O‘ZBEK XALQ OMMAVIY JANRLARI. Reja: 1. Xalq musiqasi. 2. To’y-marosim qo’shiqlari. 3. Marsiya va yig’i-yo’qlov. 4. Mehnat qo’shiqlari. 5. Afsunli qo’shiq. 6. Terma.(Qo’shiq, lapar, yalla, ashula, katta ashula) 7. O’zbek xalq qo’shiqchiligining ohang tuzilmalari. O’zbek xalqining o’z ildizlari bilan qadim-qadim zamonlarga borib taqaladigan musiqa merosi, monodiyaning barcha xilma-xil janrlari hamda boy tasviriy vositalari bilan bizning kunlarimizda ham yangramoqda. U o’zida xalq ijodi (ya’ni asl folklor) hamda kuy tuzilishi jihatidan rivojlangan ashula va cholg’u asarlar ( jumladan turkumli maqom va boshqa janrlar)ni o’z ichiga olgan og’zaki an’anadagi professional musiqani birlashtiradi. Qahramonlik hamda qahramonona-lirik mazmundagi epik asarlar --dostonlar ham muhim o’rin egallaydi. O’zbek cholg’u asboblari hamda musiqa amaliyoti musiqa ijrochiligi uslublari bilan bog’liq bo’lgan cholg’u musiqa janrlari ham g’oyat rang- barangligi va boyligi bilan xarakterlanadi. 1.Xalq musiqasi. O’zbek folklori har qanday xalq ijodi kabi mehnatkashlarning fikri, orzu umidlari, ularning turmushi va ahloqi ,ijtimoiy va milliy ozodlik uchun kurashining ifodasi sifatida gavdalanadi. O’zbek xalq musiqasining mavzu jihatidan serqirraligi, janrlarga boyligi va hayotda tutgan o’rnining xilma-xilligi ham ana shu bilan bog’liqdir. O’zbek qo’shiq-ashulalari va cholg’u musiqasi janrlari o’z bajaradigan vazifasi va turmushda tutgan o’rniga muvofiq ikki guruhni tashkil etadi. 1.Ma’lum vaqt yoki ma’lum sharoitdagina ijro etiladigan qo’shiq-ashulalar va cholg’u kuylar. Bular oilaviy-marosim qo’shiqlari, mehnat qo’shiqlari, allalar va boshqalar hamda har xil tantana, tomosha kabi marosimlarda ijro etiladigan cholg’u kuylardir. 2. Istalgan vaqtda va har qanday sharoitda, ya’ni hamma joyda ijro etiladigan qo’shiq va cholg’u kuylar. Ularga o’zbek xalqining an’anaviy musiqali folklor janrlari--terma (yoki cho’blama), qo’shiq (tor ma’noda) lapar, yalla va ashula, shuningdek, xuddi ularga o’xshash tipdagi cholg’u p’esalar kiradi. Har bir guruh o’ziga xos xarakterli belgilarga ega. Masalan, ijro etilishi ma’lum vaqt yoki sharoitni taqozo qiladigan birinchi guruh ashula-qo’shiq janrlarining mavzui o’zlariga xos ma’lum marosim yoki boshqa vaziyat bilan bog’liq bo’lib, undan deyarli chetlashmasligi bilan ajralib turadi. Bosh mavzudan ba’zan uchrab turadigan chetlashishlar lirik o’ychanlik va umulashtirilgan nasihatgo’yliklar doirasida bo’ladi. Misol sifatida kelinni kuyovning uyiga kuzatayotgan paytda odatda ijro etiladigan “Yor-yor”ni keltirish mumkin.( “Hay hay o’lan jon o’lan”) 2. To’y-marosim qo’shiqlari. To’y marosim qo’shiqlarining mavzui kelinni maqtash, er-xotinlik hayotiga taalluqli pand-nasihatlar, kelinning kuyov uyidagi odob qoidalari, sodir bo’layotgan marosimning ko’tarinkiligi haqidagi obrazli poetik taqqoslashlar bilan chegaralangan. Misol sifatida keltirilgan “Yor-yor” shakl tuzilishi jihatidan ikki qismli bo’lib, har bir she’riy misrani o’ziga qamrab olgan uchta tugallangan kuy tuzilmasidan iborat. Turlicha ohanglar asosida muayyan metr-ritmik tartibga solingan, tor diapazonli kuylarning bunday tuzilishi”Yor-yor” larning aksariyat mahalliy variantlari (toshkentcha, andijoncha, chimkentcha va boshqalar) uchun ham xarakterlidir. Yuqorida eslatilganlardan tashqari to’y marosimining u yoki bu jarayoni bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa namunalar (“ Kelin salom” “To’y muborak” va shu kabilar) ham bor. Ularning har biri o’zining tuzilishi tartibi, ohang xarakteri, emotsional ta’sirchanligi bilan farq qiladi. 