O‘SIMLIKLARNING ISSIQLIK VA NAMGA BO‘LGAN TALABINI ANIQLASH

Yuklangan vaqt

2024-12-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

223,5 KB


O‘SIMLIKLARNING ISSIQLIK VA NAMGA BO‘LGAN TALABINI ANIQLASH Mashg‘ulotning maqsadi: O‘simliklarning issiqlikka va namga bo‘lgan talabini aniqlashni o‘rganish. Havoning faol va samarali haroratlar yig‘indisini hisoblashni hamda o‘simliklarning suv bilan ta’minlanganligini aniqlashni o‘rganish. Topshiriqlar: 1. O‘quv adabiyotlaridan foydalanib o‘simliklarning issiqqa talabchanligini o‘rganish; 2. Termik resurslar haqida to‘liq tushunchaga ega bo‘lish; 3. Jadvalda berilgan ma’lumotlar asosida o‘rtacha oylik havo haroratlarining yillik o‘zgarishi grafigini chizing. Grafikka asosan havo haroratining 5oC, 10oC dan yuqori bo‘lgan davrni va shu davr uchun haroratlar yig‘indisini hisoblang; 4. O‘simlikning pishib yetilishi uchun zarur bo‘lgan issiqlikni hisoblashni o‘rganing; 5. O‘simliklarning nam bilan ta’minlanganligini aniqlash usullarini o‘rganing; 6. Kuzgi bug‘doyning suvga bo‘lgan talabini aniqlashni o‘rganing. Kerakli materiallar va asboblar: darslik, o‘quv qo‘llanmalari, meteorologik stansiya ma’lumotlari va jadvallar, chizg‘ich, qalam, kalkulyator va h.k. 1.1. O‘simliklarning issiqlikka talabchanligini aniqlash
O‘SIMLIKLARNING ISSIQLIK VA NAMGA BO‘LGAN TALABINI ANIQLASH Mashg‘ulotning maqsadi: O‘simliklarning issiqlikka va namga bo‘lgan talabini aniqlashni o‘rganish. Havoning faol va samarali haroratlar yig‘indisini hisoblashni hamda o‘simliklarning suv bilan ta’minlanganligini aniqlashni o‘rganish. Topshiriqlar: 1. O‘quv adabiyotlaridan foydalanib o‘simliklarning issiqqa talabchanligini o‘rganish; 2. Termik resurslar haqida to‘liq tushunchaga ega bo‘lish; 3. Jadvalda berilgan ma’lumotlar asosida o‘rtacha oylik havo haroratlarining yillik o‘zgarishi grafigini chizing. Grafikka asosan havo haroratining 5oC, 10oC dan yuqori bo‘lgan davrni va shu davr uchun haroratlar yig‘indisini hisoblang; 4. O‘simlikning pishib yetilishi uchun zarur bo‘lgan issiqlikni hisoblashni o‘rganing; 5. O‘simliklarning nam bilan ta’minlanganligini aniqlash usullarini o‘rganing; 6. Kuzgi bug‘doyning suvga bo‘lgan talabini aniqlashni o‘rganing. Kerakli materiallar va asboblar: darslik, o‘quv qo‘llanmalari, meteorologik stansiya ma’lumotlari va jadvallar, chizg‘ich, qalam, kalkulyator va h.k. 1.1. O‘simliklarning issiqlikka talabchanligini aniqlash
Issiqlik resurslari va uning ahamiyati. Iqlim qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida muhim va ko‘pincha hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligining rivojlanishi hamda oziq–ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun iqlim resurslaridan maksimal darajada foydalanish muhim ahamiyatga ega. O‘simlik uchun mos keladigan iqlim va agrometeorologik sharoitni to‘g‘ri tanlash boshqa omillar bilan birgalikda ekinlardan mo‘l hosil to‘plash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligi uchun zarur bo‘lgan barcha omillar qulay bo‘lsa ham, vegetatsiya davri va kuz–qish fasllarining noqulay kelishi o‘simlik hayoti uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ob–havo va agrotexnik sharoit yillar davomida bir xil bo‘lmaganligi uchun ekinlarning hosildorligi ham yilma-yil bir- biridan farq qiladi. Ekin turlarini tanlash, ekish muddatlarini o‘zgartirish, yetishtirish agrotexnologiyalarini iqlim sharoitiga moslash natijasida ob–havoning noqulay holatlarini chetlab o‘tish mumkin. Yuqorida aytilganlardan ma’lumki, agroiqlimshunoslar, agronomlar va qishloq xo‘jalik xodimlari qishloq xo‘jalik ekinlari ekiladigan hududlarning agroiqlim resurslarini yaxshi bilishi va ulardan unumli foydalanishi lozim. O‘simlik o‘sishi, rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan agroiqlim resurslaridan eng muhimi termik resurs hisoblanadi. Termik resurs deganda havoning o‘rtacha sutkalik haroratlarining 10oC dan yuqori qismi yig‘indisi yoki boshqacha aytganda, faol haroratlar yig‘indisi tushuniladi. Faol haroratlar yig‘indisi hududning o‘simliklar uchun yetarli termik resursga ega ekanligi va vegetatsiya davrining o‘rtacha harorat darajasi bilan ta’minlanganligini bildiradi. Hudud iqlimining barqarorligiga bog‘liq holda faol haroratlar yig‘indisi har doim ham o‘rtacha ko‘p yillik miqdorga yaqin bo‘lavermaydi. Ayrim yillarda bir necha yuz gradusgacha farq qiladi. Shuning uchun ham har bir hududning termik resursini baholashda faqat o‘rtacha ko‘p yillik miqdorga emas, balki alohida olingan yillarning ham termik resursini hisobga olish zarur. O‘simlikning issiqlikka talabchanligini baholashda faol haroratlar yig‘indisi biologik haroratlar yig‘indisi deb qabul
