KURS ISHI O`simliklarning tabiatda tutgan o`rni va uni muhofaza qilish masalasi MUNDARIJA I. KIRISH II. Asosiy qism 1. O'rmon resurslari ularning qisqarishining salbiy oqibatlari. 1.2. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish turlari. 2.1 Yomg`ir suvi ham o`simliklar hayotiga turlicha ta'sir ko`rsatadi. 2.2 Ekologiya barcha tirik organizmlarning o‘zaro va uni o‘rab turgan tashqi muhit orasidagi munosabatini o‘rganadigan fan hisoblanadi III. XULOSA IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Kurs ishining dolzarbligi –Kurs ishini asosiy mavzusi O'simliklar dunyosini ahamiyati bo’lib bu ish davomida biz mudxish xodisalarning insoniyatga salbiy ta’sirlari haqida gaplashamiz. Oxirgi yillarda tabiatda tabiiy ofatlarning ko’payishi va ularning salbiy oqibatlarini oldini olish bo’yicha bir qancha tabiatni xavfsizligini asrovchi korxona va tashkilotlar ish olib bormoqdalar. Undan tashqari tabiatda yuz beradigan tabiiy ofatlarni olish bo;yicha ham bir qancha farmon va qonunlar tizimi ishlab chiqarilgan. Foydalanuvchi Kurs ishini o’rganishda tabiiy halokatli tabiat hodisalari haquda kengroq tushunchaga ega bo’ladi.Tabiiiy hodisalarning kelib chiqishi va ularning oqibatlari haqida ma’lumotlar ham oladi. Kurs ishining maqsadi – kurs ishini yozishdan asosiy ustuvorlik qiladigan maqsadlardan biri butabiiy ofatlarni yuzaga keltiradigan sabablarni o’rganish va ularning ommaga ta’siri darajasini o’rganib shunga yarasha vaziyatda xafvsizlik choralarini ishlab chiqishdan iboratdir. Kurs ishini vazifalari—tabiiy ofatlarni va o’sha tabiiy ofatlar natijasida yuzaga keladigan har qanday holatdagi vaziyatlarni oldini olish va shunday holatlarda xavfsizlik choralarini ishlab chiqishdan iboratdir. Kurs ishini obyekti—kurs ishi mavzusini yoritishda yordam beradigan tabiiy hodisalar yuz bergan joylar va ularning kelib chiqish sabablarini o’rganish jarayoni. Kurs ishi predmeti—tabiiy yuz bergan hodisalarni o’rganish jarayonlarida ishladigan asbob uskunalar.O’quvchilarga tabiiy xodisalarning halokatli asoratlarini tanishtirish jarayonida qo’l keladigam axborot texnologiya vositalari,kitob,qo’lyozma manbalar va hokazolar kiradi. Yana har xil o’rganish ishlari jarayonida qo’l keladigan jihozlarni,buyumlarni ham misol qilib olsak boladi O'simliklar dunyosini ahamiyati. O'simliklar dunyosi Yerdagi hayotning birlamchi manbaidir. Ular yiliga 380 mlrd. t organik modda hosil qiladi, buning 325 mlrd. t dengiz va okean o'simliklaiga, 38 mlrd. t o'rmonlarga, 6 mlrd. t o'tloqlarga to'g'ri keladi. Bundan tashqari o'simliklar, ya'ni yashil o'simliklar tufayli fotosintez jarayoni ro'y beradi, Yerdagi hayotning yashashi uchun zarur bo'lgan kislorodni ishlab beradi. Agar fotosintez jarayoni bo'lmasa, havodagi karbonad angidridning miqdori ko'payib kishilar va hayvonlar nobud bo'lar edi. Biroq atmosferadan, suv yuzasidan va tuproqdan kelayotgan o'sha SO2 gazi o'simliklar tomonidan yutilib, fotosintez natijasida yashil o'simliklar atrofga kislorodni chiqarib turadi. Shunday qilib, fotosintez orqali Yer sharidagi suv 5,8 mln. yilda, atmosferadagi kislorod 5800 yilda, SO2 7 yilda bir marta yangilanib turadi. Insonnig kundalik hayotida o'simliklarning ahamiyati juda katta. Chunki o'simliklar muhim tabiiy geografik omil sifatida er yuzasida suv oqimiga, bug'lanishga, tuproqda nam saqlashga, atmosferaning quyi qismidagi havo oqimiga, shamol kuchi va yo'nalishiga, hayvonlarning hayotiga ham ta'sir etadi. O'simliklar shahar, qishloq mikroiqlimiga ta'sir etib, havosini tozalab, uni kislorod bilan boyitib turuvchi sanitarlik vazifasini bajaradi. O'simliklardan har xil kiyim bosh, ichimliklar tayyorlashda keng foydalaniladi. O'simliklar chorva mollar uchun asosiy ozuqa manbai, insonlarsha estetik zavq beradi. O'simliklar jamiyat uchun (agar undan oqilona foydalanib, muhofaza qilib, kayta tiklab turilsa) behisob oziq-ovqat manbai, texnika xom ashyosi, tibbiyotda dori-darmon tayyorlash, qurilish va boshqa sohalar uchun, qurilish va boshqa sohalar uchun hom ashyo resursidir. O'simlklar – bu qayta tiklash mumkin bo'lgan tabiiy resurs hisoblanib, Yer shari geografik qobig'ida muhim rol o'ynaydi. Chunki o'simliklar sayyoramiz yuzsining guyoki bir «kimxob» sifatida qoplab olib, tuproq hosildorligini oshirishda, atmosferani toza saqlashda, daryolarning gidrologik rejimini tartibga solib turishda, inson va hayvonot dunyosi uchun ozuqa moddalar etkazib berishda va inson hyoti uchun normal gigienik sharoit yaratishda muhim vazifani bajaradi. Yer sharida o'simliklar turi juda ko'p bo'lib, ularning juda oz qismidan kishilar xo'jalik faoliyatlarida foydalanmoqdalar. Yer sharidagi 300 ming o'simlik turidan faqat 6000 turini inson kundalik hayotida foydalansa, shuning 1500 turi esa dorivor o'simliklarga to'g'ri keladi. 2. Inson xo'jalik faoliyatida yangi o'rmonzorlar tashkil etish, madaniy o'simliklarni ko'paytirish, yaylov va o'tloqlar sifatida yaxshilash va territoriyasini kengaytirish hisobiga o'simliklar maydonini ko'paytirib boradi. Buning ustiga ilg'or agrotexnikani qo'llab ekilgan ekinlarda yashil masslar miqdoritabiiy o'simliklarga nisbatan yuqori bo'ladi, yashil o'simlik massalrining miqdori botqoqlik va zahkash erlarni quritish, tuproq sho'rini yuvish, erlarni sug'orish, o'simliklarga mineral va organik o'g'itlar solish, o'simlik kasalliklariga va zararkunandalariga qarshi kurashish, madaniy o'simliklarni yangi navlarini yaratish orqali ko'paytirib boriladi. Bularning hammasi insonning o'simliklar dunyosiga ko'rsatayotgan ijobiy ta'siridir. Yog'och bizning asrimizda universal materialga aylanib, undan xalq xo'jaligini turli sohalarida, jumladan oziq-ovqat etishtirishda, kimyo va yoqilg'i sanoatida, mudofada, madaniy-oqartuv ishlarida, har xil dorilar tayyorlashda ham keng foydalanilmoqda. Agar bundan 30 yil ilgari yog'ochdan 4-5 ming xil narsa tayyorlangan bo'lsa, Hozir undan 20 ming xil narsalar ishlanmoqda. Fan va texnika taraqqiy etgan sari hozirgi zamonda yog'och kimyo sanoatining xom ashyo resursiga aylanib qoldi. Kimyoviy yo'l bilan yog'ochdan qog'oz, sun'iy shoyi va jun, tutunsiz porox, sellyuloza, fotokinoplyonkalar, nitrolak, sun'iy charm, plastmassalar, etil va metil spirti, uksus kislotasi, glyukoza, yonuvchi gaz, sun'iy kauchuk va boshqa juda ko'p mahsulotlar olinmoqda. 