bog’lanishi tuproqda uning sekin harakatlanishiga bog’liq bo’lib, suvda yaxshi eriydigan o’g’itlar tuproqqa solinganda, fosforni o’simlik tomonidan o’zlashtirishi kamayib ketadi. Fosforni biriktirib qolish qobiliyatiga qarab tuproq turlari quyidagi ketma ketlikda joylashadi: qizil tuproq chimli podzol tuproq bo’z tuproqlar qora tuproqlar. Agarda tuproq muhitida temir va alyuminiy mavjud bo’lsa, unda o’simlik yanada kiyin o’zlashtiruvchi AlPO4 va FePO4 birikmalari hosil qiladi. Fosforni kimyoviy reaksiya natijasida tuproqda mustaxkamlanishi uni o’simlik tomonidan qiyin o’zlashtiradigan shakllariga o’tkazadi: shuning uchun solingan fosforli o’g’itlardan o’simlikni, shu jumladan, g’o’za va donli ekinlarni foydalanish ko’rsatkichi juda past bo’lib, u 15-20 foizdan (solinganiga nisbatan) oshmaydi. Sug’oriladigan O’zbekiston tuproqlarida fosforni ko’proq mustaxkamlanishi o’tloqi va o’tloqi-botqoq tuproqlarda jadallashgan tarzda kuzatiladi, chunki ularni tarkibida kalsiydan tashqari temir va alyuminiy ionlari ham mavjuddir. Fizik-kimyoviy yoki almashinuvchan singdirish, bu o’g’itlar bilan tuproqning birikishi qaysi yo’nalishda ketishini ko’rsatadi. Bu esa, ulardan samarali qo’llash yo’llarini, sabablarini to’g’ri tushunishga yordam beradi. Fizik-kimyoviy singdirish - maydalanib yeyilgan yirikligi 0,2 dan 0,001 mkm bo’lgan dispers bo’laklarni, kolloidlarni tuproq eritmasidan xar xil kationlarni singdirishi bilan bog’liqdir. Birorta kation singdirilishi ikkinchi kationlarni tuproq qattiq fazasidan eritmaga ekvivalent miqdorda siqib chiqaradi: Tuproq organik va mineral kolloid qismlar yig’indisi (ya’ni gumus moddalardan, loyqa minerallardan, temir va alyuminiy gidrooqsilidan tashkil topgan kolloidlar) K.K.Gedroys tomonidan tuproqning singdirish kompleksi yoki (TSK) deb ataladi. Tuproq mineral va organik kolloid bo’lakchalarini kationlar bilan almashinuvi qobiliyati ularni manfiy zaryadli bo’lishi bilan bog’liqdir. Tuproqda tabiiy holda doimo ma’lum miqdorda almashinuvchi kationlarni Fe2+, Mg2+, H+, Al3+, Na+ , K+ , NH4+ va boshqalar singdirilgan holda bo’lishi mumkin. Bu kationlar esa, o’z navbatida tuproq eritmasidagi boshqa kationlar bilan almashinishi mumkin. Ularni almashinuv jarayoni tuproq singdirish kompleksida mustaxkam ekvivalentlik miqdorida boradi. Kationlarning almashinuv reaksiyasi juda tez o’tadi. Bironta kation tuproq muhitiga erigan o’g’it sifatida qo’llanilgan taqdirda (KCl, NH4Cl, NH4NO3 va boshqalar) ular tezda tuproq singdirish kompleksi bilan birlashgan holda oldin singdirilgan kationlarni siqib chiqarib o’rin almashadi. Kationlar almashinishi yana orqaga qaytish xususiyatiga ega, bu reaksiya quyidagicha ketadi: Eritmani konsentrasiyasiga, uning hajmiga, almashinuvchi kationlar tabiatiga qarab eritmadagi kation bilan TSK dagi kation