1
O‘SIMLIKLARNING ISSIQLIK VA NAMGA BO‘LGAN TALABINI
ANIQLASH
Mashg‘ulotning maqsadi- o‘simliklarning issiqlikka va namga bo‘lgan
talabini aniqlashni o‘rganish. Havoning faol va samarali haroratlar yig‘indisini
hisoblashni hamda o‘simliklarni suv bilan ta’minlanganligini aniqlashni o‘rganish.
Topshiriqlar:
1. O‘quv adabiyotlaridan foydalanib o‘simliklarni issiqqa talabchanligini
o‘rganish;
2. Termik resurslar haqida to‘liq tushunchaga ega bo‘lish;
3. Jadvalda berilgan ma’lumotlar asosida o‘rtacha oylik havo haroratlarining
yillik o‘zgarishi grafigini chizing. Grafikka asosan havo haroartining 5oC, 10 oC dan
yuqori bo‘lgan davrni va shu davr uchun haroratlar yig‘indisini hisoblang;
4. O‘simlikning pishib etilishi uchun zarur bo‘lgan issiqlikni hisoblashni
o‘rganing (O‘zbekiston sharoiti uchun);
5. O‘simliklarni nam bilan ta’minlanganligin aniqlash usullarini o‘rganing;
6. Kuzgi bug‘doyni suvga bo‘lgan talabini aniqlashni o‘rganing.
Kerakli materiallar va asboblar: darslik, o‘quv qo‘llanmalar,
meteorologik stansiya ma’lumotlari va jadvallar, chizg‘ich, qalam,
kalkulyator va h.k.
1.1. O‘simliklarni issiqlikka talabchanligini aniqlash
Issiqlik resurslari va uning ahamiyati. Iqlim qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida
muhim va ko‘pincha hal qiluvchi rol o‘ynaydi. SHunin uchun ham qishloq
xo‘jaligini rivojlanishi oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun iqlim resurslaridan
maksimal darajada foydalanish muhim ahamiyatga ega.
2
O‘simlik uchun mos keladigan iqlim va agrometeorologik sharoitni to‘g‘ri
tanlash, boshqa omillar bilan birgalikda ekinlardan mo‘l hosil to‘plash uchun asos
bo‘lib xizmat qiladi. O‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligi uchun zurur
bo‘lgan barcha omillar qulay bo‘lsa ham vegetatsiya davri va kuz-qish fasllarining
noqulay kelishi o‘simlik hayoti uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ob-havo va
agrotexnik sharoit yillar davomida bir xil bo‘lmaganligi uchun ekinlarning
hosildorligi ham yilma yil bir biridan farq qiladi. Ekin turlarini tanlash, ekish
muddatlarini o‘zgartirish, etishtirish agrotexnologiyalarini iqlim sharoitiga moslash
natijasida ob-havoning noqulay holatlarini chetlab o‘tish mumkin.
Yuqorida aytilganlardan ma’lumki, agroiqlimshunoslar, agronomlar va qishloq
xo‘jalik xodimlari qishloq xo‘jalik ekinlari ekiladigan hududlarning agroiqlim
resurslarini yaxshi bilishi va ulardan unumli foydalanishi lozim.
O‘simlik o‘sishi, rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan agroiqlim resurslaridan eng
muhimi termik resurs hisoblanadi. Termik resurs deganda havoning o‘rtacha
sutkalik haroratlarini 10oC dan yuqori qismining yig‘indisi yoki boshqacha
aytganda, faol haroratlar yig‘indisi tushuniladi. Faol haroratlar yig‘indisi hududning
o‘simliklar uchun etarli termik resursga ega ekanligi va vegetatsiya davrining
o‘rtacha harorat darajasi bilan ta’minlanganligini bildiradi. Hudud iqlimining
barqarorligiga bog‘liq holda faol haroratlar yig‘indisi har doim ham o‘rtacha ko‘p
yillik miqdorga yaqin bo‘lavermaydi. Ayrim yillarda bir necha yuz gradusgacha farq
qiladi. Shuning uchun ham har bir hududning termik resursini baholashda faqat
o‘rtacha ko‘p yillik miqdorga emas, balki alohida olingan yillarning ham termik
resursini hisobga olish zarur. O‘simlikning issiqlikka talabchanligini baholashda faol
haroratlar yig‘indisi biologik haroratlar yig‘indisi deb qabul qilingan. Biologik
haroratlar yig‘indisi vegetatsiya davridagi o‘rtacha sutkalik haroratlarni jamlash
yo‘li bilan hisoblanadi.