1 m3 yog'ochni kimyoviy yo'l bilan qayta ishlaganda kuyidagi mahsulotlarni olish mumkin: 200 kg sellyuloza yoki 200 kg qog'oz, yoki 6000 m3 sellofan yoki 5-6 l yog'och spirti, yoki 20 l sirka kislotasi yoki 70 l vino spirti, yoki 160 km sun'iy tola. 1.Asosiy qism 1.1 O'rmonlar kishilik hayotida oziq-ovqat manbai hamdir. Juda ko'p daraxtlar sifatli meva (kedr, grek va pekan yong'og'i, non daraxti, kakao daraxti, yovvoyi olma, olcha, do'lana, bodom, pista va boshqalar) beradi. So'nggi paytlarda o'rmondan kimyoviy yo'l bilan yog'ochdan qand moddasi ham ajratib olinmoqda. 1 t yog'ochdan gidrolizlash yo'li bilan 550-650 kg gacha qand olish mumkin. Shuningdek, yog'ochdan oqsil va vitaminlarga boy bo'lgan achitqilar ham olinmoqda. O'zbekistonda dorivor o'simliklar juda ko'p bo'lib, eng muhimlari shalfey, etmak, ermon, itjumrut, gazanda, suvqalampir, qoqi o't, momaqaymoq, na'matak, itburun, bangidevona, rovach, yantoq, zira va boshqalar. Shuningdek O'zbekistonda yovvoyi holda o'suvchi foydali o'simliklardan pista, bodom, do'lana, olcha, yong'oq, shashir, tog'asiz, qamish kabilar ko'plab o'sadi. O'rmon resurslari ularning qisqarishining salbiy oqibatlari. O'simliklarning, xususan o'rmonlar maydonining qisqarishi va holatini yomonlashuvi kishilik jamiyatining rivojlanishi bilan bog'liqdir. Ibtidoiy jamiyatda kishilar o'zi uchun zarur bo'lgan narsalarning bir qismini o'simliklardan olib, uning qisman bo'lsa-da, o'zgarishiga sababchi bo'lgan. Feodalizm va kapitalistik davrlarda Yer sharidagi o'rmolar shafqatsizlarcha kesildi, undan yoqilg'i sifatida, qurilishda va kema ishlashda keng ko'lamda foydalanishi tufayli uning maydoni keskin qisqardi. Ayniqsa Yer sharining aholi zich yashaydigan joylarida o'rmonlarning 2/3 qismi yo'q qilindi. Natijada 500 mln. ga erdagi o'rmonlar maydoni qisqarib, dasht biyobonga aylantirildi. O'rmonlar ayniqsa aholi zich, kesish va tashish qulay bo'lgan joylarda va daryo vodiylarida ko'plab kesilgan. Chunki ularni suvda oqizish oson bo'lib, tashish arzonga tushgan. Bunga Oka daryosini misol qilib ko'rsatish etarlidir. Agar Okaning yuqori oqimida XVIII asrda o'rmon bilan qoplanganlik darajsi 15,8%, XIX asrda kelganda uning miqdori 3,6% tushib qolgan. O'rmonlarni rejasiz, tartibsiz kesilishi o'z navbatida tabiatdagi muvozanatni buzilishiga sabab bo'ldi va insonnig xo'jalik faoliyati uchun qo'yidagi salbiy oqibatlarning vujudga kelish jarayonini tezlatirdi: tuproq eroziyasi tezlashdi, daryo va ko'llarning rejimi o'zgarib, suvi kamaya boshladi, suv toshqinlari, sel tez-tez bo'ladigan bo'lib qoldi, mikroiqlimga ta'sir etdi, cho'llarda ko'chma qumlar maydoni kengaydi va hokazo. Tog'li rayonlarda suvning toshishiga, selga qarshi kurashda o'rmonlarning ahamiyati juda katta. Chunki o'rmonlar tog' yon bag'riga yoqqan yog'ining 90%ini ushlab qolsa, aksincha o'rmon yonbag'irlarida yog'inning 90%i oqimga aylanib selni vujudga keltiradi. Shu sabali Yer sharidagi qaysi tog'li joylarda o'rmonlar betartib kesilgan bo'lsa, o'sha erlarda tez-tez xavfli suv toshqinlari va sel bo'lib turadi. O'rmonlar sayyoramiz havosini tozalab turishda juda katta ahamiyatga ega. Chunki 1 ga o'rmon 18 mln. m3 havoni tozalab turadi. Binobarin, o'rmonli erlardaga havo shahar havosidan 200 marta tozadir. Chunki 1 ga erdagi archa o'rmonlari katta bir shahar havosini tozalb tura oladi. Bulardan tashqari o'rmonlar tabiatni yanada go'zal, shifobaxsh qiladi va u orqali kishiga madaniy-estetik zavq beradi. O'zbekiston tog'laridagi asosiy o'rmonlar Ugom, Piskom, Chotqol, Hisor, Turkiston, Zarfshon kabi tog' tizmalarida joylashgan. Kishilar o'zlarining faoliyatida o'simliklardan haddan tashqari ko'p va betartib foydalanishlari oqibatida sayyoramizning o'simlik qoplamida jiddiy, salbiy o'zgarishlar sodir bo'lmoqda, juda qup o'simliklar turlari kamayib, noyob turga aylanib bormoqda. Shu sababli hozirgi kunda Yer sharining yashil boyliklarini muhofaza qilish, ulardan oqilona foydalanish, qayta boyitib borish muhim masalaga aylanib qoldi. 1948 yilda BMT qoshidagi Tabiatni muhofaza qilish bo'yicha ishlarni boshqaruvchi va konsultasiya beruvchi organ – Tabiatni muhofaza qilish Xalqaro ittifoqi tuzildi. Bunga 100 dan ortiq mamlakatlarning 450 davlatlar va jamoat tashkilotlari birlashtirildi. Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi ilmiy jamoatchilikka murojaat qilib barcha mamlakatlardagi nodir va yo'qolib borayotgan xayvonlarning holatini har tomonlama o'rganishda yordam berish, ularni muhofaza qilish choralarini topishga chaqirdi. Noyob va kamayib borayotgan hamda yo'qolish xavfi ostida turgan barcha turlarni o'rganiuvchi diomiy komissiya tuzdi. Bu komissiya bir necha yillar (1949-1966) mobaynida nodir va kamayib borayotgan hamda yo'qolshi xavfi ostida turgan barcha turlar haqida material to'plab, maxsus “Qizil kitob” (The Red Data Book) va hozirgi foydalanish joyi, soni, biologik xususiyatlari, dunyo hayvonot bog'laridagi miqdori va har xil mamlakatlarda ximoya qilish uchun qabul qilingan chora-tadbirlar haqida ma'lumotlar keltiriladi. Xalqaro “Qizil kitob”ga kiritilgan hayvon turlari 5 ta toifaga bo'lingan: 