o’rtasida doimiy harakatchan tenglik bo’ladi. Agar tuproq singdirish kompleksi tarkibi o’zgargan taqdirda, bu tenglik ham o’zgaradi. Natijada ayrim kationlar tuproq eritmasidan tuproq- singdirish kompleksiga qo’shiladi, ayrimlari esa tuproq eritmasiga o’tadi. Mineral o’g’itlar qo’llangan taqdirda (masalan, NH4NO3) tuproq eritmasi quyuqligi oshadi, mineral o’g’it tuproq singdirish kompleksidagi kationlar bilan almashinadi. Tuproqlarning fizik-kimyoviy singdirish xususiyati qishloq xo’jalik o’simliklarining o’sishi va rivojlanishida muxim ahamiyatga ega. Ushbu singdirish tufayli o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq elementlar tuproqda birikib qoladi va pastki qatlamlarga yuvilib ketmaydi, hamda, tuproq eritmasini konsentrasiyasini yaxshilab, uni mo’tadil holatga o’tkazadi. Fizik-kimyoviy singdirish tuproqlarni kimyoviy meliorasiyalash (oxaklash, gipslash va boshqalar) jarayonida ham katta ahamiyatga ega. Singdirish hajmi va ularni tarkibi. Har xil tuproqlar tarkibidagi kationlar miqdori singdirilgan kationlarga nisbatan turlicha bo’ladi. Tuproqdagi umumiy almashinuv yo’li bilan singdirilgan barcha kationlar singdirish hajmi deyiladi. Bu ko’rsatkich 100 g tuproqda milligramm ekvivalent bilan belgilanadi. Masalan 100 g tuproqda singdirilgan holatdagi kationlar miqdori 200 mg Ca2+, 24 mg Mg2+ va 9 mg NH4+ bo’lsa, u tuproqning singdirish hajmi 100 g tuproqda quyidagicha bo’ladi: 200 24 9 --- + ---- +--- = 12,5 mg.ekv. ni tashkil qiladi, 20 12 18 bunda 20 m.ekv. kalsiy, 12 magniy va 18 ammoniy ekvivalent massasidir. Singdirish hajmining kattaligi tuproqning singdirish qobiliyatini belgilovchi ko’rsatkichdir. Bu ko’rsatkich, tuproqning mexanik minerologik tarkibi va organik moddaning umumiy miqdoriga bog’liq. Kolloid qismlar kam saqlangan qumloq yoki qumsimon tuproqlarda singdirish hajmi kam bo’ladi. Tuproqlarning fizik-kimyoviy singdirish xususiyati qishloq xo’jalik o’simliklarining o’sishi va rivojlanishida muxim ahamiyatga ega. Ushbu singdirish tufayli o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq elementlar tuproqda birikib qoladi va pastki qatlamlarga yuvilib ketmaydi, hamda, tuproq eritmasini konsentrasiyasini yaxshilab, uni mo’tadil holatga o’tkazadi. Fizik-kimyoviy singdirish tuproqlarni kimyoviy meliorasiyalash (oxaklash, gipslash va boshqalar) jarayonida ham katta ahamiyatga ega. Eritmani konsentrasiyasiga, uning hajmiga, almashinuvchi kationlar tabiatiga qarab eritmadagi kation bilan TSK dagi kation o’rtasida doimiy harakatchan tenglik bo’ladi. Aksincha, tuproqda qanchalik ko’p mineral va kolloid bo’lakchalar mavjud bo’lsa, shunchalik tuproq singdirish hajmi yuqori bo’ladi. Loysimon va yarim loysimon tuproqlarda singdirish hajmi ko’p, qumli va yarim qumli tuproqlarda esa kam bo’ladi. Gumus bilan yaxshi ta’minlangan qora tuproqlarda singdirish hajmi yuqori 40-60 mm. ekv, O’zbekiston jumxuriyati bo’z tuproqlarida esa 10-20 m. ekv. 100 g tuproqqa to’g’ri keladi. Tuproqning singdirish qobiliyati minerallarni tuproqda o’zgarish jarayoniga katta ta’sir ko’rsatadi. 