O‘YIN TEXNOLOGIYASI VA UNING VAZIFALARI MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................... I BOB MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIDA O‘YIN TEXNOLOGIYASI … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 O‘yinli texnologiyaning turlari va uning vazifalari ………............................... 1.2. Kompyuter o‘yin texnologiyalarini ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamyati …............................................................................. ................ II BOB MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDABOLALARNING O‘YIN KOMPETENSIYASINI RIVOJLANTIRISH ................. 2.1. Ta’lim jarayonida o‘yin uslubidan foydalanish ………...................... 2.2 Maktabgacha ta’lim jarayonida ijodiy, qoidali, milliy o‘yinlarda bolalarni jismoniu va ruhiy tarbiyalash usuli ………………………………………………. XULOSA .................................................................................................................... ADABIYOTLAR RO‘YXATI: ................................................................................ 2 I BOB MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIDA O‘YIN TEXNOLOGIYASI 1.1 O‘yinli texnologiyaning turlari va uning vazifalari Ta’lim texnologiyasi tushunchasi ta’lim maqsadiga erishish quroli, ya’ni oldindan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etish va shu maqsadga erishishning metod, usul va vositalari tizimini, ta’lim jarayonini boshqarishni ifodalaydi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi bola shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagogik texnologiyaning tamoyillari quyidagilardir: kafolatlangan yakuniy natija, ta’limning samaradorligi, qaytuvchan aloqaning mavjudligi, ta’lim maqsadining aniq shakllanganligi. O‘yin texnologiyasi ham o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo‘lgan jarayonlarning mantiqiy ketma- ketligi va o‘zaro bog‘liqligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi. L.S. Vigodskiy o‘yinni bolaning ichki ijtimoiy dunyosi, ijtimoiy buyurtmalarni o‘zlashtirish vositasi sifatida ta’riflaydi. Har qanday o‘yin muayyan vazifalarni bajaradi:  maftunkorlik; kommunikativlik;  o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish;  tashxis;  o‘yin ishtirokchilari o‘rtasidagi muloqot;  ijtimoiylashuvlik. Ma’lumki, o‘yinlar quyidagi to‘rt asosiy xususiyatga ega: - erkin rivojlantiruvchi faoliyat, ya’ni bola o‘yinni o‘zi tanlaydi, unda faol ishtirok etadi. Bunda birinchi navbatda yakuniy natija emas, balki o‘yin jarayoni muhim ahamiyatga ega; - ijodiy xarakter, ya’ni o‘yin jarayonida bolalar uchun ijod qilishga katta imkoniyatlar mavjud; - emotsional ta’sir - bola o‘yinda markaziy o‘rin egallashni xohlaydi, g‘olib bo‘lishga intiladi, bu bolaning faolligini oshirishga yordam beradi; 3 - asosiy va qo‘shimcha qoidalar o‘yin mazmuni, uning mantiqiy ketma- ketligini belgilaydi.O‘yin tuzilishiga - maqsad, rejalashtirish, maqsadga erishish, natijalarni tahlil qilish kabi komponentlar kiradi. O‘yinning eng asosiy xususiyati uning ijodiyligidadir. U o‘zaro kurash, musobaqalashish, raqobat shaklida namoyon bo‘ladi. Ilmiy tadqiqod ishlari natijasi shuni ko‘rsatadiki, nazariy jihatdan o‘yinga faoliyat, jarayon va o‘qitish metodi sifatida qarash mumkin. O‘yin faoliyat sifatida maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs subyekt sifatida o‘z imkoniyatlarini to‘la amalga oshiradi. O‘yinli faoliyatni motivatsiyalash o‘yin xarakterining musobaqalashish shartlari, shaxsning o‘zini namoyon qila olishi, o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish ehtiyojlarini qondirishdan kelib chiqadi. Jarayon sifatida o‘yin tuzilmasi quyidagilarni qamrab oladi:  o‘ynash uchun olingan rollar;  bu rollarni ijro etish vositasi bo‘lgan o‘yin harakatlari;  haqiqiy narsalarni shartlilarga almashtirish;  o‘yinda ishtirok etuvchilarning real o‘zaro munosabatlari;  o‘yinda shartli ravishda yaratilgan sujet (mazmun). Har qanday texnologiyada, jumladan, o‘yin texnologiyalarida ham, o‘quv maqsadi aniq belgilanishi zarur. Bu texnologiyaning asosiy negizidir. Maqsad to‘g‘ri qo‘yilishi uchun tarbiyachi bolaga nimani o‘rgatmoqchi bo‘lganligini bilishi kerak. Bitta mashg‘ulotda bitta maqsad qo‘yilishi maqsadga muvofiq. Masalan, bolalarni 3 raqami bilan tanishtirish yoki yil fasllari haqida tushuncha berish va h.k. O‘yin texnologiyalari (ayniqsa, bog‘cha bolalari uchun) rivojlantiruvchi maqsadlarni (bolaning idrok, xotira, diqqat, tafakkurini rivojlantirish) amalga oshirishi ham mumkin. Bunda o‘yin jarayonida yakuniy natija muhimroq bo‘ladi. Pedagogik ijrochilik o‘yinlarini bola uch yoshdan boshlab o‘zlashtira boshlaydi. Shu yoshga kelib bola odamlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan tanisha boshlaydi, hodisalarning ichki va tashqi tomonlarini ajrata boshlaydi, o‘zida ichki kechinmalarni seza boshlaydi. Ularga munosabat bildiradi. Maktabgacha yoshda 4 bolalar o‘yin faoliyatini o‘zlashtira borib ijtimoiy qadrli va ijtimoiy baholanuvchi faoliyatga tayyorlana boshlaydilar. Maktabgacha ta’lim tizimida qo‘llaniladigan pedagogik o‘yinlarning quyidagi turlari mavjud: 1. Bolalar kayfiyatini ko‘taruvchi. 