1. Yo'qolib borayotgan turlar; 2. Kamayib borayotgan turlar; 3. Noyob-nodir turlar; 4. Noaniq turlar; 5. Tegishli chora-tadbirlar Sobiq ittifoqda 1974 yilda “Qizil kitob” ta'sis etilgan bo'lib, 1978 yilda “Qizil kitob” chop etildi. Unga 63 tur va kenja tur sut emizuvchilar, 63 ta qush, 8 ta amfibiy, 21 ta sudralib yuruvchi mavjudotlar kiritilgan edi. “Qizil kitob” ning O'zbekistonga ta'luqli joylari ko'pgina olimlar tomonidan ishlab chiqildi. O'zbekiston respublikasining turli mintaqalarida 650 dan ortiq umurtqali hayvonlari, shu jumladan, 79 dan ortiq qushlar, 99 ta sutemizuvchilar turlari va tur vakillari uchraydi. Faqat Sirdaryo va Amudaryo vohasida joylashgan suv omborlari va ko'llarda baliqlarning 60 turi, ambfibiyalarning 3 turi uchraydi. Respublikamizda sudralib yuruvchilarning 57 turi, suvemizuvchilarning 91 turi va qushlarning 410dan turi uchraydi. O`simlik dunyosini huquqiy holati uning tabiat va jamiyatdagi ana shu o`rni hamda ahamiyatini e'tiborga olgan holda belgilanadi. Tabiat obyektlari ichida o`simlik dunyosi muhim ekologik funksiyani bajarishi bilan xarakterlanadi. U tabiiy atrof muhit muvozanatini saqlab turib, undagi tirik mavjudodni yashashi uchun muhim bo`lgan kislorod yetkazib beradi. Shuningdek, o`simlik dunyosi yerni suv va shamol eroziyasidan, quyosh nuridan saqlashda, suvni muhofaza etishda muhim rol o`ynaydi. O`simlik dunyosi obyektlarini muhofaza qilish va undan foydalanish bo`yicha huquiy holatni belgilashda O`zbekiston Respublikasining "O`rmon to`g`risida"gi va "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi qonunlari alohida o`rinni egallaydi. Bu qonunlarda o`simlik dunyosi obyektlari, ushbu obyektlardan foydalanish turlari, muddatlari, normativlari, foydalanuvchilarning huquq va majburiyatyalari, o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishni cheklash, to`xtatish va man etish, o`simlik dunyosi obyektlarining monitoringi, davlat kadastri kabi masalalar tartibga solingan. O`simlik dunyosining huquqiy holatini belgilashda harakatdagi qonunchilik uning obyektlarini aniqlashga alohida e'tibor bergan. Chunonchi O`zbekiston Respublikasining "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi qonunning 5-moddasiga ko`ra, o`simlik dunyosi obyektlarini, birinchidan, yovvoyi organizmlar, ya'ni daraxt, buta va o`tsimon urug`laydigan o`simliklar, qirqquloqsimonlar, mohsimonlar, suv o`tlari, lishayniklar va zamburug`lar o`zining butun xilma-xil turlari bilan; ikkinchidan, yovvoyi organizmlardan tashkil topadigan tabiiy o`simliklar jamoalari yoki ularning har qanday majmui; uchinchidan, kamyob va yo`qolib ketish xavfi ostida turgan o`simlik turlari; to`rtinchidan, yovvoyi o`simliklarning mevalari, urug`lari va boshqa qismlari yoki ular hayot faoliyatining mahsullari tashkil etadi. "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi qonun o`simlik dunyosidan foydalanish muddatlari, shakllari, turlari, normativlari, bekor qilish asoslarini o`rnatishga katta ahamiyat bergan. Bu normalarda o`simlik dunyosidan foydalanishning huquqiy holati, tartiblari o`rnatilgan. Chunonchi, qonunning 6-moddasida o`rnatilishicha, o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish umumiy va maxsus bo`lishi mumkin. O`simlik dunyosi obyektlaridan umumiy foydalanish jismoniy shaxslar tomonidan hayotiy zarur ehtiyojlarni qondirish uchun bepul amalga oshiriladi. O`simlik dunyosi obyektlari maxsus foydalanishga ishlab chiqarish faoliyatini va boshqa faoliyatni amalga oshirish uchun haq evaziga yuridik va jismoniy shaxslarga ruxsatnomalar asosida beriladi. O`simlik dunyosi obyektlari doimiy yoki vaqtincha (uzoq muddatli va qisqa muddatli) foydalanishga beriladi. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish huquqini bekor qilish tartibi va asoslari qonunda batafsil belgilab berilgan. O`zbekiston Respublikasining "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi qonunining 19-moddasiga binoan o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish huquqi shunday huquqdan voz kechilganda; muddat tugaganda; foydalanuvchi yuridik shaxs tugatilganda; o`simlik dunyosi obyektlarini muhofaza qilish, ulardan foydalanish va ularni takror ko`paytirish qoidalari, normativlari buzilganda; haq belgilangan muddatda to`lanmaganda; foydalanish ta'sirida tabiiy o`simliklar jamoalarida asliga qaytarib bo`lmas o`zgarishlar xavfi yuzaga kelganda; yer uchastkalari davlat va jamoat ehtiyojlari uchun olib qo`yilganda bekor qilinadi. Ayrim turdagi yovvoyi o`simliklarning, masalan, zaharli, giyohvand moddasi bor, karantinli o`simliklar, begona o`tlar hamda shudgorlar, pichanzorlar va yaylovlarning o`z-o`zidan o`t bosib ketishga ko`maklashadigan boshqa o`simliklarning tarqalishini va ularning miqdorini tartibga solish boshqa o`simliklarga va o`zga tabiat obyektlariga zarar yetkazilishiga yo`l qo`yilmaydigan hamda tabiiy o`simliklar jamoalarining va ular o`sadigan muhitning saqlanishini ta'minlaydigan usullar bilan amalga oshiriladi. Tarqalishi va miqdori tartibga solinishi lozim bo`lgan yovvoyi o`simliklarning turlari maxsus vakolat berilgan davlat organlari tomonidan O`zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining xulosalari asosida belgilab beriladi. O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi davlat boshqaruvi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek maxsus vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi va O`zbekiston Respublikasi Davlat o`rmon qo`mitasi o`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasida maxsus vakolatli davlat boshqaruv organlari hisoblanadilar. 1.2. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish turlari. O`simlik dunyosi obyektlaridan turli xil maqsadlarda foydalaniladi. O`simlik dunyosidan foydalanish maqsadi avvalo o`simlik dunyosi obyektlarining xususiyatidan kelib chiqadi. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish turlari O`zbekiston Respublikasining "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi qonunida ko`rsatilgan. Ushbu qonunning 7-moddasiga ko`ra, o`simlik dunyosidan birinchi navbatda chorvachilik ehtiyojlari uchun yovvoyi ozuqa mahsulotini tayyorlash maqsadida foydalaniladi. Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan chorvachilik ehtiyojlari uchun yovvoyi ozuqa mahsulotini tayyorlash va chorva mollarini o`tlatib boqish maxsus berib qo`yilgan tabiiy yem- xashak yetishtiriladigan maydonlarda o`rmon fondi hududida o`rmon biletlari bo`yicha; qishloq xo`jalik korxonalari, muassasalari, tashkilotlari egaligidagi yerlar hududida ularning ruxsatnomalari bo`yicha; zaxiradagi yerlarda - mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari asosida amalga oshiriladi (12-modda). O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish turlaridan navbatdagisi chorva mollarini o`tlatib boqish hisoblanadi. Chorva mollarini o`tlatish o`rmon fondi yerlaridagi o`tloqzorlarda, tog`lar va tog` yon bag`irlaridagi yaylovlarda, qishloq xo`jalik korxonalariga berib qo`yilgan yaylovlarda amalga oshiriladi. O`simlik dunyosidan ushbu maqsadda foydalanishga qonunda belgilangan tartibda davlat, o`rmon va qishloq xo`jalik korxonalarining ruxsatnomalari orqali yo`l qo`yiladi. Ovchilik xo`jaligi ehtiyojlari uchun foydalanish o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishning navbatdagi turi hisoblanadi. "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi qonunning 13-moddasida belgilanishicha, o`simlik dunyosi obyektlaridan ovchilik xo`jaligi ehtiyojlari uchun foydalanish yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan o`zlariga berib qo`yilgan ovchilik yer-suvlarida amalga oshiriladi. O`simlik dunyosidan ovchilik maqsadida foydalanish tegishli ruxsat asosida o`rmonlarda, butazorlarda, tog`larda, suv bo`yi changalzorlarida olib boriladi. O`simlik dunyosi obyektlaridan ovchilik ehtiyojlari uchun foydalanish tegishli tartibda, belgilangan me'yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Bu me'yoriy hujjatlarda ov qilish qoidalari belgilangan bo`ladi. Navbatdagi o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish turlaridan biri bu yovvoyi o`simliklar texnik xom ashyosini tayyorlash, dorivor xom ashyosini yig`ish, oziq-ovqat maqsadlari uchun yig`ish hisoblanadi. Bu turdagi foydalanishda yog`och shirasi olish; spirt tayyorlash, dorivorlarni, ziravorlarni, mevalarni, qo`ziqorinlarni yig`ish maqsad qilib qo`yiladi. O`simlik dunyosidan bu xilda foydalanish umumiy va maxsus tarzda amalga oshiriladi. Daraxt va butazorlarni kesish - o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishning navbatdagi turidir. Daraxt va butazorlarni kesish o`rmon fondi yerlarida tegishli tartibda beriladigan ruxsatnomalar asosida amalga oshiriladi. O`rmon fondiga kirmaydigan daraxt va butalarni kesishga faqat sanitariya hamda binolar, inshootlar va kommunikatsiyalar qurilishi bilan bog`liq kesishlar tartibida mahalliy davlat hokimiyati organlarining Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi bilan kelishilgan asosan yo`l qo`yiladi. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish turlaridan biri undan ilmiy- tadqiqot maqsadlarida foydalanishdir. Bu xildagi maqsadda foydalanish ilmiy muassasalar tomonidan amalga oshirilib, unda yovvoyi o`simliklarning kelib chiqishi, turlari, nomi, ko`payishi, jamiyat uchun foydalanish maqsadlari o`rganiladi. Qonunda belgilanishicha, o`simlik dunyosi obyektlaridan ilmiy- tadqiqot maqsadlarida yovvoyi o`simliklarni, ularning qismlarini va mahsullarini o`sish muhitidan olmasdan va olgan holda foydalanishga faqat qonunda belgilangan tartibda yo`l qo`yiladi. Tabiiy o`simliklar jamoalarida ilmiy-tadqiqot ishlarini o`tkazish uchun tegishli yuridik shaxslarga maxsus uchatkalar ajratilishi lozim. Agar bu o`simlik jamoalarida ilmiy-tadqiqot olib borish lozim bo`lsa, boshqa tashkilotlarning bu obyektdan foydalanishi cheklanishi mumkin. O`simlik dunyosi obyektlaridan madaniy-ma'rifiy, tarbiyaviy, sog`lomlashtirish, rekreatsiya va estetik maqsadlarda foydalanishi ulardan foydalanishning mustaqil turi hisoblanadi. Shifobaxsh xossalarga ega bo`lgan va aholining dam olishi uchun qulay shart sharoit yaratadigan o`simlik dunyosi obyektlaridan sog`lomlashtirish va rekreatsiya maqsadlarida foydalaniladi. Bunday joylarda sanatoriyalar, shifoxonalar, dam olish uylari, lagerlar bunyod etilib, ulardan aholini dam olishi, sog`lig`ini tiklashi maqsadlarida foydalaniladi. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish turidan ohirgisi ulardan tabiatni muhofaza qilish maqsadlarida foydalanishdir. Ma'lumki, o`simlik dunyosi tog`larda suvlarni to`planishi, tog`larda jarliklarni paydo bo`lishi oldini olish, sug`oriladigan yerlar, ekin maydonlarini suv va shamol eroziyasidan asrash, suv bo`yi tegralarini saqlash, atmosfera havosini mo`tadil ravishda saqlab turishda asosiy vosita hisoblanadi. Shu sababdan suv bo`yi tegralarida, ekin maydonlari atrofida yer va suv resurslarini muhofaza qilish maqsadida daraxtlar ekilib, ulardan tabiatni muhofaza qilish maqsadi ko`zlanadi. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari "O`simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to`g`risida"gi qonunning 10-moddasida belgilab berilgan. Shulardan birinchisi o`simlik dunyosi obyektlaridan ularni berib qo`yish shartlariga muvofiq foydalanishdir. O`simlik dunyosi obyektlari nima maqsadda berilgan bo`lsa, ya'ni ilmiy maqsadda foydalanishga, yog`och kesish uchunmi, yoxud yaylov maqsadidami foydalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar shu maqsadda foydalanish huquqiga ega bo`ladilar. Agar o`simlik dunyosi obyekti ilmiy maqsadlar uchun berilgan bo`lsa, undan ovchilik uchun foydalanish mumkin emas va hokazo. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanuvchilarning navbatdagi huquqlaridan biri bu belgilangan tartibda olingan o`simlik dunyosi obyektlari mahsulotini tasarruf etish huquqidir. O`simlik dunyosidan foydalanuvchilar ma'lumki undan foydalanish jarayonida ma'lum mol-mulkka - ovchilik mahsulotlari, dorivor va zirovorlar, yog`och xom ashyosi, pichan, oziq-ovqat mahsulotlariga ega bo`ladilar. Qonunda belgilangan tartibda egallangan ushbu o`simlik dunyosi mahsulotlari undan foydalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mustaqil ravishda tasarruf etiladi. Yuqorida aytilganlardan tashqari simlik dunyosi obyektlaridan foydalanuvchilar buzilgan huquqlarini tiklanishi hamda o`zlariga yetkazilgan zararning qoplanishini talab qilish huquqiga egadirlar. Masalan, o`rmon xo`jaligi korxonalari yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan o`rmonlardan qonunga xilof ravishda foydalanilganda buzilgan huquqlarini sud yo`li bilan tiklash va o`zlariga yetkazilgan zararni to`la undirib olish huquqiga egadirlar. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanuvchilar huquqlar bilan bir qatorda ba'zi majburiyatlarga ham rioya qilishlari shartdir. Shulardan eng muhimi o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishning belgilangan qoidalariga rioya etishdir. Ma'lumki, o`simlik dunyosi obyektlari oldindan belgilangan maqsad, ya'ni yaylov maqsadida, yovvoyi o`simlik mevalarini terish, ilmiy maqsadda, yoxud pichan o`rish, yoki yog`och kesish masadlarida berilishi mumkin. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanuvchilar eng avvalo mana shu talabga rioya qilgan holda undan foydalanishlari lozim. Bundan tashqari, yog`och kesish, pichan o`rish, ov qilishning o`z tartib-qoidalari mavjud bo`lib, o`simlik dunyosidan foydalanuvchilar shu shartlarni ham bajarishlari talab etiladi. Navbatdagi majburiyatlaridan biri foydalanishga berib qo`yilgan o`simlik dunyosi obyektlaridan oqilona foydalanish shartdir. O`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanuvchi subyektlar undan ilm-fan tavsiyasi asosida, unga zarar yetkazmasdan, kamyob o`simlik turlarini yo`qolib ketishga yo`l qo`ymasdan, tabiatning umumiy qonuniyatlariga rioya etgan holda, o`simlik dunyosini takror ko`paytirishni ko`zlab oqilona foydalanishga majburdirlar. O`simlik dunyosi obyektlarini muhofaza qilish va ularni takror ko`paytirish chora-tadbirlarini amalga oshirish foydalanuvchilarning asosiy majburiyatlaridan biridir. Buning uchun o`simlik dunyosi obyektlarini muhofaza qilish va ularni ko`paytirish qoidalari va normativlarini belgilash, O`zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan kamyob va yo`qolib ketish xavfi ostida turgan o`simliklar turlarini muhofaza qilishning alohida rejimini belgilash, o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanishda cheklashlar va ta'qiqlashlarni belgilash, alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar barpo qilish, o`simlik dunyosi obyektlari va ular o`sadigan muhitni muhofaza qilish, ulardan foydalanish va takror ko`paytirish sohasidagi ilmiy-tadqiqotlarni tashkil etish, davlat ekologik ekspertizasi o`tkazish, davlat nazoratini amalga oshirish kabi tadbirlarni amalga oshirish lozim bo`ladi. O`simlik dunyosini muhofaza qilish uchun qonunda belgilanishicha, o`simlik dunyosi obyektlari o`sadigan muhitga ta'sir ko`rsatadigan faoliyat shu obyektlarning saqlanishini ta'minlaydigan talablarga rioya etilgan holda amalga oshirilishi lozim (24-modda). O`simlik dunyosi o`sadigan muhitga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan ishlab chiqarish obyektlarini joylashtirish va ulardan foydalanish, yangi texnologiyalarni joriy etish, geologiya-qidiruv ishlarini o`tkazish, foydali qazilmalarni qazib olish, chorva mollarini o`tlatib boqish O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi va O`zbekiston Respublikasi Davlat o`rmon qo`mitasi bilan kelishib olinishi kerak. O`simlik dunyosini himoya qilish chora-tadbirlari bilan ta'minlanmagan ishlab chiqarish obyektlarini ishga tushirish hamda texnologiyalarni qo`llash man qilinadi. Mineral o`g`itlar va boshqa dorilar qo`llanilgan taqdirda o`simlik dunyosi obyektlarini muhofaza qilish talablari hisobga olinishi zarur bo`ladi. Yuqorida sanab ko`rsatilganlardan tashqari, yuridik va jismoniy shaxslar o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanish joylarida yong`in xavfsizligiga rioya etishlari hamda o`simlik dunyosi obyektlaridan foydalanganlik uchun haqni o`z vaqtida to`lab borishlari talab etiladi. O‘simlik dunyosidan foydalanish va muhofaza qilish huquqiy holatining tushunchasi O‘simlik dunyosi tabiat obektlari ichida alohida va muhim o‘rinni egallaydi. O‘simlik dunyosining tabiat obektlari orasidagi tutgan o‘rni uning tabiat va jamiyat hayotidagi ahamiyati, tabiat va jamiyatning o‘zaro aloqasi, uzviyligi hamda munosabatidagi rolidan kelib chiqadi. O‘simlik dunyosini huquqiy holati uning tabiat va jamiyatdagi ana shu o‘rni hamda ahamiyatini e’tiborga olgan holda belgilanadi. O‘simlik dunyosi huquqiy holatini belgilashda avvalo uning tabiatda tutgan o‘rni, foydalanish ahamiyati, muhofaza qilish zaruriyati inobatga olinadi. Tabiat obektlari ichida o‘simlik dunyosi muhim ekologik funksiyani bajarishi bilan xarakterlanadi. U tabiiy atrof muhit muvozanatini saqlab turib, undagi tirik mavjudodni yashashi uchun muhim bo‘lgan kislorod yetkazib beradi. Shuningdek, o‘simlik dunyosi yerni