Issiqlik resurslari va uning ahamiyati. Iqlim qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida muhim va ko‘pincha hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham qishloq xo‘jaligining rivojlanishi hamda oziq–ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun iqlim resurslaridan maksimal darajada foydalanish muhim ahamiyatga ega. O‘simlik uchun mos keladigan iqlim va agrometeorologik sharoitni to‘g‘ri tanlash boshqa omillar bilan birgalikda ekinlardan mo‘l hosil to‘plash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. O‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligi uchun zarur bo‘lgan barcha omillar qulay bo‘lsa ham, vegetatsiya davri va kuz–qish fasllarining noqulay kelishi o‘simlik hayoti uchun salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ob–havo va agrotexnik sharoit yillar davomida bir xil bo‘lmaganligi uchun ekinlarning hosildorligi ham yilma-yil bir- biridan farq qiladi. Ekin turlarini tanlash, ekish muddatlarini o‘zgartirish, yetishtirish agrotexnologiyalarini iqlim sharoitiga moslash natijasida ob–havoning noqulay holatlarini chetlab o‘tish mumkin. Yuqorida aytilganlardan ma’lumki, agroiqlimshunoslar, agronomlar va qishloq xo‘jalik xodimlari qishloq xo‘jalik ekinlari ekiladigan hududlarning agroiqlim resurslarini yaxshi bilishi va ulardan unumli foydalanishi lozim. O‘simlik o‘sishi, rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan agroiqlim resurslaridan eng muhimi termik resurs hisoblanadi. Termik resurs deganda havoning o‘rtacha sutkalik haroratlarining 10oC dan yuqori qismi yig‘indisi yoki boshqacha aytganda, faol haroratlar yig‘indisi tushuniladi. Faol haroratlar yig‘indisi hududning o‘simliklar uchun yetarli termik resursga ega ekanligi va vegetatsiya davrining o‘rtacha harorat darajasi bilan ta’minlanganligini bildiradi. Hudud iqlimining barqarorligiga bog‘liq holda faol haroratlar yig‘indisi har doim ham o‘rtacha ko‘p yillik miqdorga yaqin bo‘lavermaydi. Ayrim yillarda bir necha yuz gradusgacha farq qiladi. Shuning uchun ham har bir hududning termik resursini baholashda faqat o‘rtacha ko‘p yillik miqdorga emas, balki alohida olingan yillarning ham termik resursini hisobga olish zarur. O‘simlikning issiqlikka talabchanligini baholashda faol haroratlar yig‘indisi biologik haroratlar yig‘indisi deb qabul
qilingan. Biologik haroratlar yig‘indisi vegetatsiya davridagi o‘rtacha sutkalik haroratlarni jamlash yo‘li bilan hisoblanadi. O‘simlikning termik resursga bo‘lgan talabini aniqlashda quyoshning nur sochib turish davomiyligi, fotoperiodizmni hisobga olish zarur. Nisbatan keng tarqalgan o‘simliklar uchun 55o shimoliy kenglikda o‘simliklarning texnik pishib yetilishi uchun zarur bo‘lgan biologik harorat yig‘indisi hisoblangan (14.1.1- jadval). Jadval ma’lumotlariga asosan O‘zbekiston hududida (40oC shimoliy kenglik) yetishtiriladigan ekinlar uchun zarur bo‘lgan biologik harorat yig‘indisini hisoblang. 14.1.1- jadval Qishloq xo‘jalik ekinlarining texnik yetilishi uchun talab qilinadigan issiqlik miqdori (55o shimoliy kenglik uchun) O‘simlik turi Navning tavsifi Biologik minimum harorat, oC 1o kenglik uchun kiritiladi gan tuzatma (oC) Haroratning biologik yig‘indisi, oC 55o sh.k. uchun 40o sh.k. uchun G‘o‘za tezpishar 12 0 3100 o‘rtapishar 0 4000 Kuzgi javdar tezpishar 5 –30 1300 o‘rtapishar –30 1400 Kuzgi bug‘doy tezpishar 5 –25 1400 o‘rtapishar –25 1500 Tariq tezpishar 10 +15 1570 o‘rtapishar +15 1875
qilingan. Biologik haroratlar yig‘indisi vegetatsiya davridagi o‘rtacha sutkalik haroratlarni jamlash yo‘li bilan hisoblanadi. O‘simlikning termik resursga bo‘lgan talabini aniqlashda quyoshning nur sochib turish davomiyligi, fotoperiodizmni hisobga olish zarur. Nisbatan keng tarqalgan o‘simliklar uchun 55o shimoliy kenglikda o‘simliklarning texnik pishib yetilishi uchun zarur bo‘lgan biologik harorat yig‘indisi hisoblangan (14.1.1- jadval). Jadval ma’lumotlariga asosan O‘zbekiston hududida (40oC shimoliy kenglik) yetishtiriladigan ekinlar uchun zarur bo‘lgan biologik harorat yig‘indisini hisoblang. 14.1.1- jadval Qishloq xo‘jalik ekinlarining texnik yetilishi uchun talab qilinadigan issiqlik miqdori (55o shimoliy kenglik uchun) O‘simlik turi Navning tavsifi Biologik minimum harorat, oC 1o kenglik uchun kiritiladi gan tuzatma (oC) Haroratning biologik yig‘indisi, oC 55o sh.k. uchun 40o sh.k. uchun G‘o‘za tezpishar 12 0 3100 o‘rtapishar 0 4000 Kuzgi javdar tezpishar 5 –30 1300 o‘rtapishar –30 1400 Kuzgi bug‘doy tezpishar 5 –25 1400 o‘rtapishar –25 1500 Tariq tezpishar 10 +15 1570 o‘rtapishar +15 1875