84-jadval MDH dagi tuproqlarni singdirish sig’imi va gumus miqdori (N.P.Remezov ma’lumoti) Tuproq tipi Miqdori foiz Singdirilgan kationlar sigimi, 100 g da mg ekv Har 100 gr tuproqda mg.ekv Gumus Mineral zarracha diametri Ca2++ +Mg2+ Na+ H+ 0,00025 dan kichik 0,00025- 0,001 mm Chimli podzol 2,5 2 - 15 8 - 7 Sur tusli o’rmon tuprog’i 3,0 5 4 20 16 - 4 Qora tuproq 10,0 5 10 65 60 - 5 Kuchli Oddiy 6,0 5 10 35 31 2 2 Janubiy 4,5 5 10 30 28 2 - Kashtan tuproq 2,5 3 5 27 25 2 - Bo’z tuproq 1,0 3 5 15 14 1 - Bu esa ularni tuproqdagi harakatchanligini va binobarin, o’simlik tomonidan o’zlashtirish jarayonini belgilaydi. Masalan, singdirish qobiliyati past bo’lgan qum va qumoq tuproqlarda yerga suvda yaxshi eruvchan o’g’itlar solingan takdirda ularni chuqur qatlamlariga behuda yuvilib ketishiga olib keladi. Bunday tuproqlarda o’g’itlarni tez-tez va kam miqdorda berishni taqozo qiladi. Aksincha singdirish qobiliyati yuqori bo’lgan tuproq sharoitida o’g’itlar ko’p miqdorda berilsa, xattoki namlik ortiqcha bo’lgan sharoitda ham bunday salbiy hollarga olib kelmaydi. Xar bir tuproqlar faqatgina umumiy singdirish hajmi bo’yicha farqqilmasdan, balki singdirilgan kationlar tarkibi bo’yicha ham farq qiladilar. Ko’pchilik singdirilgan kationlar tarkibida ko’proq Ca2+, keyin Mg2+, kam miqdorda K+ va NH4+ bo’ladi. Ca2+ va Mg2+ yig’indisi O’zbekiston Respublikasi bo’z tuproqlarida umumiysiga nisbatan 90 foizgacha borib yetadi. Aksincha singdirish qobiliyati yuqori bo’lgan tuproq sharoitida o’g’itlar ko’p miqdorda berilsa, xattoki namlik ortiqcha bo’lgan sharoitda ham bunday salbiy hollarga olib kelmaydi. Xar bir tuproqlar faqatgina umumiy singdirish hajmi bo’yicha farqqilmasdan, balki singdirilgan kationlar tarkibi bo’yicha ham farq qiladilar. Bo’z tuproqlarningsingdirish sig’imi past bo’lib, tuproqning gumus (chirindi) bilan ta’minlanishi bilan bevosita bog’liq. Singdirish sig’imi och tusli bo’z tuproqlarning yuqori qatlamlarida 100 g tuproqda 9-10 mg.ekv., tipik bo’z tuproqlarda 12-15 mg,ekv va to’q tusli bo’z tuproqlarda 15-20 mg.ekv. ni tashkil etadi. (33 jadval). Singdirilgan kationlarning 80-90 foizi Ca2+ va 10-15 foizi Mg2+ ga to’g’ri keladi. Lekin, shuni alohida ta’kidlash kerakki, tipik va to’q tusli bo’z tuproqlarning pastki qatlamlarida singdirilgan magniy ko’p miqdorda bo’lib, singdirish sig’imiga nisbatan ba’zan 45-55 foizini tashkil etadi. Singdirilgan natriy miqdori kam bo’lib, u umumiy massani 1-2,5 foizni tashkil etadi. Ammo sho’rtoblangan bo’z tuproqlar tarkibida singdirilgan natriy miqdori orta boradi. 