suv va shamol eroziyasidan, quyosh nuridan saqlashda, suvni muhofaza etishda muhim rol o‘ynaydi. O‘simlik dunyosi ekologik vazifadan tashqari xo‘jalik ehtiyojlarini qondirishda ham muhim xom-ashyo manbai sifatida xizmat qiladi. Undan sanoat, qishloq xo‘jaligi, tabobat, sog‘lomlashtirish, ilm-fan maqsadlarida keng foydalaniladi. O‘simlik dunyosi yog‘och, meva, dori-darmon, pichan tayyorlashda muhim manba bo‘lib hisoblanadi. O‘simlik dunyosi obektlarining ana shu ekologik hamda xo‘jalik ehtiyojlari vazifasining bajarish yo‘nalishlaridan kelib chiqib, ularga nisbatan huquqiy holat o‘rnatiladi. Masalan, o‘rmonlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish bo‘yicha munosabatlari belgilangan huquqiy holatga nisbatan, kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan o‘simlik turlaridan foydalanish tartibiga belgilangan huquqiy holat farq qilishi mumkin. Yoki ilmiy maqsadlarda foydalaniladigan o‘simlik dunyosi obektlarining huquqiy holati yovvoyi organizmlardan topgan tabiiy o‘simliklar jamoalariga belgilangan huquqiy holatidan boshqacha bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida o‘simlik dunyosidan foydalanish va ularni muhofaza qilishni tartibga soluvchi, o‘simlik dunyosi obektlari huquqiy holatini o‘rnatuvchi me’yoriy xo‘jjatlar qabul qilingan. Bular jumlasiga O‘zbekiston Respublikai Konstitutsiyasi, "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi, "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi, "O‘rmon to‘g‘risida"gi, "Mulkchilik to‘g‘risida"gi qonunlari hamda O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Ma’muriy javobgarlik, Fuqarolik kodekslarini kiritish mumkin. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o‘simlik dunyosiga nisbatan mulkchilikning huquqiy holati o‘rnatilgan bo‘lib, unga ko‘ra o‘simlik dunyosi davlat mulki -umummilliy boylik bo‘lib, undan oqilona foydalanish zarur va u davlat muhofazasidadir (55-modda). O‘simlik dunyosi obektlari mulkchiligiga nisbatan xuddi shunday huquqiy holat "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi (4- modda), "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi (3-modda), "O‘rmon to‘g‘risida"gi (3-modda), "Mulkchilik to‘g‘risida"gi qonunlarda ham belgilangan. O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risidagi me’yoriy hujjatlar tabiiy sharoitda o‘sadigan o‘simlik dunyosi, shuningdek takror ko‘paytirish va genetik fondini saqlash uchun yekib o‘stirayotgan yovvoyi o‘simliklarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo‘lib, ularning asosiy vazifasi floraning tur tarkibini va genetik fondini tabiiy sharoitlarda saqlab qolish, tabiiy o‘simliklar jamoalarining va yovvoyi o‘simliklar o‘sadigan muhitning bir butunligini saqlash, o‘simlik dunyosidan oqilona foydalanish va uni takror ko‘paytirishni ta’minlash, yuridik va jismoniy shaxslarning o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi faoliyatlarini huquqiy tartibga solish, o‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish qoidalari buzilganda aybdorlarga tegishlicha mulkiy, ma’muriy, jinoiy javobgarlik jazo choralarini qo‘llashdan iborat bo‘ladi. O‘simlik dunyosi obektlarini muhofaza qilish va undan foydalanish bo‘yicha huquqiy holatni belgilashda O‘zbekiston Respublikasining "O‘rmon to‘g‘risida"gi va "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunlari hamda O‘zbekison Respublikasi Oliy Majlisning «Noyob va yo‘q b o‘ lib ketayotgan o‘simlik va hayvon turlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni tartibga solish t o‘g‘ risida», O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Biologiya resurslaridan oqilona foydalanish, ularni O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish va uning tash q arisiga olib chiqish ustidan nazoratni kuchaytirish t o‘g‘ risida»gi qarori, alohida o‘rinni yegallaydi. Bu normativ-huquqiy hujjatlarda o‘simlik dunyosi obektlari, ushbu obektlardan foydalanish turlari, muddatlari, normativlari, foydalanuvchilarning huquq va majburiyatyalari, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanishni cheklash, to‘xtatish va man yetish, o‘simlik dunyosi obektlarining monitoringi, davlat kadastri kabi masalalar tartibga solingan. O‘simlik dunyosidan foydalanish huquqi tushunchasi ham qonunda o‘z ifodasini topmagan. O‘simlik dunyosi tushunchasi yuridik adabiyotda ham hali tadqiqot predmeti bo‘lgan yemas. Bizningcha, O‘simlik dunyosidan foydalanish huquqi deganda, ma’muriy- ruxsat berish huquqi va shartnoma asosida kelib chiqadigan hamda foydalanish huquqi yoki yegalik qilish huquqi yoxud yegalik qilish huquqi doirasida amalga oshiriladigan subektiv huquq, shuningdek o‘simlik dunyosidan foydalanish va uni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan tegishli huquq tarmog‘ida belgilangan huquqiy me’yorlar jamlanmasi ga aytiladi. Huquqiy adabiyotlarda faqat o‘rmon tushunchasi va o‘rmondan foydalanish huquqi tushunchalarigagina e’tibor qaratilgan. Ma’lumki, o‘simlik dunyosi tushunchasi o‘rmon tushunchasiga nisbatan ancha keng bo‘lib, undan ba’zi jihatlari bo‘yicha farq ham qiladi. Masalan, o‘rmon tushunchasiga dov-daraxtlar bilan qoplangan yerlar bilan bir qatorda, dov-daraxtlar bilan qoplanmagan, ammo shu maqsadlarga ajratilgan yerlarni ham kiritamiz. Bundan tashqari, o‘simlik dunyoi tushunchasiga suv ostida o‘sadigan o‘simliklarni ham kiritishimiz mumkin, lekin ular o‘rmon tushunchasini bermasligi mumkin va hokazo. O‘simlik dunyosi deganda (chorvachilik, ovchilik, texnik xom-ashyo tayyorlash, dorivorlarni yig‘ish, daraxt va butalarni kesish, ilmiy- tadqiqot, madaniy-ma’rifiy, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya, tabiatni muhofaza qilish maqsadlarida foydalaniladigan yovvoyi organizmlar