O‘simlikning termik resursga bo‘lgan talabini aniqlashda quyoshning nur
sochib turish davomiyligi, fotoperiodizmni hisobga olish zarur. Nisbatan keng
tarqalgan o‘simliklar uchun 55o shimoliy kenglikda o‘simliklarning texnik pishib
etilishi uchun zarur bo‘lgan biologik harorat yig‘indisi hisoblangan (14.1.1-jadval).
3
Jadval ma’lumotlariga asosan O‘zbekiston hududida (40oC shimoliy kenglik)
etishtiriladigan ekinlar uchun zarur bo‘lgan biologik harorat yig‘indisini hisoblang.
14.1.1- jadval
Qishloq xo‘jalik ekinlarining texnik etilishi uchun talab qilinadigan issiqlik miqdori
(55o shimoliy kenglik uchun)
O‘simlik
turi
Navning
tavsifi
Biologik
minimum
harorat, oC
1okenglik
uchun
kiritiladigan
tuzatma, oC
Haroratning
biologik yig‘indisi,
oC
55osh.k.u
chun
40osh.k.
uchun
G‘o‘za
tez pishar
12
0
3100
o‘rta pishar
0
4000
Kuzgi
javdar
tez pishar
5
-30
1300
o‘rta pishar
-30
1400
Kuzgi
bug‘doy
tez pishar
5
-25
1400
o‘rta pishar
-25
1500
Tariq
tez pishar
10
+15
1570
o‘rta pishar
+15
1875
Kungaboqa
r
tez pishar
8
0
1850
o‘rta pishar
0
2300
Makkajo‘xo
ri
tez pishar
10
0
2200
o‘rta pishar
0
2900
Marjumak
tez pishar
7
0
1200
o‘rta pishar
0
1400
Gorox
tez pishar
5
-8
1250
o‘rta pishar
-8
1550
Loviya
tez pishar
12
0
1500
o‘rta pishar
0
1900
Soya
(ertangi
navlari)
tez pishar
10
+10
2140
o‘rta pishar
+10
3060
4
Sholg‘om
tez pishar
5
0
700
o‘rta pishar
0
900
Sholi
tez pishar
15
+12
2500
o‘rta pishar
+12
3320
Kuzgi
javdar
tez pishar
5
-30
1300
o‘rta pishar
-30
1400
Suli
tez pishar
5
-20
1250
o‘rta pishar
-20
1550
Arpa
tez pishar
5
-15
1250
o‘rta pishar
-15
1450
Kenglik o‘zgarishi bilan o‘simliklarning biologik harorat yig‘indisiga bo‘lgan
talabi har bir gradus kenglik uchun o‘rtacha 10-30 oC gacha o‘zgaradi. Qisqa kunni
sevuvchi o‘simliklar uchun haroratlar yig‘indisi kamayadi, kenglik oshishi bilan
aksincha ko‘payadi. 14.1.1 - jadvalda plyus (+) ishorasi bilan berilgan tuzatma
kenglik shimolga tomon siljiganda qo‘shiladi, kenglik janubga tomon siljiganda esa
aksincha olib tashlanadi.
Kunning uzunligiga neytral holatda bo‘lgan o‘simliklar guruxi uchun kenglikka
qarab tuzatma kiritilmaydi (tuzatma nolga teng).
Demak, qishloq xo‘jalik ekinlarining issiqlikka bo‘lgan talabi 55o shimoliy
kenglikka nisbatan aniqlanadi.