2. Hamkorlikka chorlovchi. 3. Bolalarni o‘zligini namoyon etishga chorlovchi. 4. Bolalarda o‘ziga ishonch hissini shakllantiruvchi, jismoniy va intellektual muammolarni yo‘qotishga qaratilgan. 5. Maktabgacha bolalar xatti-harakatidagi cheklanishlarni tavsiflovchi (diagnostika). 6. Bolalar shaxsi strukturasiga ijobiy korreksiyalar beruvchi. 7. Millatlararo bag‘rikenglikni shakllantiruvchi. 8. Bolalarda ijtimoiy, jamoaviy munosabatlarni shakllantiruvchi o‘yinlar. Pedagogik o‘yinlarni quyidagicha tasniflash mumkin. Faoliyat turlariga qarab: ijtimoiy intellektual, mehnat, ijtimoiy va psixologik o‘yinlar. Pedagogik jarayonlarning xarakteriga qarab: ta’lim-tarbiyaviy, rivojlantiruvchi, mahsuldor, ijodiy, psixotexnik o‘yinlar. O‘yinlar metodlariga qarab: predmetli, sujetli, badiiy rolli, hodisalarni tasavvur etuvchi va drammalashtiruvchi o‘yinlar. Predmetlar asosidagi o‘yinlar: matematik, biologik, ekologik, musiqali, texnikaviy, jismoniy tarbiyalovchi, iqtisodiy tejamkorlik va ishbilarmonlik, tadbirkorlikni rivojlantiruvchi o‘yinlar. O‘yin vositalari bo‘yicha: o‘yin vositalari (koptok, piramida, kub va boshq.) bilan amalga oshiriladigan o‘yinlar va o‘yin vositalarisiz amalga oshiriladigan o‘yinlar xontaxta ustida, xonada va dalada o‘ynaladigan o‘yinlar, kompyuter va televizor o‘yinlari kabi texnik vositalar. Maktabgacha ta’limda yoshi kattalarning to‘plagan tajribasini kichik yoshdagilarga singdirish jarayonida o‘yinlar ta’lim metodi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘yin metodlariga qarab maktabgacha ta’lim vazifalaridan kelib chiqib, predmetli, sujetliishchan, drammalashtirilgan o‘yinlardan keng foydalaniladi. 5 Maktabgacha ta’limda rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlarni o‘quv tarbiya jarayonida qo‘llash quyidagi o‘ziga xos xarakterga ega bo‘ladi. Birinchidan, rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlar maxsus topshiriqlar majmuasidan iborat bo‘ladi. Ikkinchidan, o‘yin faoliyatidagi topshiriqlar rangli kublar, g‘ishtchalar, kvadratlar, plastilin, karton qog‘ozlar, konstmktor-mexanik majmualarida turli ornament, rasm va jimjimador predmetlar vositasida amalga oshiriladi. Uchinchidan, topshiriqlar mustaqil bajarilishini ta’minlash maqsadida ulrni osondan qiyinga tomon, aniq vaqt oralig‘ida sifatli bajarilishini ta’minlash darkor. Maktabgacha ta’lim muassasalarida interfaol o‘yinlardan foydalanish ijobiy natijalarga olib keladi. Bu o‘yinlar jarayonida bola passiv obyektdan faol subyektga aylanadi. Tarbiyachining asosiy vazifasi esa o‘yinni tashkil etish, bolalar ijodiga sharoit yaratishdan iborat. Interfaol usul: 1. Pedagogik texnologiyaning ajralmas bir qismi sifatida ta’lim tarbiyaning umumiy mohiyatini aks ettiruvchi yahlit jarayondir . 2. Ta’lim tarbiya jarayonini takommilashtiruvchi, optimallashtirishga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyoj. 3. Didaktik hamda tarbiyaviy xarakterdagi ta’lim tarbiya jarayonini samarali mohorat tarza tashkil etishdur . 4. Yo‘naltiruvchanlik vazifasini bajaradi, yani shaxsni rivojlantirish tarbiyalash shakillantirish uchun xizmat qiladi, 5. Shaxsiylik xususiyatga ega bo‘lib muayyan ta’lim tarbiya jarayonida qo‘llashga nisbatan yagona, qat’iy, me’yorlar talab etilmaydigan jarayon.  Interfaol usullar o‘z navbatida maktabgacha yoshdagi bolalarda quidagi psixologik xususiystlarini shakillantirish bilan ajralib turadi.  Fikrlash : - mantiqiy tafakkur ko‘rgazmali, tasvirli jarayon asosida rivojlanadi.  Nutq:- ichki nutqning rivojlanishiga ma’lum tasir etadi.  Ixtiyoriy bilish jarayoni;- o‘zlashtirish jarayonida ixtiyoriy ravishda o‘z fiktini jamlashga kirishadi. 6  Fiziologik sezgirlik: - individual ravishda aksariyat, xolda past darajada. Bilim orttirish obyekti:- predmet va hodisalar o‘rtasidagi sabab – oqibatli bog‘liqlik .  Bilim ortirish usuli:- mustaqil faoliyat, kattalar va tengdoshlar bilan bilim orttirish muloqot qilish.  