daraxt, buta va o‘simon urug‘laydigan o‘simliklar, qirqquloqsimonlar mohsimonlar, suv o‘tlari, lishayniklar, zamburug‘lar) tabiiy o‘simliklar majmui yig‘indisi tushuniladi. Shundan kelib chiqib o‘simlik dunyosidan foydalanish huquqi qonunda belgilangan maqsadlarda o‘simliklar majmuidan foydalanishda kelib chiqadigan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisi tushuniladi. Bu huquqiy normalar o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanuvchi subektlarning huquq va majburiyatlarini, foydalanish uchun berish, to‘xtatish, bekor qilish tartiblarini, davlat boshqaruvi, o‘simlik dunyosi muhofazasi bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo‘ladi. Demak, o‘simlik dunyosining huquqiy holati o‘simlik dunyosiga nisbatan mulkdorlik, davlat boshqaruvi, o‘simlik dunyosi obektlaridan foydalanish, foydalanishni cheklash, to‘xtatish, bekor qilish, foydalanish normativlari, foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari hamda qonuniy manfaatlari, o‘simlik dunyosini muhofaza qilish, o‘simlik dunyosi monitoringi, davlat kadastri, davlat nazorati kabi tartib-qoidalarni belgilash va o‘rnatishni maqsad qiladi. O‘simlik dunyosining huquqiy holatini belgilashda harakatdagi qonunchilik uning obektlarini aniqlashga alohida e’tibor bergan. Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasining "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonunning 5-moddasiga ko‘ra, o‘simlik dunyosi obektlarini, birinchidan, yovvoyi organizmlar, ya’ni daraxt, buta va o‘simon urug‘laydigan o‘simliklar, qirqquloqsimonlar, moxsimonlar, suv o‘tlari, lishayniklar va zamburug‘lar o‘zining butun xilma-xil turlari bilan; ikkinchidan, yovvoyi organizmlardan tashkil topadigan tabiiy o‘simliklar jamoalari yoki ularning har qanday majmui; uchinchidan, kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan o‘simlik turlari; to‘rtinchidan, yovvoyi o‘simliklarning mevalari, urug‘lari va boshqa qismlari yoki ular hayot faoliyatining mahsullari tashkil etadi. "O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida"gi qonun o‘simlik dunyosidan foydalanish muddatlari, shakllari, turlari, normativlari, bekor qilish asoslarini o‘rnatishga katta ahamiyat bergan. 2.1 Yomg`ir suvi ham o`simliklar hayotiga turlicha ta'sir ko`rsatadi. O`simliklar tomonidan o`zlashtiriladigan tuproq 'suvlariga gravitatsion va kapillyar suvlar. Shunday qilib, o`simliklar xayoti uchun yilning eng issiq va eng sovuq oylaridagi o`rtacha foydali temperaturaning umumiy miqdori va yillik temperaturaningo`rtacha miqdori muhim rol o`ynaydi. Bunday yillik foydali temperatura miqdori turli nuqtalarda turlichadir. Masalan, Malayya arxipеlagida 9500°, Toshkеntda 5000°, Astraxanda 4000°, Odеssada 3500°, Lеningradda 2000°, Yangi yyer orolida 400° ni tashkil qiladi. Shuning uchun ba'zi bir madaniy o`simliklarni yer sharining bir burchagidan ikkinchi burchagiga kеltirib ekishdan oldin shu joylarning yillik foydali issiqlik miqdorini hisobga olish va temperaturaning minimal, optimal hamda maksimal nuqtalari yilning fasllari davomida qanday va qanchalik o`zgarib turishini hisobga olishni talab etadi. Buning uchun bir nеcha yil davomida har bir gеografik punkt atrofida maxsus kuzatishlar o`tkazishni va shu kuzatishlar davrida o`simliklar hayotida yil davomida sodir bo`ladigan barcha hodisalarni (ko’rtaklarning uyg`onishi, g`uichalarping hosil bo`lishi, gullashi, urug’ hosil qilishi, xazonrеzlikning boshlanishi kabi) kuzatilishi va sinib qaytishiga ta'sir ko`rsatadi. Ma'lumki, bulut va tumanlar quyosh nurining bir qismini yutib, o`simliklardagi fotositstеz protsеssini sеkiplashtiradi, tuproqni kuchli qizishi uchun to`sqinlik qiladi va havoda suv bug`larining ko`payi shiga sabab bo`ladi. Yomg`ir suvi ham o`simliklar hayotiga turlicha ta'sir ko`rsatadi. Agar yomg`ir kuchli va qisqa muddatda yog’`ib o`tsa, o`simlik.larga uning foydasidan ko`ra zarari ko`proq tеgadi. Yil davomida bir tеkisda va har doim sеkin yoqqan yomg`ir o`simlik hayotiga foydali ta'sir ko`rsatadi. Qor o`zidan issiqlikni sеkin va kam o`tkazish xususiyatiga ega bo`lganligi uchun tuproq va o`simliklarni sovuqdan himoya qiladi. Uning bu xususiyatini hisobga olgan holda qor yog’`adigan, lеkin kuchli shamol bo`lib turishi natijasida tuproq bеtidan shu qorlarni uchirib kеtilishining oldini olish maqsadida turli qor to`sqich polosalar tashkil etiladi. Ayniqsa bu tadbirlar mamlakatimizning dеhqonchilik uchun o`zlashtirilgan unumdor qoratuproqli dasht zonasida muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, Astraxan o`lkasida bug`doy hosili qor to`sqichlar yordamida 102% ga еtgan, javdarniki esa 40% ga oshgan. Bu yyerlarda qorning to`silishi patijasida tuproq muzlamagan va maysalar sovuqdan zararlanmagam, Ko`plab qor yog’ishi natijasida o`simlikning vеgеtatsiya davri qisqaradi yoki uzoq turib qolgan qalin (30-40 sm) qor ostida ko`pgina o`tlar sarg`ayib chiriydi. O’rmon zonasida o`sayotgan va «boychеchaklar» nomi bilan ma'lum bo`lgan bir gruppa o`simliklar qorning uzoq vaqtgacha erimasdan tuproq bеtini qoplab yotishiga moslashgan. Ularning hayoti kuz va qish mavsumlarida dеyarli qor ostida normal o`tadi. Chunki, bahor va yoz mavsumida bunday o`rmoplarda kеng bargli daraxt hamda butalarning o`sishi natijasida boshqa o`simliklarning rivojlanishi uchun sharoit bo`lmaydi. Shudring va qlrov kabilarning o`simliklarga ta'siri chuqur o`rganilmagan. Ammo ular havo namligini oshirishga ta'sir ko`rsatadi, dеb taxmin qilinadi. Do`lning o`simlik hayotiga salbiy (mеxanik) ta'siri ko`proq. Chupki do`l yoqqanda daraxtlar guli to`qiladi, mеvasi zararlanadi va hokazo. Tuproqdagi suvlar xilma xil bo`lib, ularning bir qismi o`simlik tomonidan o`zlashtiriladi. O`simliklar