Kungaboqar tezpishar 8 0 1850 o‘rtapishar 0 2300 Makkajo‘xori tezpishar 10 0 2200 o‘rtapishar 0 2900 Marjumak (yosmiq) tezpishar 7 0 1200 o‘rtapishar 0 1400 Gorox tezpishar 5 –8 1250 o‘rtapishar –8 1550 Loviya tezpishar 12 0 1500 o‘rtapishar 0 1900 Soya (ertagi navlari) tezpishar 10 +10 2140 o‘rtapishar +10 3060 Sholg‘om tezpishar 5 0 700 o‘rtapishar 0 900 Sholi tezpishar 15 +12 2500 o‘rtapishar +12 3320 Suli tezpishar 5 –20 1250 o‘rtapishar –20 1550 Arpa tezpishar 5 –15 1250 o‘rtapishar –15 1450 Kenglik o‘zgarishi bilan o‘simliklarning biologik harorat yig‘indisiga bo‘lgan talabi har bir gradus kenglik uchun o‘rtacha 10–30oC gacha o‘zgaradi. Qisqa kunni sevuvchi o‘simliklar uchun haroratlar yig‘indisi kamayib, kenglik oshishi bilan, aksincha, ko‘payadi. 14.1.1-jadvalda plyus (+) ishorasi bilan berilgan tuzatma kenglik shimolga tomon siljiganda qo‘shiladi, kenglik janubga tomon siljiganda esa, aksincha, olib tashlanadi. Kunning uzunligiga neytral holatda bo‘lgan o‘simliklar guruhi uchun kenglikka qarab tuzatma kiritilmaydi (tuzatma nolga teng).
Kungaboqar tezpishar 8 0 1850 o‘rtapishar 0 2300 Makkajo‘xori tezpishar 10 0 2200 o‘rtapishar 0 2900 Marjumak (yosmiq) tezpishar 7 0 1200 o‘rtapishar 0 1400 Gorox tezpishar 5 –8 1250 o‘rtapishar –8 1550 Loviya tezpishar 12 0 1500 o‘rtapishar 0 1900 Soya (ertagi navlari) tezpishar 10 +10 2140 o‘rtapishar +10 3060 Sholg‘om tezpishar 5 0 700 o‘rtapishar 0 900 Sholi tezpishar 15 +12 2500 o‘rtapishar +12 3320 Suli tezpishar 5 –20 1250 o‘rtapishar –20 1550 Arpa tezpishar 5 –15 1250 o‘rtapishar –15 1450 Kenglik o‘zgarishi bilan o‘simliklarning biologik harorat yig‘indisiga bo‘lgan talabi har bir gradus kenglik uchun o‘rtacha 10–30oC gacha o‘zgaradi. Qisqa kunni sevuvchi o‘simliklar uchun haroratlar yig‘indisi kamayib, kenglik oshishi bilan, aksincha, ko‘payadi. 14.1.1-jadvalda plyus (+) ishorasi bilan berilgan tuzatma kenglik shimolga tomon siljiganda qo‘shiladi, kenglik janubga tomon siljiganda esa, aksincha, olib tashlanadi. Kunning uzunligiga neytral holatda bo‘lgan o‘simliklar guruhi uchun kenglikka qarab tuzatma kiritilmaydi (tuzatma nolga teng).
Demak, qishloq xo‘jalik ekinlarining issiqlikka bo‘lgan talabi 55o shimoliy kenglikka nisbatan aniqlanadi. Misol: tezpishar sholi navlar uchun 55o shimoliy kenglikda haroratlar yig‘indisi 2500oC ni va 1o uchun tuzatma +12oC ni tashkil etsa, 40o shimoliy kenglik uchun bu miqdor quyidagicha topiladi: 2500–12x15 =2320oC O‘simliklarning issiqlikka bo‘lgan talabchanligi kun uzunligidan tashqari havo haroratiga ham bog‘liq. Yuqorida qayd etilganidek, o‘simliklarning haroratga bo‘lgan talabchanligi faol va samarali haroratlar yig‘indisi bilan ifodalanadi. Qishloq xo‘jalik ekinlarini rayonlashtirishda, ekish va hosilni yig‘ib olish muddatlarini aniqlashda harorat yig‘indisini bilish muhim ahamiyatga ega. O‘simliklarning issiqlikka bo‘lgan talabini baholash uchun vegetatsiya davridagi faol harorat yig‘indisini bilish muhim hisoblanadi. Bunga qarab ekinlarning yetarli issiqlik resursi bilan ta’minlanish darajasi aniqlanadi. Samarali haroratlar yig‘indisini hisoblashda o‘simlik uchun xavfli bo‘lgan yuqori harorat ham hisobga olinmasligi zarur. O‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi va hosil tugishi uchun zararli bo‘lgan yuqori haroratga ballast harorat deyiladi. Quyidagi 14.1.2–jadvalda faol va samarali haroratlarni hisoblash keltirilgan. Bundan tashqari, samarali haroratlar yig‘indisining o‘rtacha dekadalik va o‘rtacha oylik qiymatlarini quyidagi ifoda asosida hisoblash mumkin: ∑=(to‘rt–to)n. (1) bu yerda: to‘rt–ma’lum davr ichidagi o‘rtacha harorat; n– davr oralig‘idagi kunlar soni; to –biologik minimum harorat. Faol va samarali haroratlar yig‘indisi o‘simliklarning ekologik holatini belgilashda muhim amaliy ahamiyatga ega. Chunki bu - o‘simlik bilan tashqi muhit o‘rtasidagi o‘zaro aloqani bildiradi.