85-jadval Bo’z tuproqlarda singdirilgan kationlar tarkibi Tuproq tipi va chuqurligi, sm 100 gr tuproqda mg.ekv Jamiga nisbat, % Ca 2+ Mg2+ K+ Na+ Jami Ca 2+ Mg2+ K+ Na+ Och tusli bo’z tuproq (I.I.Boboxo’jayev). 0-16 9,78 0,59 0,35 0,15 10,87 89,96 5,42 3,21 1 20-30 8,65 0,41 0,43 0,18 9,67 89,45 4,23 4,45 1,87 40-50 7,68 0,49 0,40 0,22 8,69 87,22 5,63 4,60 2,55 60-70 9,83 1,97 0,45 0,30 12,55 78,32 15,69 3,61 2,38 90-120 9,12 1,81 0,56 0,25 11,74 77,68 15,36 4,85 2,21 Tipik bo’z tuproq (B.V.Gorbunov) 0-5 11,33 0,74 1,20 yo’q 13,27 85 6 9 - 6-16 9,98 0,73 0,95 yo’q 11,66 86 6 8 - 45-55 6,94 1,73 0,74 yo’q 9,41 74 18 8 - 90-100 7,13 2,13 0,18 yo’q 9,44 76 22 2 - Och tusli bo’z tuproq (B.V.Gorbunov) 0-4 12,17 0,99 1,33 0,09 14,88 84 6 9 - 4-14 11,53 0,74 1,10 0,09 13,45 86 5 8 - 50-60 9,08 1,73 0,31 0,09 10,21 79 17 3 - 100-110 7,57 1,93 0,26 0,09 9,85 77 19 3 - 150-160 5,34 4,09 0,18 0,09 9,80 54 43 2 - Shu bilan bir qatorda nordon tuproqlarning singdirish kompleksida ko’proq Al3+ , H+, sho’rlangan tuproqlarda esa Na+ kationlarini ko’p bo’lishi kuzatiladi. Singdirilgan kationlar tarkibi tuproq xususiyatiga o’simlikni o’sishi va rivojlanishiga kuchli ta’sir qiladi. Kalsiy kationini mavjudligi organik va mineral kolloidlarni koagulyasiya qiladi. Shuning uchun singdirilgan kationlar tarkibida kalsiyning ko’p bo’lishi tuproq strukturasini mustaxkamlaydi va uning fizik xususiyatlarini yaxshilaydi. Tuproq reaksiyasi tuproq eritmasidagi vodorod (H+ ) va gidroqsil (OH-) ionlarning mavjudligi hamda ular konsentrasiyasining nisbatiga bog’lik bo’lib, pH bilan ifodalanadi. Tuproq eritmasidagi erigan moddalar bilan tuproq qattiq qismi orasidagi o’zaro ta’sirlashuv natijasida yuzaga keladigan vodorod va gidroqsil ionlari konsentrasiyasining nisbatiga ko’ra tuproq neytral (pH=7), kislotali (pH<7) yoki ishqoriy (pH>7) reaksiyaga ega bo’ladi. Tuproq reaksiyasi ko’plab omillarning o’zaro ta’siri natijasida yuzaga keladi. Jumladan, reaksiya tuproq mineral qismining kimyoviy va mineralogik tarkibiga, erkin holdagi tuzlarning mavjudligiga, organik moddalar miqdori va sifat tarkibiga, tuproqning namligiga hamda turli organizmlarning hayot faoliyatiga bog’liq. Reaksiyani belgilovchi eng muxim omillardan biri tuproqdagi tuzlarning tarkibidir. Nam ko’p bo’lganda tuproq uning qattiq qismidagi neytral, kislotali va ishqorli tuzlar eritmaga o’tadi. Tuproq quriganda aksincha hol ro’y beradi. Shunday qilib, tuproq eritmasining reaksiyasi yuzaga keladi va tuproq unumdorligiga ta’sir qiladi. Tuproqda ko’p tarqalgan mineral kislotalardan biri karbonat kislotasidir. Termodinamik sharoitlar va tuproqning biologik aktivligiga ko’ra karbonat angidrid ta’sirida tuproqning pH ko’rsatkichi 3,9-4,4-5,7 atrofida bo’lishi mumkin. Tuproqdagi karbonat angidridning rejimi ob – havoning