tomonidan o`zlashtiriladigan tuproq 'suvlariga gravitatsion va kapillyar suvlar kiradi. Foydalanilmaydigan shakllariga esa pardasimon, kolloid va gigroskopik suvlar knradi. Yuqorida ta'kidlab o`tganimizdеk, hamma joyda ham, doimo o`simliklar uchun suv yеtarli darajada bo`lavyermaydi. Yer yuzidagi cho`l va qisman dasht zonalarida o`simliklar yil bo`yi yoki yilning ma'lum bir davri (yoz, kuz) da suv tanqisligiga duch kеladi. Ular shunday shar.oitga sеkinasta moslasha boradi. Shuning uchun ularda turli xil moslanish bеlgilari vujudga kеlgan. Suv tanqisligiga duch kеlib turadigan va shu sharoitga moslasha olgan o`simliklar ksyerofit o`simliklar dеb ataladi. Kserofit o`simliklarda barg plastinkasi kichraygan yoki mutlaqo rеduktsiyalangan, bargdagi labchalari juda chuqur joylashgan. Ularning barg, poyalari qalin tuklar yoki mum moddasi bilan qoplangan, quyosh nuriga nisbatan barglar o`z xolatini o`zgartira olib, suvni bug`lantirishda ishtirok etadigan osmotik; bosim kuchli plazmaning uzoq muddat davomida suvsizlanish hodisasiga bardosh berishi va boshqa shunga o`xshash xususiyatlarni ko`rsatish mumkin. Kserofitlar bir nеcha gruppaga bo`linib, ularning barcha a'zolari shunday noqulay sharoitga bardosh byergan va ularda qandaydir moslanish bеlgilari yuzaga kеlgan. Quyida bu xildagi kserofitlarning ba'zi gruppalari ko`rsatilgan: O‘simlik o‘sishi va rivojlanish uchun zarur bo‘lgan tashqi muhit elementlari ekologik omillar deb nomlanadi. Ularni 3 guruhga bo‘lish mumkin. 1. Abiotik - tabiatning tirikmas omillari. Iqlim omillari: yorug‘lik, harorat, suv, havo, tuproq va orografik omillar. 2. Biotik omillar. Tirik organizmlarning o‘zaro ta’siri: hayvonlarning, hasharotlarning, mikroorganizmlarnnig o‘simliklarga ta’siri. 3. Antropogen omillar insonlarning tabiatga ta’siri. Insonlarnnig tabiatga ta’siri bevosita va bilvosita bo‘ladi. Ekologik omillar yil davomida o‘zgarib turishi bilan birga, ularga o‘simliklarning munosabati ham turlicha bo‘ladi. Masalan: urug‘ unib chiqishi uchun qorong‘i muhit talab qilinsa, maysaning rivojlanishi uchun yorug‘lik talab qilinadi. Bevosita ta’sir qiluvchi omillarga namlik, yorug‘lik, issiqlik, inson va hayvonlar ta’siri misol bo‘la oladi. Bilvosita ta’sir etuvchi omillarga relef, tog‘ jinslari, iqlimni o‘zgarishi va tuproq sharoitining o‘zgarishi misol bo‘la oladi. Ba’zan ayrim ekologik omillar bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan: shamol o‘simliklarning novdasini sindirib, bargini, mevasini to‘kib, bevosita ta’sir ko‘rsatsa, tuproqdagi namlikni kamaytirib, qatqaloq hosil qilib bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Do‘l o‘simlikning yer usti organlariga salbiy ta’sir ko‘rsatsa, tuproq namligini oshirib, havo haroratini o‘zgartirib bilvosita ta’sir etadi. Har qanday ekologik omil o‘simliklarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Masalan: sholi suvda yaxshi o‘sadi, lekin suv ko‘p bo‘lsa, g‘o‘za tez kunda halok bo‘ladi. Ko‘pchilik o‘rmonda o‘suvchi o‘simliklar soya joyda yaxshi o‘sadi, yorug‘ joyda tezda halok bo‘ladi. Aksincha, cho‘l zonasida o‘suvchi o‘simliklar yorug‘ joyda yaxshi rivojlansa, soya joyda tez kunda halok bo‘ladi. Azotning o‘simliklarga yetishmasligi barglar hujayralardagi pigmentlarning tizimiga, xloroplastlarning tuzilishiga va ularning umumiy faolligiga kuchli ta’sir qiladi. Shuningdek, RDF-karboksilaza ferementining miqdoriga va faolligi azotning miqdori bilan belgilanadi. Kislorod. Fotosintez odatda aerob sharoitda o‘tishi tufayli ushbu jarayonda kislorodning o‘rni beqiyosdir. Bu esa kislorod bilan muqobil ta’minlanishini talab qiladi. Ammo xavoda kislorodning ko‘payib ketishi fotosintezga salbiy ta’sir etishi mumkin. Masalan, xavoda kislorodning ma’lum darajada kamayishi (3%), yorug‘likda nafas olish kuchli bo‘lgan dukkakli o‘simliklarda fotosintezni nisbiy darajada jadallashganligi kuzatiladi. Ma’lumki, fotosintez jarayoni uchun kabonoat angidrit zarur substratdir. SO2 gazining atmosfera havosidagi miqdori nisbatan anchagina kam 0,03% atrofida. Bir gektar maydonga 100 m balandlikgacha bo‘lgan hajmda SO2 miqdori 550 kg atrofida. Shuningdek o‘simliklar tomonidan bir sutka mobaynida 120 kg SO2 o‘zlashtiriladi xolos. Fotosintez jarayoni atmosferada 0,008% SO2 mavjud bo‘lganda boshlanadi va uning miqdori oshib borishi bilan jadallashib 0,3% ko‘rsatkichda eng yuqori darajaga yetadi. .O‘simliklarning biomorfologik xususiyatlari T.A. Rabotnov tomonidan ishlab chiqilgan va A.A. Uranov tomonidan to‘ldirilgan tasnif bo‘yicha quyidagi asosiy o‘sish va davrlarga bo‘linib o‘rganiladi: latent, virginil, generativ va postgenerativ. Latent davrda urug‘ning bioekologik xususiyatlari o‘rganiladi. Virginil davri 4 holatga bo‘lib o‘rganiladi: o‘simta, yuvenil (yosh) holatidagi o‘simlik, immatur holatidagi o‘simlik va viriginil holatidagi o‘simlik. Generativ davri ham quyidagi holatlarga bo‘lib o‘rganiladi: yosh generativ o‘simlik, o‘rta yoshdagi generativ o‘simlik, qariyotgan generativ o‘simlik va qarigan generativ o‘simlik. Postgenerativ davri holatlari: subsenil o‘simlik va senil o‘simlik. Quyida o‘simlik yosh holatlarining asosiy belgilari keltirilgan. O‘simta-urug‘ bilan hali aloqa yo‘qolmagan bo‘ladi. Yuvenil o‘simliklarurug‘ bilan aloqa yo‘qoladi, asosiy novda va ildizning keyingi rivojlanishi, barglari katta yoshdagi o‘simliklarga qaraganda ko‘pincha maydaroq, nisbatan kamroq, bo‘lingan bo‘ladi. Yon va qo‘shimcha ildizchalar hosil bo‘la boshlaydi, barglar to‘p bo‘lib joylashadi. Katta yoshdagi o‘simlik belgilari hali ko‘rinmaydi. Immatur o‘simliklar-shoxlanishning boshlanishi ya’ni katta yoshdagi o‘simliklarga o‘tish davri xisoblanadi. Ildiz tizimi murakkabashib boradi. Virginil