Misol: tezpishar sholi navlar uchun 55o shimoliy kenglikda haroratlar
yig‘indisi 2500 oC ni va 1o uchun tuzatma +12 oC ni tashkil etsa, 40o shimoliy kenglik
uchun bu miqdor quyidagicha topiladi:
2500-12x15 =2320 oC
O‘simliklarning issiqlikka bo‘lgan talabchanligi kun uzunligidan tashqari
havo haroratiga ham bog‘liq. YUqorida qayd etilganidek, o‘simliklarning haroratga
bo‘lgan talabchanligi faol va samarali haroratlar yig‘indisi bilan ifodalanadi.
Qishloq xo‘jalik ekinlarini rayonlashtirishda ekish va hosilni yig‘ib olish
muddatlarini aniqlashda harorat yig‘indisini bilish muhim ahamiyatga ega.
O‘simliklarni issiqlikka bo‘lgan talabini baholash uchun vegetatsiya davridagi faol
5
harorat yig‘indisini bilish muhim hisoblanadi. Bunga qarab ekinlarni etarli issiqlik
resursi bilan ta’minlanish darajasi aniqlanadi.
Samarali haroratlar yig‘indisini hisoblashda o‘simlik uchun xavfli bo‘lgan
yuqori harorat ham hisobga olinmasligi zarur. O‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi va
hosil tugishi uchun zararli bo‘lgan yuqori haroratga ballast harorat deyiladi.
Quyidagi 14.1.2-jadvalda faol va samarali haroratlarni hisoblash keltirilgan. Bundan
tashqari samarali haroratlar yig‘indisini o‘rtacha dekadalik va o‘rtacha oylik
qiymatlarini quyidagi ifoda asosida hisoblash mumkin:
∑=(to‘rt-to)n.
(1)
bu yerda: to‘rt - ma’lum davr ichidagi o‘rtacha harorat; n - davr oralig‘idagi kunlar
soni; to –biologik minimum harorat.
Faol va samarali haroratlar yig‘indisi o‘simliklarning ekologik holatini
belgilashda muhim amaliy ahamiyatga ega. Chunki bu o‘simlik bilan tashqi muhit
o‘rtasidagi o‘zaro aloqani bildiradi.
Misol: Jadvalda berilgan faol va +5 dan yuqori samarali haroratlar yig‘indisi
quyidagicha hisoblanadi:
14.1.2-jadval
Faol va samarali haroratlar yig‘indisini hisoblash
Harorat, oC
Kun va oy
11.04
12.04
13.04
14.04
15.04
16.04
Yig‘indi
O‘rtacha sutkalik
harorat
9,50
10,5
13,0
15,6
14,7
17,1
70,9
Faol harorat
10oC
0,0
10,5
13,0
15,6
14,7
17,1
70,9
Samarali harorat
5oC
4,5
5,5
8,0
10,6
9,7
12,1
50,4
6
Tenglamadan foydalanib, quyidagi jadval (14.1.3-jadval)da berilgan
ma’lumotlar asosida vegetatsiya davri uchun faol va samarali haroratlar yig‘indisini
hisoblang.
14.1.3-jadval
Berilgan ma’lumotlarga asosan haroratlar yig‘indisini hisoblash,
№
Ko‘rsatkichlar
Oylar
yig‘in
disi
aprel may iyun
iyul
avgust sentyabr oktyabr
1
O‘rtacha oylik
harorat, oC
15,2 19,3 24,2 24,4
22,4
18,5
9,4
2
Faol haroratlar
yig‘indisi
(t>10oC)
3
Samarali
haroratlar
yig‘indisi
(t> 5oC x n)
Misol: Berilgan ma’lumotlar asosida haroratning yillik o‘zgarishi grafigini chizing.
Grafik millimetrli qog‘ozda ordinatalar o‘qida harorat (1oC=10 mm), absissa o‘qiga
oy kunlari (1 oy=10 mm) joylashtirib chiqiladi (14.1.1-chizma).