Demak, qishloq xo‘jalik ekinlarining issiqlikka bo‘lgan talabi 55o shimoliy kenglikka nisbatan aniqlanadi. Misol: tezpishar sholi navlar uchun 55o shimoliy kenglikda haroratlar yig‘indisi 2500oC ni va 1o uchun tuzatma +12oC ni tashkil etsa, 40o shimoliy kenglik uchun bu miqdor quyidagicha topiladi: 2500–12x15 =2320oC O‘simliklarning issiqlikka bo‘lgan talabchanligi kun uzunligidan tashqari havo haroratiga ham bog‘liq. Yuqorida qayd etilganidek, o‘simliklarning haroratga bo‘lgan talabchanligi faol va samarali haroratlar yig‘indisi bilan ifodalanadi. Qishloq xo‘jalik ekinlarini rayonlashtirishda, ekish va hosilni yig‘ib olish muddatlarini aniqlashda harorat yig‘indisini bilish muhim ahamiyatga ega. O‘simliklarning issiqlikka bo‘lgan talabini baholash uchun vegetatsiya davridagi faol harorat yig‘indisini bilish muhim hisoblanadi. Bunga qarab ekinlarning yetarli issiqlik resursi bilan ta’minlanish darajasi aniqlanadi. Samarali haroratlar yig‘indisini hisoblashda o‘simlik uchun xavfli bo‘lgan yuqori harorat ham hisobga olinmasligi zarur. O‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi va hosil tugishi uchun zararli bo‘lgan yuqori haroratga ballast harorat deyiladi. Quyidagi 14.1.2–jadvalda faol va samarali haroratlarni hisoblash keltirilgan. Bundan tashqari, samarali haroratlar yig‘indisining o‘rtacha dekadalik va o‘rtacha oylik qiymatlarini quyidagi ifoda asosida hisoblash mumkin: ∑=(to‘rt–to)n. (1) bu yerda: to‘rt–ma’lum davr ichidagi o‘rtacha harorat; n– davr oralig‘idagi kunlar soni; to –biologik minimum harorat. Faol va samarali haroratlar yig‘indisi o‘simliklarning ekologik holatini belgilashda muhim amaliy ahamiyatga ega. Chunki bu - o‘simlik bilan tashqi muhit o‘rtasidagi o‘zaro aloqani bildiradi.
Misol: quyidagi jadvalda faol va +5oC dan yuqori samarali haroratlar yig‘indisi hisoblangan. 14.1.2–jadval Faol va samarali haroratlar yig‘indisini hisoblash Harorat, oC Kun va oy Yig‘indi 11.04 12.04 13.04 14.04 15.04 16.04 O‘rtacha sutkalik harorat 9,50 10,5 13,0 15,6 14,7 17,1 70,9 Faol harorat 10oC 0,0 10,5 13,0 15,6 14,7 17,1 70,9 Samarali harorat 5oC 4,5 5,5 8,0 10,6 9,7 12,1 50,4 Tenglamadan foydalanib quyidagi jadval (14.1.3–jadval)da berilgan ma’lumotlar asosida vegetatsiya davri uchun faol va samarali haroratlar yig‘indisini hisoblang. 14.1.3–jadval Ma’lumotlarga asosan haroratlar yig‘indisini hisoblash № Ko‘rsatkichlar Oylar Yig‘in di aprel may iyun iyul avgust sentabr Oktabr 1 O‘rtacha oylik harorat, oC 15,2 19,3 24,2 24,4 22,4 18,5 9,4 2 Faol haroratlar yig‘indisi (t>10oC)
Misol: quyidagi jadvalda faol va +5oC dan yuqori samarali haroratlar yig‘indisi hisoblangan. 14.1.2–jadval Faol va samarali haroratlar yig‘indisini hisoblash Harorat, oC Kun va oy Yig‘indi 11.04 12.04 13.04 14.04 15.04 16.04 O‘rtacha sutkalik harorat 9,50 10,5 13,0 15,6 14,7 17,1 70,9 Faol harorat 10oC 0,0 10,5 13,0 15,6 14,7 17,1 70,9 Samarali harorat 5oC 4,5 5,5 8,0 10,6 9,7 12,1 50,4 Tenglamadan foydalanib quyidagi jadval (14.1.3–jadval)da berilgan ma’lumotlar asosida vegetatsiya davri uchun faol va samarali haroratlar yig‘indisini hisoblang. 14.1.3–jadval Ma’lumotlarga asosan haroratlar yig‘indisini hisoblash № Ko‘rsatkichlar Oylar Yig‘in di aprel may iyun iyul avgust sentabr Oktabr 1 O‘rtacha oylik harorat, oC 15,2 19,3 24,2 24,4 22,4 18,5 9,4 2 Faol haroratlar yig‘indisi (t>10oC)