Muvaffaqiyatli o‘zlashtirish shartlari:- shaxsiy dunyoqarashning kengligi, xar bir ishda bilimdonlik.  Muloqot yuritish sharti:- vaziyatdan tashqari shaxsiy muloqot.  Tengdoshlari bilan munosabatlar:- hissiy ko‘mak manbai.  His-hayajonlar:- yuqori darajadagi his- tuyg‘ularga egalik. O‘yin faoliyati:- o‘zini zimmasiga olgan ro‘lga muofiq tutish shakillanadi Interfaol o‘yinlar jarayonida bola mustaqil fikrini to‘g‘ri bayon etishga, boshqalarni tinglashga o‘rganadi, boshqacha qilib aytganda interfaol o‘yinlar orqali kelajakda har bir bola uchun zamir bo‘lgan ijobiy sifatlar shakllantiriladi. Interfaol o‘yinlarni samarali o‘tkazish uchun quyidagi qoidalarga e’tibor berish lozim: 1. Mashg‘ulot oldidan bolalar o‘yin qoidalari va mazmunini qay darajada tushunganliklarini aniqlash. 2. Bolalarning yosh xususiyatlari va bir-birlariga bo‘lgan munosabatlarini hisobga olish. 3. Har bir bolaning qobiliyati va psixologik xususiyatlarini e’tiborga olish. 4. O‘yin jarayonida bolalarga qiziq bo‘lgan materiallardan foydalanish. 5. Diqqat va e’tiborni jalb etadigan uslublarni izlab topish. 6. Bolalarga rohami to‘g‘ri taqsimlash. 7. O‘yindan qanday maqsadda foydalanish mumkinligini bilish. 8. O‘yinning asosiy bosqichlari haqida tasavvurga ega bo‘lish va natijalarini prognoz qilish. Pedagogik nuqtayi nazardan to‘g‘ri tashkil etilgan o‘yin bolaning axloqiy, irodaviy xususiyatlarini shakllantirish bilan birga unda bilim olishga, atrofdagi olam 7 sirlarini ochishga qiziqish uyg‘otadi. Shuning uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida o‘yin texnologiyalaridan keng foydalanish kerak. O‘yinlar texnologiyasi tushunchasi pedagogik texnologiyaning tarkibiy qismidir. O‘yin texnologiyasi an’anaviy tahimdagi o‘yin metodidan o‘zining aniq maqsadi, amalga oshirish kerak bo‘lgan jarayonlarning mantiqiy ketma-ketligi va o‘zaro bog‘liqligi, oldindan belgilangan natijalarga erishish kafolati bilan farq qiladi. 8 1.2. Kompyuter o‘yin texnologiyalarini ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamyati Ta’limda o‘yin texnologiyalaridan foydalanish o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga, kognitiv faollikni rivojlantirishga, amaliy faoliyatning turli ko‘nikma va ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi, shuningdek, talabalarni o‘rganishga rag‘batlantirish va rag‘batlantirishning samarali vositasidir. Qulay va quvonchli muhit yaratadi. 15 yil oldin, kompyuter hayratda qabul qilindi. Ammo bugun oddiy kundaik qurilma sifatida qabul qilamiz va foydalanamiz. Kompyuter dasturlari sizga musiqa, video va rasmlarni boshqarish, matn ko‘rinishdagi axborotlarni qisqa vaqt ichida tahrirlash, turli ko‘ngil ochar mash’ulotlar ya’ni o‘yinlardan foydalana olish imkoniyatini beradi. Uy kompyuterini sotib olishning asosiy tashabbuskorlari maktab o‘quvchilari. Shuning uchun, o‘spirin farzand otaonalari kompyuterni sotib olishning ijobiy va salbiy tomonlarida aniq tushunish kerak ... Ayni paytda texnologiya jadal rivojlanmoqda, shuning uchun o‘smirlik davrida kompyuter savodxonligini o‘zlashtirish juda foydali bo‘ladi. Maktabda allaqachon bolalar ko‘p sonli ma’lumotlar bilan qanday ishlashni o‘rganish imkoniyatiga ega. Olimlar maktab o‘quvchilarining hayotidagi kompyuter juda foydali ekanligini isbotladilar. Masalan, aqlli o‘yinlar yoki strategiya o‘yinlari bolaning aqliy rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Bundan tashqari, kompyuter texnologiyalari, shu jumladan Internet, yirik shahar va viloyatlarda hattoki qishloqlarda ham foydalanish imkoniyati oshib bormoqda, chunki siz zamonaviy o‘quv dasturlari va turli xil ma’lumotlar bilan tanishishingiz mumkin. Maktab o‘quvchilari va hatto kattalar uchun juda ko‘p o‘zgarishlar mavjud. Shuni ta’kidlandiki, kompyuter yordamida foydalanuvchi tezda ma’lumot almashish imkoniyatiga ega bo‘ladi, chunki tez bajarilayotgan jarayon ularni hayratda qoldiradi. Kompyuterda maktab o‘quvchilari har doim zavq bilan shug‘ullanishdi, chunki u har qanday yangi o‘yinchoq kabi bolalarning e’tiborini tortadi. Multimedia kompyuter texnologiyalari o‘qituvchiga o‘rganilayotgan materialni chuqurroq va ongli ravishda o‘zlashtirishga hissa qo‘shadigan turli xil 9 vositalarni tezda birlashtirish, dars vaqtini tejash va uni ma’lumot bilan to‘ldirish imkoniyatini beradi. Ko‘p bosqichli akademik yondashuvda foydalanilganda, ta’lim texnologiyasi nogiron yoki xavf ostida bo‘lgan o‘quvchilar uchun matematika va savodxonlik yo‘riqnomalarini farqlash va kuchaytirish qobiliyatiga