kecha – kundo’z o’zgarishi va mikroorganizmlarning aktivligiga bog’liq. Turli o’simliklar uchun maqbo’l pH ko’rsatkichi turlicha, tuproq va jinslardagi sulfidlarning oksidlanishi natijasida sulfat kislota hosil bo’lib, tuproqning kislotaligini oshiradi. Shuningdek, kislotalikning vujudga kelishida kationlar bilan to’yinmagan gumin kislotasi va fulvoqislotaning roli ham katta bo’lib, pH 3-3,5 gacha o’zgaradi. Nitrifikasiya bakteriyalari ta’sirida tuproqda vaqtincha nitrat kislota hosil bo’lib, pH 0,5-2,0 gacha pasayishi mumkin. Singdirish kompleksida, asosan Sa, Mg kationlari bo’lgan qora tuproqlarning reaksiyasi neytral va unga yaqindir. Tuproq va eritmadagi neytral tuzlar orasidagi o’zaro ta’sirdan eritmadagi vodorod ionlarning konsentrasiyasi deyarli o’zgarmaydi. Bir litr sof toza suv tarkibida 22 0C da 10-7g H+ ioni va 10-7 g OH- ioni bo’ladi, shunga ko’ra uning muhiti neytraldir. Suyultirilgan eritmalar va suv uchun bu ionlar konsentrasiyalarining ko’paytmasi o’zgarmas ko’rsatkichdir: H+ + OH- = 10. Demak, eritmada ionlardan birining konsentrasiyasi ortsa, ikkinchisiniki kamayadi. Masalan, 1 litr suvdagi H+ ionlarining konsentrasiyasi H+ = 10-7 g bo’lsa, OH- konsentrasiyasi OH- = 10 -7 g bo’ladi, chunki 10-7+ 10-7= 10 -14 ga teng. Umuman, H+ ionlarining konsentrasiyasi aniqlanib, uning qiymati 10-7 sonining logarifmi sifatida manfiy ko’rsatkichni musbat ishoraga almashtirib ifodalanadi, ya’ni (H) = 10-7 o’rniga N = 7 yoki H=7 deb yoziladi va H+ ioni konsentrasiyasining manfiy lagorifmini ko’rsatadigan pH bilan ko’rsatiladi. Tuproq eritmasining muhiti pH ko’rsatkichi bo’yicha, quyidagicha klassifikasiyalanadi: pH - 3 - 4 kuchli kislotali pH - 4 - 5 kislotali pH - 5 - 6 kuchsiz kislotali pH - 7 neytral pH - 7 - 8 kuchsiz ishqoriy pH - 8 - 9 ishqoriy pH - 9 - 11 kuchli ishqoriy Tuproq eritmasining reaksiyasi - pH o’simliklar hayotida, ularning oziqlanishida va mikroorganizmlarning yashashida muhim ahamiyatga ega. U tuproqlarning agrokimyoviy, mikrobiologiq fizik-kimyoviy hususiyatlarini belgilab beradi. O’rta Osiyo tuproqlari eritmasining reaksiyasi 7,2- 7,6 atrofida bo’lib, u kuchsiz ishqoriydir. Bu tuproq eritmasi kalsiy bikarbonat Ca(HCO3)2 bilan to’yinganligii bildiradi. Tarkibida organik moddalar ko’p bo’lgan tuproqlar kuchsiz nordonli bo’lib, eritma muhiti pH-5,5 - 6,6 atrofida bo’ladi. Singdiruvchi kompleksda Na + ioni ko’p miqdorda bo’lgan sho’rxoq tuproqlar ishqorli muhitga ega bo’lib, pH- 8,2 -8,4 va ba’zi vaqtlarda undan ham yuqori bo’ladi. Ba’zan sho’rlangan tuproqlar tarkibida natriy karbonat Na2CO3 ham ko’plab uchraydi, bunday tuproqlar kuchli ishqoriy muhitga ega bo’ladi. Tuproq singdirish kompleksidagi vodorod va alyuminiy ta’sirida paydo bo’lgan nordon muhit ularni eritmadan neytral tuzlar ta’sirida siqib chiqarilgan takdirda, vujudga