3 Samarali haroratlar yig‘indisi (t> 5oC x n) Misol: Olingan ma’lumotlar asosida haroratning yillik o‘zgarish grafigi millimetrli qog‘ozda ordinatalar o‘qida harorat (1oC=10 mm), abssissa o‘qida oy kunlari (1 oy=10 mm) joylashtirib chiqiladi (14.1.1–chizma). Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII to‘rt -0,5 2,0 8,0 18,0 22,0 24,0 28,0 26,0 22,0 16,0 9,0 -2,0 Grafikka asosan havo haroratining amplitudasini va 5oC, 10°C dan yuqori bo‘lgan davri uchun o‘rtacha oylik haroratlar yig‘indisini hisoblang. Bajarish tartibi: Havo haroratining yillik amplitudasini aniqlash uchun eng issiq oyning o‘rtacha oylik haroratidan eng sovuq oyning o‘rtacha oylik harorati olib tashlanadi. Misolda bu qiymat: 28-(-2,0)=30oC ga teng. Haroratning 5oC va 10oC dan o‘tgan sanasini aniqlash uchun grafikdagi kun va haroratlar kesishgan nuqtalar aniqlanadi. Misolda 10oC dan oshgan davri 20 - mart va 25 - oktabrga to‘g‘ri keladi. Demak faol haroratlar davrining davomiyligi 219 kunga teng. Shu davr oralig‘idagi oylik faol haroratlar yig‘indisini hisoblash uchun o‘rtacha oylik haroratlarini shu oydagi kunlar soniga ko‘paytirish kerak. To‘liq oyning o‘rtacha harorati yig‘inidisini hisoblash uchun quyidagi ifodadan foydalaniladi: ∑tf=to‘rt x n (1)
3 Samarali haroratlar yig‘indisi (t> 5oC x n) Misol: Olingan ma’lumotlar asosida haroratning yillik o‘zgarish grafigi millimetrli qog‘ozda ordinatalar o‘qida harorat (1oC=10 mm), abssissa o‘qida oy kunlari (1 oy=10 mm) joylashtirib chiqiladi (14.1.1–chizma). Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII to‘rt -0,5 2,0 8,0 18,0 22,0 24,0 28,0 26,0 22,0 16,0 9,0 -2,0 Grafikka asosan havo haroratining amplitudasini va 5oC, 10°C dan yuqori bo‘lgan davri uchun o‘rtacha oylik haroratlar yig‘indisini hisoblang. Bajarish tartibi: Havo haroratining yillik amplitudasini aniqlash uchun eng issiq oyning o‘rtacha oylik haroratidan eng sovuq oyning o‘rtacha oylik harorati olib tashlanadi. Misolda bu qiymat: 28-(-2,0)=30oC ga teng. Haroratning 5oC va 10oC dan o‘tgan sanasini aniqlash uchun grafikdagi kun va haroratlar kesishgan nuqtalar aniqlanadi. Misolda 10oC dan oshgan davri 20 - mart va 25 - oktabrga to‘g‘ri keladi. Demak faol haroratlar davrining davomiyligi 219 kunga teng. Shu davr oralig‘idagi oylik faol haroratlar yig‘indisini hisoblash uchun o‘rtacha oylik haroratlarini shu oydagi kunlar soniga ko‘paytirish kerak. To‘liq oyning o‘rtacha harorati yig‘inidisini hisoblash uchun quyidagi ifodadan foydalaniladi: ∑tf=to‘rt x n (1)
bunda: ∑tf– ma’lum davr (bir oy)dagi haroratlar yig‘indisi, oC; to‘rt–o‘rtacha oylik harorat, oC; n– hisoblanadigan davrdagi kunlar soni. 14.1.1–chizma. Havo haroratining yillik o‘zgarishi grafigi Agar oyning barcha kunlarida faol harorat kuzatilmagan bo‘lsa, faqat faol harorat kuzatilgan kunning o‘rtacha harorati bilan oyning oxirgi kunidagi o‘rtacha harorati qo‘shilib, ikkiga bo‘linadi. Bizning misolimizdagi chizilgan grafikda 10°C dan oshgan harorat 20 martga to‘g‘ri kelgan va 31 martda esa 13,5°C ga to‘g‘ri kelgan. C t rt o  8 , 11 2 5 , 13 10 '    Mart oyi uchun faol haroratlar yig‘inidisi quyidagicha bo‘ladi ∑tf=13,5 x 11=148,5 °C