ega. Misol uchun, texnologiyaga asoslangan o‘yin tadbirlari individuallashtirilgan ko‘rsatma va amaliyotni ta’minlash va butun yoki kichik guruhlarda o‘qitiladigan tushunchalarni umumlashtirishni osonlashtirish uchun ishlatilishi mumkin. Ushbu individuallashtirilgan tadbirlardan to‘plangan ma’lumotlar o‘qituvchilar uchun umumlashtirilishi va butun va kichik guruhlardagi ko‘rsatmalarni xabardor qilish uchun ishlatilishi mumkin. Qo‘shimcha texnologiya aralashuvini o‘qituvchi tomonidan beriladigan ta’lim bilan birlashtirish orqali sinfda texnologiyadan foydalanish o‘qituvchilar va o‘quvchilar uchun yanada mazmunli bo‘ladi. Kompyuterning o‘quv faoliyati vositasi sifatidagi vazifalari uning faktlarni to‘g‘ri qayd etish, katta hajmdagi axborotni saqlash va uzatish, ma’lumotlarni guruhlash va statistik qayta ishlash qobiliyatiga asoslanadi. O‘yin haqiqiy hayotiy vaziyatlarga imkon qadar yaqin bo‘lsa foydali bo‘ladi. Shuning uchun u ta’lim jarayoniga kiritilishi kerak. O‘yin texnologiyalari mustaqil ravishda va umumiyroq, an’anaviy o‘qitish metodologiyasining elementi sifatida qo‘llaniladi. Ular bolalarga o‘quv fanlari mavzularini osonroq o‘zlashtirishga yordam beradi va o‘qituvchi yoki sinfdan tashqari ish olib boruvchi o‘qituvchi uchun jarayonni nazorat qilish va boshqarish osonroq bo‘ladi. Biroq, o‘yinning usuli ta’sir qilishi uchun foydalanish imkoniyati bo‘lishi kerak. Bunday texnologiyalarni amalda qo‘llash uchun quyidagilar zarur: 1. rejalar, maqsadlarni oldindan tuzing va o‘yinning tarkibiy qismlarini - tasvirlar, shartlar, jarayonlar, syujet, ishtirokchilar o‘rtasidagi aloqani diqqat bilan ishlab chiqing; 2.ishtirokchilar oldiga didaktik maqsad qo‘ying, lekin qoidalarni faqat o‘ynoqi tarzda takrorlang; 3. o‘quv materialidan o‘yin vositasi sifatida foydalanish; 10 4. o‘yin natijasini o‘quv topshirig‘ini bajarish bilan bog‘lash - masalan, mashqni yuqori sifatli hal qilish yoki she’rni yodlash orqali g‘alaba qozonishingiz mumkin; 5. darsni o‘yin qoidalariga muvofiq qurish - o‘quvchilarning ishi va xatti-harakati ularga bog‘liq bo‘lishi kerak; 6.o‘quv jarayoniga raqobatbardosh elementni kiritish - bu didaktik vazifani o‘yinga aylantirishga yordam beradi. O‘yin texnologiyalaridan foydalangan holda, ular ma’lum bir mavzuga, o‘rganish mavzusiga tegishli yoki yo‘qligini hal qilish va ko‘ngilochar komponent va haqiqiy o‘rganish balansini kuzatish muhimdir. Mashg‘ulotlarning dars shaklida o‘yin texnikasi va vaziyatlarni amalga oshirish quyidagi asosiy yo‘nalishlarda sodir bo‘ladi: o‘yin topshirig‘i shaklida o‘quvchilar oldiga didaktik maqsad qo‘yiladi; o‘quv faoliyati o‘yin qoidalariga bo‘ysunadi; o‘quv materiali uning vositasi sifatida ishlatiladi, o‘quv faoliyatiga didaktik vazifani o‘yinga aylantiradigan raqobat elementi kiritiladi; didaktik vazifaning muvaffaqiyatli bajarilishi o‘yin natijasi bilan bog‘liq. O‘yin - bu shaxsning tasavvuridagi erkinligi, "amalga oshirib bo‘lmaydigan manfaatlarni xayoliy tarzda amalga oshirish" (A.N. Leontyev). O‘yinlar - bu o‘zaro ta’sir, fikrlash, o‘rganish va muammolarni rivojlantirishga yordam beradigan qiziqarli mashg‘ulotlar jamlamasidir. Ko‘pincha o‘yinlar o‘yinchilarga qisqa vaqt ichida natija ishlab chiqarish imkonini beradigan jihatga ega ma’lumot. Ba’zi o‘yinlar o‘yinchilardan aql bilan shug‘ullanishni talab qiladi. Har bir o‘yin texnologiyasi alohida texnikalardan - ya’ni o‘yinlardan iborat. Ularning turlari juda ko‘p, bu sizga o‘qitish vositalarini moslashuvchan tanlash, mavzuni chuqurroq o‘rganish uchun didaktik usullar bilan birlashtirish imkonini beradi. O‘yinlar bir nechta mezonlarga ko‘ra tasniflanadi: 1. unga jalb qilingan talabalarning "resurslari" bo‘yicha - o‘yinlar jismoniy, aqliy, hissiy-psixologik yoki kombinatsiyalangan bo‘lishi mumkin; 2. pedagogik jarayonning turlari bo‘yicha - ta’lim, kommunikativ, kognitiv, reproduktiv; 3. jarayonni tashkil etishning turi va uslubiga ko‘ra - so‘roq va test, tanlov va bellashuv, 11 teatrlashtirilgan tomosha va dramatizatsiya o‘yini, bayram, trening; 4.qoidalarning jiddiylik darajasiga ko‘ra - oldindan belgilangan chegaralar bilan, o‘yin davomida belgilangan shartlar bilan va improvizatsiya; 5. jarayonning qurilishi bo‘yicha - syujet, rol o‘ynash, mavzu, simulyatsiya, biznes. Ta’lim jarayonida o‘yinlarni tashkil etishda sport jihozlari, ob’ektlar, kompyuter uskunalari yoki virtual maydondan foydalanishi mumkin. Ko‘pincha jismoniy va intellektual shakllar uchun qat’iy qoidalar o‘rnatiladi. Jarayonning erkin yo‘nalishi ijodiy turlarga xosdir - musiqiy, teatrlashtirilgan, bayramona. O‘qituvchi o‘yinning o‘ziga xos xususiyatlari va qo‘shimcha shartlarini belgilaydi, talabalar (o‘quvchilar) va o‘rganilayotgan materialning xususiyatlariga e’tibor beradi. O‘yin usullari darsning turli bosqichlarida qo‘llaniladi: axborot o‘yinlari - yangi bilimlarni joriy etish (dars-sayohat); o‘quv o‘yinlari - ko‘nikma va ko‘nikmalarni shakllantirish uchun ("domino", "xatoni top", "kim ortiqcha" o‘yinlari va boshqalar); mustahkamlovchi o‘yinlar – bilimlarni mustahkamlash (krossvordlar, boshqotirmalar, o‘rganilgan materialni konferentsiya, seminarlar va boshqalar shaklida umumlashtirish bo‘yicha darslar); nazorat o‘yinlari - olingan bilimlarni sinab ko‘rish (musobaqalar). Darsning barcha bosqichlarida o‘yin usullaridan foydalanish majburiy shart emas. Har bir o‘qituvchi o‘yinlardan faqat darsning u yoki bu bosqichida foydalanishi mumkin. O‘yin natijalari ikki tomonlama - o‘yin sifatida va ta’lim va kognitiv natija sifatida ishlaydi. O‘yinning didaktik funktsiyasi o‘yin harakatini muhokama qilish, o‘yin vaziyatining modellashtirish sifatidagi o‘zaro bog‘liqligini tahlil qilish, uning voqelik bilan aloqasi orqali amalga oshiriladi. Ushbu modelda eng muhim rol yakuniy retrospektiv muhokamaga tegishli bo‘lib, unda talabalar o‘yinning borishi va natijalarini, o‘yin (simulyatsiya) modeli va haqiqat o‘rtasidagi munosabatlarni, shuningdek, o‘quv-o‘yin o‘zaro ta’siri kursini birgalikda tahlil qiladilar. Didaktik o‘yinlarning samaradorligi, birinchidan, ulardan tizimli foydalanishga, ikkinchidan, odatiy didaktik mashqlar bilan birgalikda o‘yin dasturining maqsadga muvofiqligiga bog‘liq. Yosh o‘quvchilar o‘ynashni yaxshi ko‘radilar va ular o‘yinda boshqa sinfdagi vazifalarga qaraganda ko‘proq ishtiyoq va xohish bilan qatnashadilar. Shunga 12 qaramay, ba’zida o‘yinlar bolalar haqiqatan ham o‘rganmaydigan qiziqarli faoliyat sifatida qabul qilinadi. Umuman olganda, bolalar faol bo‘lganda yaxshiroq o‘rganadilar.Har bir inson ma’lumotni turli yo‘llar bilan o‘zlashtiradi, shuning uchun barcha ta’lim sohalarida zamonaviy AKT vositalaridan foydalanish butun ta’lim tizimini rivojlantirishga muhim hissa qo‘shadi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, ta’lim jarayoni haqida o‘yinlashtirish mavzuni to‘liq, batafsil va uch o‘lchovli o‘rganishni ta’minlaydi g‘alabalar va mag‘lubiyatlar, bonuslar va o‘tishlar imkoniyati orqali virtual makon, o‘yin tajribasi bilan mustahkamlangan va tashqarida optimal va tez ishlatilishi mumkin bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar shakllantiriladi. Shakllantiradi, mustaqil ravishda kashfiyotlar qilishga, materialni yangi tushunishga imkon beradi. Shu bilan birga, o‘rganilgan material mustahkam esda qoladi. O‘quv o‘yinlari ancha vaqtdan beri ishlatilgan bo‘lsa-da, ularning haqiqiy imkoniyatlari muvaffaqiyat va motivatsiyani oshirish hali ham o‘rganilmoqda. 13 II BOB MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDABOLALARNING O‘YIN KOMPETENSIYASINI RIVOJLANTIRISH 2.1.Ta’lim jarayonida o‘yin uslubidan foydalanish “O‘yin - o‘sib borayotgan bolaning tanasi uchun ehtiyoj. O‘yinda bolaning jismoniy kuchi rivojlanadi, qo‘llari mustahkamlanadi, tanasi yanada moslashuvchan bo‘ladi, aniqrog‘i ko‘z, aql, zukkolik, tashabbuskorlik rivojlanadi ", deb yozgan edi N.K. Krupskaya. O‘yin - bu maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash, ularga turli xil harakatlarni obyektlar, usullar va aloqa vositalari bilan o‘rgatish uchun kattalar tomonidan qo‘llaniladigan bolalar faoliyati turlaridan biridir. O‘yinda bola shaxs sifatida rivojlanadi, u psixikaning o‘ziga xos tomonlarini shakllantiradi, uning ta’lim va mehnat faoliyati muvaffaqiyati, odamlar bilan munosabatlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Masalan, o‘yinda bolaning shaxsiyatining bunday sifati jamoaviy faoliyatning vazifalarini hisobga olgan holda harakatlarni o‘z-o‘zini tartibga solish kabi shakllanadi. Eng muhim yutuq - bu bolalarda kirishimlilik tuyg‘usini egallashdir. Bu nafaqat bolaning axloqiy xarakterini tavsiflaydi, balki uning intellektual sohasini sezilarli darajada qayta tashkil qiladi, chunki jamoaviy o‘yinda turli g‘oyalarning o‘zaro ta’siri, voqea mazmunini rivojlantirish va umumiy o‘yin maqsadiga erishish mavjud. Maktabgacha yoshdagi (6-7 yosh) bolaning umumiy muhim kompetensiyalari quyidagilar: Kommunikativ kompetensiya – muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish ko‘nikmasi. O‘yin kompetensiyasi – bolaning o‘yin jarayoni va uni tashkil qilishda tajriba, bilim va ko‘nikmalardan ijodiy foydalanishi. O‘quv-tarbiyaviy jarayon uchun asos hisoblanadi Ijtimoiy kompetensiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar bilan muloqotda axloq qoidalari va me'yorlariga rioya qilgan holda o‘zini tuta olish mahorati. 