keladi. Bu kislotalik almashinuvchan kislotalik deyiladi. Bu ko’rsatkichni mg.ekv. 100 g tuproqda yoki pH ko’rsatkich orqali belgilanadi. Tuproqdagi faol va almashinuvchi pH ning katta kichikligi 1m KCl eritmasi yordamida aniqlanadi. Tuzli eritmada faol va almashinuvchan kislotali sharoit paydo bo’ladi, shuning uchun tuzli eritmaning pH i suvli eritma pH iga nisbatan ancha past bo’ladi, ya’ni eritma nordonroq bo’ladi. Ishqoriy tuzlar, masalan, natriy asetat – CH3COONa (bu tuz eritmasining pH- 8,2 atrofida) tuzining tuproqlarning singdirish kompleksidagi vodorod (H)+ ionlarini siqib chiqarishiga gidrolitik kislotalik deyiladi. Ushbu jarayon quyidagicha kechadi: Gidrolitik kislotaliq asosan karbonatsiz tuproqlarda hosil bo’lsa, lekin almashinadigan kislotalik esa singdirish kompleksi H+ bilan to’yingan podzol kabi tuproqlardagina hosil bo’ladi. Tuproqlarning tavsifini bilish uchun faqatgina umumiy singdirilgan vodorod ioni to’g’risida tushuncha hosil qilmasdan, balkim, ionlarni miqdorini va ularni bir- biriga bo’lgan o’zaro nisbatini ham bilish zarurdir. (Ca2+, Mg2+, Na+, K+). Allyuminiy va vodoroddan tashqari singdirilgan ionlarni yig’indisini (100 g tuproqda mg.ekv hisobida) C harfi bilan belgilab, umumiy singdirilgan vodorod miqdori Ng belgisi qo’yilib, ularni singdirish yig’indisini (T) belgisi bilan mg.ekv. 100 g tuproqqa belgilanadi: C+N =T. Singdirilgan ionlar yig’indisi (C) foizda umumiy singdirilganiga nisbatan ko’rsatiladi; bu esa tuproqni asoslar sig’imiga ionlar asosi bilan to’yinish ko’rsatkichi hisoblanib, u (B) harfi bilan belgilanadi: Bu ko’rsatkich kislotali sharoitni xarakterlash uchun va nordon sharoitda qancha oxak qo’llash kerakligini aniqlashda yordam beradi. Shu bilan birga eritmada qanchalik ishqoriy yer ionlari kam bo’lsa, shuncha ko’p oxak solish zaruriyatini ko’rsatadi. Tuproq va uning buferligi. O’simliklarning va tuproqdagi mikroorganizmlarni normal rivojlanishi, xayot va tuproq unumdorligini yaxshilashda eritma muhitining bir meyerda bo’lishi, ya’ni nordonli yoki ishqoriy tomonga tez o’zgarib ketmasligi juda muhim ahamiyatga ega. Tuproqning buferlik xususiyati, - bu dehqonchilik qilinadigan yerlarga fiziologik nordon yoki ishqoriy o’g’itlar qo’llanilganda tuproqning nordonligini yoki ishqoriyligini ortishi ta’sirida eritma muhitining o’zgarishiga qarshi tura olish qobiliyati tushuniladi. Buferlik- tuproqlar eritmasining muhitini doimiyligini, holatini saqlab turishini, hamda tashqi muhitning turli xil reaksiyalariga qarshilik qobiliyatini birmuncha oshiradi. Tuproqning nordonli reaksiyaga nisbatan buferligi tuproq tarkibidagi karbonatlarga, ayniqsa, kalsiy karbonat miqdoriga bog’liq. Bo’z tuproqlarga (karbonat bilan ko’plab tuyingan) solingan ammoniy sulfat kabi fiziologik nordon o’g’itlar karbonat bilan