Oylar
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII
IX
X
XI XII
to’rt
-0,5 2,0 8,0 18,0 22,0 24,0 28,0 26,0 22,0 16,0 9,0 -2,0
Grafikka asosan havo haroratining amplitudasini va 5°C, 10 °C dan yuqori
bo‘lgan davri uchun o‘rtacha oylik haroratlar yig‘indisini hisoblang.
Bajarish tartibi: Havo haroratining yillik amplituasini aniqlash uchun eng
issiq oyning o‘rtacha oylik haroratidan eng sovuq oyning o‘rtacha oylik haroratini
olib tashlash orqali aniqlanadi. Misolda bu qiymat:
28-(-2,0)=30oC ga teng.
Haroratning 5 oC va 10 oC dan o‘tgan sanasini aniqlash uchun grafikdagi kun
va haroratlar kesishgan nuqtalar aniqlanadi.
7
Misolda 10 oC dan oshgan davri 20-mart va 25-oktyabrga to‘g‘ri keladi.
Demak faol haroratlar davrining davomiyligi 219 kunga teng. Shu davr oralig‘idagi
oylik faol haroratlar yig‘indisini hisoblash uchun o‘rtacha oylik haroratlarini shu
oydagi kunlar soniga ko‘paytirish kerak. To‘liq oyning o‘rtacha harorati yig‘inidisini
hisoblash uchun quyidagi ifodadan foydalaniladi:
∑tf=to’rt x n
(1)
bunda: ∑tf- ma’lum davr (bir oy)dagi haroratlar yig‘indisi,oC; to’rt-o‘rtacha oylik
harorat, oC; n- hisoblanadigan davrdagi kunlar soni.
14.1.1-chizma. Havo haroratining yillik o‘zgarish grafigi
Agar oyning barcha kunlarida faol harorat kuzatilmagan bo‘lsa, faqat faol
haroat kuzatilgan kunning o‘rtacha harorati bilan oyning oxirgi kunidagi o‘rtacha
harorati qo‘shilib ikkiga bo‘linadi.
Bizning misolimizdagi chizilgan grafikda 10 °C dan oshgan harorat 20-martga
to‘g‘ri kelgan va 31-martda esa 13,5 °C ga to‘g‘ri kelgan.
C
t
rt
o
8
,
11
2
5
,
13
10
'
havo harorati, oC
oylar
8
Mart oyi uchun faol haroratlar yig‘inidisi quyidagicha bo‘ladi
∑tf=13,5 x 11=148,5 °C
Aprel, may, iyun, iyul, avgust va sentyabr oylari yuqoridagi 1 ifodaga asosan
to‘g‘ridan to‘g‘ri oy kunlarini o‘rtacha oylik harorat yig‘inidisiga ko‘paytirish orqali
topiladi.
Tuzilgan grafikda haroratning +10 °C dan pasayishi, 25 oktyabrga to‘g‘ri
kelgan, 1-oktyabrda esa harorat +12 °C ga teng bo‘lgan. Shunga ko‘ra oktyabr oyi
uchun faol haroratlar yig‘indisi qo‘yidagicha topiladi:
C
t
rt
o
0
,
275
25
2
12
10
'
Barcha oylardagi topilgan haroratlar yig‘indisi qo‘shilib, +10 °C dan oshgan
davr 219 kun davomidagi faol haroratlar yig‘indisi topiladi.
Xuddi shunday +5°C, +15°C dan oshgan davrlar va shu davr oralig‘idagi
haroratlar yig‘indisini hisoblab topish mumkin.
Jadvaldagi (14.1.4-jadval) ma’lumotlar asosida o‘rtacha oylik haroratlar
asosida joyning yillik haroratlar o‘zgarishi grafigini chizing va yillik amplitudani,
+5 °C, +10 °C dan o‘tgan oy kunlarini aniqlang. Shunga asosan +5 °C, +10 °C ortiq
haroratlar yig‘indisini aniqlang.