14 Bilish kompetensiyasi – atrofdagi olamni ongli ravishda idrok qilish va olingan bilim, ko‘nikma, malaka va qadriyatlardan o‘quv va amaliy vazifalarni hal qilish uchun foydalanish. Bolaning rivojlanish sohalari kompetensiyalari Bolaning kompetensiyalari bola rivojining quyidagi sohalarida belgilanadi: • jismoniy rivojlanish va sog‘lom turmush tarzining shakllanishi; • ijtimoiy-hissiy rivojlanish; • nutq, muloqot, o‘qish va yozish malakalari; • bilish jarayonining rivojlanishi; • ijodiy rivojlanish. O‘yin - buyumli, predmentli va ijtimoiy voqelikda harakat qilish va uni anglashga yo‘naltirilgan jarayondir. O‘yin orqali bolalarga nafaqat xursandchilik balki tarbiya va ta’lim ham berish mumkin. Har bir tarbiyachi o‘z mahoratidan kelib chiqqan holda bolalarga turli mashg‘ulotlar orqali ta’lim beradi. O‘yin faoliyatining turlari juda ko‘p. Ular ichida ta’limiy o‘yin sifatida bolalarning yosh xususiyatlariga mos keladigan o‘yinlar sirasiga kiruvchi o‘yin bu- Didaktik o‘yin hisoblanadi. Didaktik o‘yinlarning muhim belgilaridan biri undagi qoidalarning mavjudligidir. O‘yinda o‘yin niyati, o‘yin qoidalari, o‘yin harakatlari o‘rtasida uzviy aloqa mavjud. Didaktik o‘yinlar orqali bolalarga yangi bilimlar, tushunchalar berib boriladi. Bu o‘yinlarda bolaning har tomonlama rivojlanishi, bilim jarayoni, sensor madaniyati, nutq faoliyati, aqliy qobiliyatlari takomillashadi. O‘yin qoidasiga rioya qilish, unga amal qilish o‘yin mazmunini boyitadi. O‘qituvchi - pedagog didaktik o‘yinli mashg‘ulotlarni o‘tkazishda qizg‘in tayyorgarlik ko‘rishi va uni o‘tkazishda quyidagi didaktik talablarga rioya qilishi talab etiladi: ✓ Didaktik o‘yinli mashg‘ulotlar dasturida qayd etilgan mavzularning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsad hamda vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo‘lishi; 15 ✓ Jamiyatdagi va kundalik hayotdagi muhim muammolarga bag‘ishlanib, ular o‘yin davomida hal qilishi; ✓ Barkamol shaxsni musiqiy tarbiyalash tamoyillariga va sharqona odob- ahloq normalariga mos kelishi; ✓ O‘yin tuzilishi jihatidan mantiqiy ketma-ketlikda bo‘lishi; Mashg‘ulotlar davomida musiqiy didaktik prinsiplarga amal qilinishi va eng kam vaqt sarflanishiga erishishi kerak. Qoidali-harakatli o‘yinlar asosini bolaning jismoniy rivojlanishiga qaratilgan harakatlar tizimi egallaydi. Bunda asosan yurish, yugurish, sakrash, chirmashib chiqish, uloqtirish, emaklash kabi harakatlar o‘yin mazmunini belgilaydi. Qoidali-harakatli o‘yinlar kelib chiqishiga ko‘ra: a) Xalq milliy o‘yinlari b) Mualliflik o‘yin turlariga bo‘linadi. Har ikki o‘yin turida ham asosiy mezon- o‘yin qoidasi bo‘lib hisoblanadi. Harakatli o‘yinlar harakatlarning aniqligi, ifodaliligi, bolalarda tezkorlik, epchillik, qo‘rqmaslik, mardlik kabi oliyjanob fazilatlarni tarbiyalab boradi. Kichik yoshdagi bolalar uchun o‘yin sujeti ochiq xarakterga ega bo‘ladi. Masalan, “To‘pni quvla!”, “To‘pni ushlab ol!”. Katta yoshdagi bolalar uchun o‘yin maqsadi, qoidasi va o‘yinni tashkil etish murakkablashadi. Shuningdek har bir o‘yin faoliyatida bolaning har tomonlama qobiliyatlari rivojlanadi. Shuning uchun har bir tarbiyachi yosh xususiyatlariga mos o‘yin tanlashi va bolalarga ta’lim –tarbiya berishi lozim Maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilishning zamonaviy sharoitida tarbiyachining maqomi tubdan o‘zgarib bormoqda, uning ta’lim funksiyalari, shunga muvofiq, uning kasbiy va pedagogik kompetensiyasiga, uning kasbiy mahorat darajasi talablari o‘zgaradi. Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolani tarbiyalash va rivojlantirishning zamonaviy tizimida o‘zining shaxsiy salohiyatini safarbar qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga qodir bo‘lgan ijodkor, mahoratli tarbiyachi talab etiladi. 