reaksiyaga kirishib, uning ta’sirida neytrallanadi va eritma muhitining reaksiyasi o’zgarmaydi: Tuproq: CaCO3 + (NH4)2SO4 = CaSO4 + (NH4)2CO3 Tuproqlarning singdiruvchi kompleksi asoslari bilan to’yingan (bo’z, kashtan, qora tuproqlar) bo’lsa, ular nordonli muhitga qarshi buferlik xususiyatiga ega, aksincha, asoslar bilan to’yinmagan tuproqlar (podzol, qizil tuproq va boshqalar) esa muhitga qarshi buferlik qobiliyatiga ega: MDH respublikalarida dehqonchilik qilinadigan yerlarning ko’p qismini nordonli va ishqorli sho’rtob tuproqlar tashkil qiladi. Nordonli tuproqlarning singdirish kompleksida ko’plab vodorod va alyuminiy kationlari, sho’rtoblarda (ishqoriylarda) esa natriy kationini ko’p miqdorda bo’lishi-tuproqlarning fizikaviy,fizik-kimeviy, biologik va mikrobiologik xossalarini juda yomonlashtirib, uning unumdorligini keskin pasaytirib yuboradi. Bunday tuproqlarning o’simliklar uchun zararli ta’sirini yo’qotishda va ularning unumdorligini oshirishda, kimyoviy meliorasiyalash ishlarini boshqa agrotexnikaviy tadbirlar bilan birgalikda qo’shib olib borish kerak Nordon tuproqlarni oxaklash. Ohakli o’g’itlar juda qadiMgan dehqonchilikda qo’llanilib kelingan. Bundan 2000 yillar ilgari Britaniya orollaridagi dehqonlar bo’r va boshqa tuzlarni (mergel’) dehqonchilikda ishlatganlar. XVI-XVIII asrlarda G’arbiy Ovropa mamlakatlarida ham oxakli o’g’itlar keng ko’laMga ishlatila boshlandi. Lekin, ular bu vaqtda oxakni ta’sirini bilmasdan uni go’ng o’rniga katta miqdorlarda ishlatganda, ba’zan o’simliklar uchun zararli ta’sir etgan. XIX asrning birinchi yarmida M.G.Pavlov o’zining "dehqonchilik kimyosi" (1825 y) va "Qishloq xo’jalik asoslari" (1837 y) kitoblarida tuproq xossalarini yaxshilashda oxakni qo’llash usullarini to’liq ko’rsatib berdi. I.A.Stebut o’zining "Tuproqlarni oxaklash" (1865) ilmiy ishida o’tloq-podzol tuproqlarda ekinlar hosildorligini oshirishda oxaklash muxim ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib o’tdi. Oxaklashni samaradorligini aniqlash bo’yicha birinchi dala tajribalari 1867- 1869 yillarda D.I.Mendelev tomonidan o’tkazildi. Keyinchalik ushbu yo’nalishdagi tekshirishlar A.N.Engelgardt P.A.Kostichev, P.S.Kossovich, K.K.Gedroys, D.N.Pryanishnikov va boshqa olimlar tomonidan o’tkazildi. O’simliklarni muhit reaksiyasiga va oxaklashga bo’lgan talabiga qarab, quyidagi bir necha guruhga bo’lish mumkin: 1. Tuproq eritmasining nordonli muhitiga juda sezgir ekinlar: g’o’za, beda, qand va xashaki lavlagi, karam. Ushbu ekinlar eritma muhiti (pH -7-8) bo’lganda yaxshi rivojlanadi. Ular bunday yerlarni oxaklashga juda ta’sirchan bo’lib, xatto kuchsiz nordon tuproqlarni oxaklaganda ham yaxshi samara beradi. 