bunda: ∑tf– ma’lum davr (bir oy)dagi haroratlar yig‘indisi, oC; to‘rt–o‘rtacha oylik harorat, oC; n– hisoblanadigan davrdagi kunlar soni. 14.1.1–chizma. Havo haroratining yillik o‘zgarishi grafigi Agar oyning barcha kunlarida faol harorat kuzatilmagan bo‘lsa, faqat faol harorat kuzatilgan kunning o‘rtacha harorati bilan oyning oxirgi kunidagi o‘rtacha harorati qo‘shilib, ikkiga bo‘linadi. Bizning misolimizdagi chizilgan grafikda 10°C dan oshgan harorat 20 martga to‘g‘ri kelgan va 31 martda esa 13,5°C ga to‘g‘ri kelgan. C t rt o  8 , 11 2 5 , 13 10 '    Mart oyi uchun faol haroratlar yig‘inidisi quyidagicha bo‘ladi ∑tf=13,5 x 11=148,5 °C
Aprel, may, iyun, iyul, avgust va sentabr oylari yuqoridagi (1) ifodaga asosan to‘g‘ridan-to‘g‘ri oy kunlarini o‘rtacha oylik harorat yig‘inidisiga ko‘paytirish orqali topiladi. Tuzilgan grafikda haroratning +10°C dan pasayishi, 25 oktabrga to‘g‘ri kelgan, 1-oktabrda esa harorat +12°C ga teng bo‘lgan. Shunga ko‘ra oktabr oyi uchun faol haroratlar yig‘indisi quyidagicha topiladi: C t rt o  0 , 275 25 2 12 10 '     Barcha oylardagi topilgan haroratlar yig‘indisi qo‘shilib, +10°C dan oshgan davr, 219 kun davomidagi faol haroratlar yig‘indisi topiladi. Xuddi shunday, +5°C, +15°C dan oshgan davrlar va shu davr oralig‘idagi haroratlar yig‘indisini hisoblab topish mumkin. Jadvaldagi (14.1.4–jadval) ma’lumotlar asosida o‘rtacha oylik haroratlar asosida joyning yillik haroratlar o‘zgarishi grafigini chizing va yillik amplitudani, +5°C, +10°C dan o‘tgan oy kunlarini aniqlang. Shunga asosan +5 °C, +10°C ortiq haroratlar yig‘indisini aniqlang. 14.1.4–jadval O‘rtacha oylik haroratlar ma’lumotlari, oC (grafik tuzish uchun) Variant lar Oylar Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr Oktabr Noyabr Dekabr 1 –1,0 5,8 9,9 3,0 14,2 19,7 21,8 19,8 13,1 9,5 3,9 –2,8 2 –0,8 5,4 15,4 17,2 22,9 27,4 22,2 19,1 11,8 6,4 0,5 –4,9 3 –6,7 –2,7 7,8 12,1 21,5 26,2 28,8 26,5 20,0 16,0 4,2 –5,0 4 –1,6 4,9 7,4 10,6 16,8 19,8 22,7 20,8 15,3 7,2 3,3 –1,6 5 –2,6 7,5 10,2 12,6 15,4 19,6 22,1 20,8 15,3 7,2 0,3 –2,5
Aprel, may, iyun, iyul, avgust va sentabr oylari yuqoridagi (1) ifodaga asosan to‘g‘ridan-to‘g‘ri oy kunlarini o‘rtacha oylik harorat yig‘inidisiga ko‘paytirish orqali topiladi. Tuzilgan grafikda haroratning +10°C dan pasayishi, 25 oktabrga to‘g‘ri kelgan, 1-oktabrda esa harorat +12°C ga teng bo‘lgan. Shunga ko‘ra oktabr oyi uchun faol haroratlar yig‘indisi quyidagicha topiladi: C t rt o  0 , 275 25 2 12 10 '     Barcha oylardagi topilgan haroratlar yig‘indisi qo‘shilib, +10°C dan oshgan davr, 219 kun davomidagi faol haroratlar yig‘indisi topiladi. Xuddi shunday, +5°C, +15°C dan oshgan davrlar va shu davr oralig‘idagi haroratlar yig‘indisini hisoblab topish mumkin. Jadvaldagi (14.1.4–jadval) ma’lumotlar asosida o‘rtacha oylik haroratlar asosida joyning yillik haroratlar o‘zgarishi grafigini chizing va yillik amplitudani, +5°C, +10°C dan o‘tgan oy kunlarini aniqlang. Shunga asosan +5 °C, +10°C ortiq haroratlar yig‘indisini aniqlang. 14.1.4–jadval O‘rtacha oylik haroratlar ma’lumotlari, oC (grafik tuzish uchun) Variant lar Oylar Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentabr Oktabr Noyabr Dekabr 1 –1,0 5,8 9,9 3,0 14,2 19,7 21,8 19,8 13,1 9,5 3,9 –2,8 2 –0,8 5,4 15,4 17,2 22,9 27,4 22,2 19,1 11,8 6,4 0,5 –4,9 3 –6,7 –2,7 7,8 12,1 21,5 26,2 28,8 26,5 20,0 16,0 4,2 –5,0 4 –1,6 4,9 7,4 10,6 16,8 19,8 22,7 20,8 15,3 7,2 3,3 –1,6 5 –2,6 7,5 10,2 12,6 15,4 19,6 22,1 20,8 15,3 7,2 0,3 –2,5