16 Bolaning ijodiy iste’dodini, xotira va diqqatini, kattalarga ma’lum bo‘lgan jihatlarni qayta kashf etadi. Vaqtni bo‘sh o‘tkazish emas, aksincha, ta’lim olishning eng samarali uslubidir. Chex pedagogi Ya.A.Komenskiy uyinni bola faoliyatining asosiy shakli ekanligini ta’kidlab, aynan uyin bolaning tabiati va kuzu -qishlariga mos kelishini aytgan edi1. Bolalar bir-biri bilan muloqatda bo‘lishni, ma’lum tartib qoidalarni saqlashni, o‘zini boshqara bilishni, hamkorlikda bo‘lishni, boshqalarning fikri bilan xisoblashishni, ularning xohish-istaklarini e’tiborga olishni, bir narsani diqqat bilan bajarishni va boshlagan ishini oxiriga yetkazishga o‘rganadi. O‘yin - ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘naltirilgan vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi va unda shaxsning o‘z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi. O‘yin bolalarning mustaqil faoliyati bo‘lib, unda bolaning ruhiyati namoyon bo‘ladi. 1.Xarakatli o‘yinlar: bolalarda sezgirlik, ildamlik, chaqqonlik, ishora va qoidalarga amal qilish, epchillik, intilish, hamjixatlilik, o‘zaro yordam berish, qayg‘urish, xushchaqchaqlik, chamalash, mo‘ljalga olishga o‘rgatadi v 1 Зиёмухаммадов Б., Абдуллаева Ш., Илғор педагогик технологиялар. - Т.: «Абу Али Ибн Сино», 2001. -188-б. 2.Tinch o‘yin: bu o‘yin turi bolalar harakatli o‘yinlardan olgan energiyani pasaytiradi va yurak – qon tomirlarini harakatini me’yor holatiga olib keladi. Harakatli o‘yinlardan keyin albatta tinch o‘yin berish lozim. Bundan tashqari xotira va nutqlarini rivojlantirish maqsadida ayrim so‘z o‘yinlari ham tinch o‘yinlar sifatiga kiradi. 3.Ta’limiy o‘yin: bolalarda eshitish,ko‘rish,sezish a’zolari orqali turli narsa va buyumlarni xossalarini bilishga,ularni taqqoslashga, sinchiklab o‘rganish,umumlashtirishga, guruxlarga ajratish, kuzatuvchanlik, zukko, bilimdon, mustaqil, dono bo‘lishga, narsa va xodisalarni taxlil qila olishga, xulosa chiqarishga o‘rgatadi. O‘z nomidan kelib chiqib ta’lim beradi. 4.Mazmunli – qoidali o‘yinlar: ijtimoiy hayotga tayyorlaydi, muloqotga kirishishni o‘rgatadi,kattalar mehnati bilan tanishtiradi, dunyoni anglaydi 17 Didaktik o‘yinlarga izoh beradigan bo‘lsak, bolalar bilan maxsus ta’limiy o‘yinlar shaklida mashq qilish usulida bolaning bilim doirasini rivojlantirishdir. Didaktik o‘yinlar ham o‘yin, ham ta’lim vositasi. Bunday o‘yin jarayonida bola barcha aqliy jarayonlarni rivojlantiradi va individual xususiyatlarini shakllantiradi. Mulьtimedia-didaktika o‘yinlaridan foydalangan holda maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish jarayonini rivojlantirish bugun jahonda e’tirof etilayotgan eng samarali yo‘llardan biri. Multimedia — zamonaviy texnik va dasturiy vositalardan foydalanish. U interaktiv dasturiy ta’minot boshqaruvi ostida o‘zaro vizual va audio samara ta’siridan iborat bo‘lib, u matn, tovush, grafika, foto, videoni raqamli taqdim etish usulida birlashtiradi. “O‘yin faoliyati”ni kuzatishda qo‘yiladigan me’zonlar: 1.Guruxlardagi o‘yin burchaklarining mavjudligi 2.O‘yin burchaklaridagi jihozlarning ahvoli 3.O‘yin va o‘yinchoqlarning bola yoshiga mosligi 4.Ertalabki soat o‘yinlarning rejalashtirilishi 5.O‘yinli ta’lim faoliyatlarida o‘yinlarning rejalashtirilishi 6.Sayrlarda o‘yinlarning rejalashtirilishi 7.Kechki soatlarda o‘yinlarning rejalashtirilishi 8.O‘yinlarning maqsadga yo‘naltirilganligi 9.Ta’limiy faoliyatda o‘yinlardan foydalanilishi 10.O‘yin faoliyatini tashkil etishda tarbiyachining faolligi va xk. O‘yin faoliyatida tarbiyachining vazifasi. Bolalarning faol qatnashishi tashkil etishi Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun yordam beruvchi o‘yin turlarini o‘ylab topishi Faoliyat jarayonida har bir bolaning faol qatnashishi uchun shart-sharoitni yaratishi Passiv bolalar bilan olib boriladigan ishni tashkil qilishi Tarbiyachi bolalar bilan erkin muloqot qilishi shart. O‘yin faoliyat sifatida - maqsadni belgilab olish, rejalashtirish va amalga oshirish, natijalarni tahlil qilishni qamrab oladi va bunda shaxs sub’ekt sifatida o‘z imkoniyatlarini to‘la amalga oshiradi. O‘yin texnologiyalarning mohiyati: 18 -O‘yin jarayon sifatida - o‘yin tuzilmasida o‘ynash uchun olingan rollar; -Rollarni ijro etish vositasi bo‘lgan o‘yin xarakatlari; -O‘yin tushunchalarni o‘zlashtirishda o‘qitish metodi va mustaqil texnologiya sifatida foydalaniladi. O‘yinlarining modifikatsiyalari: Immitatsion o‘yinlar - Bunday o‘yinlardan maqsad qaysidir tashkilot, muassasa va uning qismlari faoliyati andoza qilinadi. Voqealar, kishilarnig biror faoliyati (ish bitirish majlislari, rejani muhokama qilish, suhbatlar o‘tkazish va b. faoliyat holati va shartlari andoza qilib olinishi mumkin. Senariyda bo‘nday o‘ynash to‘la tuzilmasi yozib chiqilgan va immitatsiya qilinadigan ob’ektlar va jarayonlar belgilanadi. Operatsion o‘yinlar - Bunday o‘yinlarda aniq o‘ziga xos voqea xodisaning bajarilishi mashq qilinadi. Operatsion o‘yinlar ish jarayoniga xos modellashtiriladi . Rol ijro etish o‘yinlari - Unda konkret shaxsning hulqi, hatti-harakati, o‘z vazifalari va majburiyatlarini bajarilish taktikasi mashq qilinadi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, maktabgacha ta’limi tizimida pedagogik jarayonni tashkil etishda bolaning va tarbiyachining munosabatiga alohida e’tibor qaratish zarurati jarayonga yangicha yondoshuvni talab etib bormoqda. Yangicha yondoshuvning mohiyati - pedagogik texnologiya mohiyati bilan mazmunan birlikni tashkil etadi. Shuning uchun tarbiyachilar tomonidan maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim olishning o‘yinli texnologiyalaridan unumli foydalanish talab etiladi. 