2. Kuchli nordonlikka sezgir o’simliklar: arpa, kuzgi va baxorgi bug’doy, makkajo’xori, soya, loviya, kungaboqar, bodring, piyoz va dukkakli ekinlar. Ular eritma muhiti kuchsiz nordon yoki neytral (pH-6-7) bo’lganda yaxshi rivojlanib, nafaqat kuchli, balkim, o’rtacha nordon tuproqlarni oxaklashga ham ta’sirchan bo’ladi. Oxaklash o’tkazilgan bunday tuproqlarda ekinlar hosildorligi ortib, kuzgi donli ekinlar qishlash davridan yaxshi chiqadi. 3. Yuqori nordonlikka kam sezgir ekinlar: javdar, suli, tariq, grechixa, pomidor, rediska, sabzi. Bu ekinlar pH oralig’i keng bo’lgan muhitda, ya’ni nordon va kuchsiz ishqoriy (pH-4,5-7,5) sharoitda rivojlanadi. Lekin ularning o’sishi va rivojlanishi uchun eng qulay muhit (pH-5,5-6) hisoblanadi. Bunday ekinlar uchun kuchli va o’rtacha nordon tuproqlarni oxaklash, nafaqat, tuproqlarni nordonligini kamaytiradi, balkim, o’simliklar tomonidan oziq moddalarni hamda azot va kul elementlarini o’zlashtirishini ham yaxshilaydi. 4. Kartoshka va zig’ir faqat kuchli nordonlashgan tuproqlar sharoitida oxaklashga muxtojlik sezadi. Kartoshka tuproqning nordonligiga kam ta’sirchan bo’lsa, zig’ir uchun kuchsiz nordon (pH-5,5-6,5) tuproqlar eng qulay hisoblanadi. Yuqori miqdorda tuproqqa oxak solish, eritma reaksiyasini neytralga yetkazish kartoshka hosilini, ayniqsa, mahsulot sifatini keskin pasaytirib yuboradi. Britaniya orollaridagi dehqonlar bo’r va boshqa tuzlarni (mergel’) dehqonchilikda ishlatganlar. XVI-XVIII asrlarda G’arbiy Ovropa mamlakatlarida ham oxakli o’g’itlar keng ko’laMga ishlatila boshlandi. Bunga kartoshka o’zlashtiradigan borli birikmalarni tuproqdagi miqdorini kamayishi, yuqori miqdordagi kalsiy ionlari eritma konsentrasiyasini oshirib yuborishi va shunga ko’ra, o’simlikka boshqa kationlarning, ayniqsa, magniy va kaliy kationlarining o’tib turishi sekinlashuvi sabab bo’ladi. Nazorat savollari 1. Transpirasiya bilan o’simliklar tarkibiga oziqa moddalarni o’tishini bog’liqligi 2. Tuproq havo rejimining oziqa o’zlashtirishdagi roli. 3. Tuproq eritmasining reaksiyasini kation va anionlarni o’zlashtirilishiga ta’siri 4. O’simliklar o’sish fazalariga qarab oziqa moddalarini o’zlashtirish faolligi 5. Oziqa moddalarni o’zlashtirishda kritik davrlar 6. Mikroorganizmlarni oziqa moddalarini o’simlik tarkibiga o’tishida ahamiyati 7. Tuproqdagi organik moddalar. 8. Tuproqlardagi oziq moddalar miqdori va ularni o’simliklar uchun layoqatliligi. 9. O’zbekiston tuproqlarining agrokimyoviy tavsifi. 10. Tuproq singdirish qobiliyati turlari va ularning o’simliklar oziqlanishidagi o’rni Tavsiya qilingan adabiyotlar 1. Мусаев Б.С. “Агрокимё” Т.: «Шарқ» матбаа-акциядорлик компанияси, 2001. 2. Сатторов Ж.”Агрокимё”.”Чўлпон”,Т.,2011 3. “Агрохимия” (п/р проф. Б.А.Ягодина) М.: ВО «Агропромиздат», 1989. 4. Минеев В.Г. “Агрохимия” Издательтво Московского университета 1990 г. 5. Ниёзалиев И.Н., Раджабов Б.Б. ва бошқалар. «Агрохимиядан амалий машғулотлар» . -Т