9
14.1.4-jadval
O‘rtacha oylik haroratlar ma’lumotlari (grafik tuzish uchun)
Variant
lar
Oy
Yanvar
Fevral
Mart
Aprel
May
Iyun
Iyul
Avgust
Sentyabr
Oktyabr
Noyabr
Dekabr
1
–1,0
5,8
9,9
3,0
14,2
19,7
21,8 19,8 13,1 9,5
3,9 -2,8
2
–0,8
5,4 15,4 17,2 22,9
27,4
22,2 19,1 11,8 6,4 –0,5 -4,9
3
–6,7
-2,7 7,8 12,1 21,5
26,2
28,8 26,5 20,0 16,0 4,2 -5,0
4
–1,6
4,9
7,4 10,6 16,8
19,8
22,7 20,8 15,3 7,2
3,3 -1,6
5
-2,6
7,5 10,2 12,6 15,4
19,6
22,1 20,8 15,3 7,2
0,3 –2,5
6
–3,0
3,6 11,1 18,5 21,9
27,2
24,8 19,8 10,5 5,6
2,2 -2,0
7
–1,8
8,7 10,2 13,5 10,6
15,4
20,1 18,9 13,1 8,0
5,4 -1,9
8
–3,3 –0,6 3,7
8,8
12,0
16,2
17,8 16,9 13,9 8,8
2,7 –2,6
9
–1,5
2,9
9,4 19,0 21,0
24,6
28,5 24,6 20,2 13,0 0,5 –0,2
10
–4,5
1,5
5,1 13,8 20,3
24,7
26,4 25,3 20,1 12,5 4,0 –2,7
11
-2,7
5,8 10,8 19,2 22,6
28,4
24,9 19,1 14,5 7,1
1,8 –9,7
12
–3,7
-1,1 3,1
4,4
9,5
13,5
18,1 20,6 16,5 9,3 –0,5 –5,6
13
–6,0
2,9
5,6 14,0 20,8
25,9
28,3 26,2 19,6 10,7 3,8 –1,1
14
–6,0 –5,8 6,9 13,0 16,2
19,7
21,8 19,8 13,1 3,5 –6,9 –2,7
15
–2,0
6,0 11,2 13,0 16,2
21,7
28,2 20,8 15,1 9,5
6,9 -3,8
16
–2,2
2,4 10,4 15,2 22,0
28,2
20,2 16,1 10,2 5,4 –1,5 –5,0
17
–4,7
2,7
6,8 14,1 20,5
24,2
30,8 28,8 18,0 15,0 6,2 -3,0
18
–1,6
4,9 12,4 16,6 18,0
20,1
24,7 20,8 13,3 6,2
0,5 –5,6
19
–2,6
7,5 10,2 14,6 16,4
20,6
24,1 20,8 13,3 8,2
4,6 –5,5
20
–3,0
3,6 10,5 17,5 19,9
26,2
22,8 18,8 10,5 5,6
2,2 -2,0
10
21
–2,8
8,7 11,2 13,5 20,6
25,4
27,1 20,0 8,1
4,0 –2,4 –3,9
22
–3,3
0,6
6,7 12,8 16,0
18,2
26,8 21,9 19,9 8,8
3,7 –1,6
23
–2,5
-0,5 4,4 10,0 14,0
20,6
23,5 18,6 10,2 3,0
0,5 –0,2
24
–1,5
3,5
5,1 15,8 21,3
25,7
27,4 22,3 16,1 12,5 3,0 –2,7
25
-4,0
0,8
8,5 16,2 22,6
28,4
24,9 17,1 12,5 7,1 -1,8 –9,7
26
–3,7
2,1
6,1 10,4 14,5
19,5
21,1 20,6 14,5 7,3 –0,5 –5,6
27
–6,0
2,9
5,6 14,0 20,8
25,9
28,3 26,2 19,6 10,7 3,8 –1,1
28
–6,0
-5,8 6,9 13,0 16,2
19,7
21,8 19,8 13,1 8,5
2,0 –2,7
29
-2,0
4,2
8,0
14
21,0
25,0
30,0 26,0 21,0 18,0 3,0 -1,0
30
-2,5
5,0 10,1 22,2 23,0
27,0
29,0 22,0 20,0 16,0 6,2
0,5