19 2.2Maktabgacha ta’lim jarayonida ijodiy, qoidali, milliy o‘yinlarda bolalarni jismoniy va ruhiy tarbiyalash usuli Daraxtning ildizi qanchalik chuqur va tarmoqlangan bo‘lsa, u shunchalik mustahkam, uning umri shunchalik davomli, hosili esa mo‘l-ko‘l bo‘ladi. Insoniyat ko‘p ming yillik taraqqiyoti davomida jamiyatni rivojlantirishning ta’lim, ilm va hunardan samaraliroq vositasini kashf qila olgan emas. Shu sababli ham ta’lim, ilm- fan har qanday jamiyat, millat va davlatning kelajagini belgilab beradigan, uning taraqqiyotiga xizmat qiladigan muhim omildir. Shu sababdan bugungi kunda tarbiyani maktabgacha ta’lim tizimidan shakillantirib borish lozim. Shu ma’noda mamlakatimiz bog‘chalari bolalariga kompyuter texnologiyalari asosida o‘quv mashg‘ulotlarni tashkil qilish yanada samarali natijalarga erishishga ko‘mak bo‘ladi. Bunda biz, milliy ertaklarimiz qahramonlaridan (Masalan: Nasriddin Afandi, Zumrad, Qimmat va b.) foydalanib, ingliz tilida zamonaviy didaktik o‘yin dasturlarini tashkillashtirish bolalarning so‘z boyligini oshirishda yordam beradi. Ayrim tadqiqotchilar o‘yinlarni tashkil etishda quyidagi bosqichlarni ajratib ko‘rsatadilar: a) tayyorgarlik; b) tashkiliy; v) o‘yin harakatlari; g) yakuniy. Bu bosqichlar o‘z xususiyatlari, o‘yinga sarflangan vaqt, bolalarning mustaqilligi va tarbiyachi faoliyatiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Bu bosqichlarni metodik jihatdan quyidagicha ta’minlash maqsadga muvofiq: Birinchi bosqich – tayyorgarlik bosqichi. Bu bosqich uchun vaqt ko‘proq ajratiladi. An’anaviy darsdan ko‘ra didaktik o‘yin tashkil etish murakkabroq jarayondir. Bu bosqichda o‘qituvchining asosiy vazifasi o‘yin qoidasini ishlab chiqish, bolalarga ana shu qoidani o‘rgatish, o‘yinning maqsadi va vazifalarini tushuntirishdan iboratdir. O‘yinlarga tayyorgarlik bosqichida quyidagi masalalar hal etiladi: 20 1) o‘yinning maqsadini belgilash, ya’ni o‘yin orqali bolalar o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan so‘zlar va ko‘nikmalar hajmi aniqlanadi; 2) quyidagi talablarga javob beradigan vaziyat yaratiladi; a) o‘yinning bolalarning tayyorgarlik darajasi, yosh xususiyatlari hamda o‘quv ishlaridagi aniq muammolarga mos bo‘lishi; b) o‘yin ko‘rinishlarini aniq belgilash, ya’ni o‘yin tarkibiga kiruvchi holatlarni ayrim qismlarga ajratish; 3) o‘yin qoidasini ishlab chiqish, har bir ishtirokchiga alohida- alohida vazifalar belgilash. Tasodifiy holatlar sodir bo‘lganda nimalar qilish kerakligi, o‘yinning boshlanishi va tugatilishi, harakatlar soni ko‘zda tutiladi; 4) o‘yinning tafsilotini yozish. Bunda o‘yinlar uchun boshqaruvchi va har bir ishtirokchining harakatlari tasvirlangan maxsus ko‘rsatma tayyorlanadi. Ikkinchi bosqich – o‘yinni tashkil etish. Bunda, avvalo, o‘rganilayotgan mavzuga oid o‘yinning boshlanishi haqida bolalarga xabar qilish; o‘yin tayyorlash va o‘tkazish uchun boshqaruvchi tanlash, saylash ishlari amalga oshiriladi. Uchinchi bosqich – o‘yinni o‘tkazish. O‘yinni o‘tkazish uslubi qat’iy belgilanmaydi. Bolalarga erkinlik beriladi va ularning o‘yindagi ijodkorligi rag‘batlantirib boriladi. To‘rtinchi bosqich – o‘yin natijalarini tahlil qilish. O‘yindagi hal qiluvchi mavqega ega bo‘lgan bu bosqichda bolalarning o‘yin jarayonida o‘zlashtirgan bilimlari tartibga solinadi. Undan tashqari quyidagi fikrlarni ham tahlil qilish mumkin. O‘yinning cho‘zilishi va mazmuni o‘zgarishi bilan o‘yinchogning roli va bolalarning unga nisbatan talabi ham o‘zgarib boradi va x.k. Maktabgacha yoshidagi bolalarda ijodiy o‘yinning rivojlanib borishi. Uch yoshdagi bolalarning o‘yinlari yangi tus oladi:masalan, bola mashina yasab uni boshqaradi. Kattalar undan sen kimsan?- deb so‘rasa, "Haydovchiman" deb javob beradi. Yoki qo‘g‘irchog‘qa ovqat pishirayapti. "Sen kimsan?"- degan savolga "Men oshpazman" deb javob beradi. O‘yin mavzusi o‘zgarishi bilan o‘yinda qatnashuvchilarning ham o‘zaro munosabatlari o‘zgarib boradi. Kichkina