6 –3,0 3,6 11,1 18,5 21,9 27,2 24,8 19,8 10,5 5,6 2,2 –2,0 7 –1,8 8,7 10,2 13,5 10,6 15,4 20,1 18,9 13,1 8,0 5,4 –1,9 8 –3,3 –0,6 3,7 8,8 12,0 16,2 17,8 16,9 13,9 8,8 2,7 –2,6 9 –1,5 2,9 9,4 19,0 21,0 24,6 28,5 24,6 20,2 13,0 0,5 –2,2 10 –4,5 1,5 5,1 13,8 20,3 24,7 26,4 25,3 20,1 12,5 4,0 –2,7 11 –2,7 5,8 10,8 19,2 22,6 28,4 24,9 19,1 14,5 7,1 1,8 –4,7 12 –3,7 –1,1 3,1 4,4 9,5 13,5 18,1 20,6 16,5 9,3 –0,5 –5,6 13 –6,0 2,9 5,6 14,0 20,8 25,9 28,3 26,2 19,6 10,7 3,8 –1,1 14 –6,0 –3,0 6,9 13,0 16,2 19,7 21,8 19,8 13,1 6,5 1,9 –2,7 15 –2,0 6,0 11,2 13,0 16,2 21,7 28,2 20,8 15,1 9,5 6,9 –3,8 16 –2,2 2,4 10,4 15,2 22,0 28,2 20,2 16,1 10,2 5,4 –1,5 –5,0 17 –4,7 2,7 6,8 14,1 20,5 24,2 30,8 28,8 18,0 15,0 6,2 –3,0 18 –1,6 4,9 12,4 16,6 18,0 20,1 24,7 20,8 13,3 6,2 0,5 –5,6 19 –2,6 7,5 10,2 14,6 16,4 20,6 24,1 20,8 13,3 8,2 4,6 –5,5 20 –3,0 3,6 10,5 17,5 19,9 26,2 22,8 18,8 10,5 5,6 2,2 –2,0 21 –2,8 8,7 11,2 13,5 20,6 25,4 27,1 20,0 8,1 4,0 –2,4 –3,9 22 –3,3 0,6 6,7 12,8 16,0 18,2 26,8 21,9 19,9 8,8 3,7 –1,6 23 –2,5 –0,5 4,4 10,0 14,0 20,6 23,5 18,6 10,2 3,0 0,5 –1,2 24 –1,5 3,5 5,1 15,8 21,3 25,7 27,4 22,3 16,1 12,5 3,0 –2,7 25 –2,0 0,8 8,5 16,2 22,6 28,4 24,9 17,1 12,5 7,1 1,8 –5,7 26 –3,7 2,1 6,1 10,4 14,5 19,5 21,1 20,6 14,5 7,3 –0,5 –5,6 27 –6,0 2,9 5,6 14,0 20,8 25,9 28,3 26,2 19,6 10,7 3,8 –1,1 28 –6,0 –2,0 6,9 13,0 16,2 19,7 21,8 19,8 13,1 8,5 2,0 –2,7 29 –2,0 4,2 8,0 14 21,0 25,0 30,0 26,0 21,0 18,0 3,0 –1,0 30 –2,5 5,0 10,1 22,2 23,0 27,0 29,0 22,0 20,0 16,0 6,2 0,5 14.2. O‘simliklarning namga talabchanligini aniqlash
6 –3,0 3,6 11,1 18,5 21,9 27,2 24,8 19,8 10,5 5,6 2,2 –2,0 7 –1,8 8,7 10,2 13,5 10,6 15,4 20,1 18,9 13,1 8,0 5,4 –1,9 8 –3,3 –0,6 3,7 8,8 12,0 16,2 17,8 16,9 13,9 8,8 2,7 –2,6 9 –1,5 2,9 9,4 19,0 21,0 24,6 28,5 24,6 20,2 13,0 0,5 –2,2 10 –4,5 1,5 5,1 13,8 20,3 24,7 26,4 25,3 20,1 12,5 4,0 –2,7 11 –2,7 5,8 10,8 19,2 22,6 28,4 24,9 19,1 14,5 7,1 1,8 –4,7 12 –3,7 –1,1 3,1 4,4 9,5 13,5 18,1 20,6 16,5 9,3 –0,5 –5,6 13 –6,0 2,9 5,6 14,0 20,8 25,9 28,3 26,2 19,6 10,7 3,8 –1,1 14 –6,0 –3,0 6,9 13,0 16,2 19,7 21,8 19,8 13,1 6,5 1,9 –2,7 15 –2,0 6,0 11,2 13,0 16,2 21,7 28,2 20,8 15,1 9,5 6,9 –3,8 16 –2,2 2,4 10,4 15,2 22,0 28,2 20,2 16,1 10,2 5,4 –1,5 –5,0 17 –4,7 2,7 6,8 14,1 20,5 24,2 30,8 28,8 18,0 15,0 6,2 –3,0 18 –1,6 4,9 12,4 16,6 18,0 20,1 24,7 20,8 13,3 6,2 0,5 –5,6 19 –2,6 7,5 10,2 14,6 16,4 20,6 24,1 20,8 13,3 8,2 4,6 –5,5 20 –3,0 3,6 10,5 17,5 19,9 26,2 22,8 18,8 10,5 5,6 2,2 –2,0 21 –2,8 8,7 11,2 13,5 20,6 25,4 27,1 20,0 8,1 4,0 –2,4 –3,9 22 –3,3 0,6 6,7 12,8 16,0 18,2 26,8 21,9 19,9 8,8 3,7 –1,6 23 –2,5 –0,5 4,4 10,0 14,0 20,6 23,5 18,6 10,2 3,0 0,5 –1,2 24 –1,5 3,5 5,1 15,8 21,3 25,7 27,4 22,3 16,1 12,5 3,0 –2,7 25 –2,0 0,8 8,5 16,2 22,6 28,4 24,9 17,1 12,5 7,1 1,8 –5,7 26 –3,7 2,1 6,1 10,4 14,5 19,5 21,1 20,6 14,5 7,3 –0,5 –5,6 27 –6,0 2,9 5,6 14,0 20,8 25,9 28,3 26,2 19,6 10,7 3,8 –1,1 28 –6,0 –2,0 6,9 13,0 16,2 19,7 21,8 19,8 13,1 8,5 2,0 –2,7 29 –2,0 4,2 8,0 14 21,0 25,0 30,0 26,0 21,0 18,0 3,0 –1,0 30 –2,5 5,0 10,1 22,2 23,0 27,0 29,0 22,0 20,0 16,0 6,2 0,5 14.2. O‘simliklarning namga talabchanligini aniqlash
Qishloq xo‘jalik ekinlarining nam bilan ta’minlanganligini baholashda har bir o‘simlikning namga bo‘lgan talabini va bu talabning amalda namlik resurslari bilan qanday ta’minlanayotganligini bilish zarur. O‘simliklarning namga bo‘lgan talabini hisoblashda bir necha usullardan foydalaniladi. Bulardan keng tarqalgani M.Alpatev usulidir. U quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: E=0,65∑d. (2) bu yerda: E–o‘simliklarning eng yaxshi rivojlanishi uchun kerak bo‘lgan suv miqdori (mm); ∑d–vegetatsiya davridagi o‘rtacha sutkalik havo namlik yetishmasligi yig‘indisi (mm); 0,65–vegetatsiya davridagi bug‘lanishning o‘rtacha biologik koeffitsienti. Har qanday o‘simlikning namlikka bo‘lgan talabini aniqlash uchun, avvalo, vegetatsiya davrining uzun yoki qisqaligini bilish zarur. O‘simlikning suvga bo‘lgan talabi mm bilan o‘lchanadi. Shuning uchun yuqoridagi 2- ifodada namlik yetishmasligining yig‘indisi mm hisobida berilgan. Meteorologik stansiyalarda namlik yetishmasligi millibarlarda o‘lchanadi. Shuning uchun mb ni mm ga aylantirish lozim. Buning uchun millibarda olingan qiymat 0,75 ga ko‘paytiriladi va olingan natijani formulaga qo‘yib, o‘simlikning namga bo‘lgan eng qulay (optimal) talabchanligi aniqlanadi. Shuni ham aytish kerakki, o‘simlikning nam bilan eng yaxshi darajada ta’minlanishi undagi boshqa hayotiy omillar ham eng qulay darajada bo‘lganda vujudga keladi. Lekin amalda bunday hol juda kam uchraydi. Shuning uchun o‘simlikning nam bilan qanday ta’minlanganligini bilish muhim ahamiyatga ega. O‘simliklarning namga bo‘lgan talabini aniqlashda vegetatsiya davridagi atmosfera yog‘inlarining miqdori, ularning vaqt bo‘yicha taqsimlanishi hamda tuproqdagi foydali nam zaxirasi hisobga olinadi. Ko‘pchilik holatlarda tuproqdagi foydali namlik zaxirasi haqida ma’lumotlar yetarli bo‘lmaganligi sababli
Qishloq xo‘jalik ekinlarining nam bilan ta’minlanganligini baholashda har bir o‘simlikning namga bo‘lgan talabini va bu talabning amalda namlik resurslari bilan qanday ta’minlanayotganligini bilish zarur. O‘simliklarning namga bo‘lgan talabini hisoblashda bir necha usullardan foydalaniladi. Bulardan keng tarqalgani M.Alpatev usulidir. U quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: E=0,65∑d. (2) bu yerda: E–o‘simliklarning eng yaxshi rivojlanishi uchun kerak bo‘lgan suv miqdori (mm); ∑d–vegetatsiya davridagi o‘rtacha sutkalik havo namlik yetishmasligi yig‘indisi (mm); 0,65–vegetatsiya davridagi bug‘lanishning o‘rtacha biologik koeffitsienti. Har qanday o‘simlikning namlikka bo‘lgan talabini aniqlash uchun, avvalo, vegetatsiya davrining uzun yoki qisqaligini bilish zarur. O‘simlikning suvga bo‘lgan talabi mm bilan o‘lchanadi. Shuning uchun yuqoridagi 2- ifodada namlik yetishmasligining yig‘indisi mm hisobida berilgan. Meteorologik stansiyalarda namlik yetishmasligi millibarlarda o‘lchanadi. Shuning uchun mb ni mm ga aylantirish lozim. Buning uchun millibarda olingan qiymat 0,75 ga ko‘paytiriladi va olingan natijani formulaga qo‘yib, o‘simlikning namga bo‘lgan eng qulay (optimal) talabchanligi aniqlanadi. Shuni ham aytish kerakki, o‘simlikning nam bilan eng yaxshi darajada ta’minlanishi undagi boshqa hayotiy omillar ham eng qulay darajada bo‘lganda vujudga keladi. Lekin amalda bunday hol juda kam uchraydi. Shuning uchun o‘simlikning nam bilan qanday ta’minlanganligini bilish muhim ahamiyatga ega. O‘simliklarning namga bo‘lgan talabini aniqlashda vegetatsiya davridagi atmosfera yog‘inlarining miqdori, ularning vaqt bo‘yicha taqsimlanishi hamda tuproqdagi foydali nam zaxirasi hisobga olinadi. Ko‘pchilik holatlarda tuproqdagi foydali namlik zaxirasi haqida ma’lumotlar yetarli bo‘lmaganligi sababli