3. Marsiya va yig’i-yo’qlov. To’y marosimdagilardan farqli o’laroq marsiya va boshqa yig’i-yo’qlovlar uchun badiha tarzidagi rivoj va metr-ritmik erkinlik xarakterlidir. Ular uch xil bo’ladi: A) muayyan metr-ritmik tartibga solinmagan melodik tuzilmaning badiha yo’li bilan rivojlanuvidan iborat marsiya va yig’ilar. Barcha badihago’yliklarda bo’lganidek, bu erda ma’lum hasratli ohanglardan foydalanilishi, rechitatsiyaning xarakterli usullari ijrochining o’z kayfiyati va imkoniyatini belgilovchi omil bo’ladi; B) garchi ma’lum metr-ritmik erkinlikka yo’l qo’yilsada, ohangi deyarli o’zgartirilmay qaytariladigan kuplet tuzumli kuyga ega yig’i-yo’qlovlar. Bularda badihago’ylik faqat poetik matndagina saqlanib, kuylar asosiy melodik tuzilmalarning intonatsion va ritmik o’zgarishlariga asoslanadi: Keltirilgan yig’ida tugal kuy tuzilmalarining kengayishi yoki torayishi, hamda bu jarayonning poetik matn tuzilmasi har bir she’riy misra yoki baytdagi bo’g’inning o’zgarishiga bog’liq ekanini sezish qiyin emas; V) metr-ritmik jihatdan nisbatan tartibga tushganligi va o’ziga xos ijro uslubi bilan xarakterlanuvchi marsiyalar. Ulardagi yakkaxonlikka, unison, xor ( erkaklar yoki ayollar guruhi) jo’r bo’ladi. “ Sadr” yoki “Jahrxonlik” deb ataluvchi bu marsiyalar marosim bilan bog’liq bo’lib, odatda marhumning jasadini olib chiqish oldidan ijro etiladi. 4. Mehnat qo’shiqlari.O’zbek musiqa folklorida mehnat qo’shiqlari ham alohida o’rin egallaydi. Garchi ularda mehnat jarayonining xarakteri o’z aksini topsada, lirik o’ychanlikning nasriy bayoni katta ahamiyat kasb etadi. Bularga misol sifatida “Mayda”, “Yozi”, “Yorg’ichoq” kabilarni ko’rsatish mumkin. Mana masalan, g’alla yanchish paytida, dalada ijro etiladigan “ Mayda”. Mazkur misolda kuzatilayotganidek, ish hayvonini sifatlovchi misralar bilan bir qatorda lirik mazmunli to’rtliklar, odatda sigirlar, echkilar, hamda qo’ylarni sog’ayotganda aytiladigan “ Xo’sh-xo’sh”, “ Chiray-chiray”, “ Turay-turay” deb nomlanuvchi afsunli erkalash qo’shiqlari uchun ham xarakterlidir. 5.Afsunli qo’shiq. Afsunli qo’shiqlar ma’lum marosimlarni bajo keltirish, masalan, yomg’ir chaqirish, quyosh va oy tutilishini to’xtatishni iltijo qilish, hamda boshqalarda ham muhim o’rin tutadi. Birinchi guruh qo’shiqlariga qarama-qarshi o’laroq, ikkinchi guruh qo’shiqlarining har bir janrida o’z mavzuining g’oyat rang-barangligini ko’ramiz. Ko’p qirrali muhabbat lirikasi, satira va yumor, tarixiy mavzu, ijtimoiy norozilik ushbu guruhga tegishli har bir janr terma ( yoki cho’blama) qo’shiq, lapar, yalla va ashulalar asosini (garchi ular bir biridan ravshan ifodalangan xarakterli musiqali xususiyatlari bilan farqlansa ham) tashkil qilishi mumkin. 6. Terma. Terma o’z kuyining ma’lum darajada rechitativligi, tor diapazoni va ixcham shakli bilan xarakterlanadi: Termalar matni mazmuni turli xil bo’lib, ko’pincha barmoq vaznidagi etti- sakkiz bo’g’inli misralardan iborat bo’ladi. Baxshilar tomonidan ijro etiladigan rivojlangan shakldagi termalarda esa deyarli ko’p bo’g’inli misralarni ko’ramiz. Qo’shiq. Qo’shiq--(janr sifatida) nisbatan kichik diapazonli kuydan iborat bo’lib, barmoq vaznidagi nasriy she’rning to’rtlikdan iborat bir bandini (yoki bir ikki misrasini) qamrab oladi. Ayni vaqtda har bir she’riy misraga tugal melodik tuzilma moslashtirilgan bo’ladi. Qo’shiq juda keng tarqalgan janrlardan bo’lib, o’z mazmunining xilma- xilligi, qo’p qirraliligi bilan alohida ajralib turadi. Qo’shiq kuylari uchun usulning ravonligi va aniqligi xarakterlidir. Qo’shiqda har bir misradan so’ng naqorat, so’z va shuningdek, har bir navbatdagi banddan ( yoki uning yarmidan) keyin keladigan naqoratlarni ham juda ham ko’p uchratish mumkin. Qo’shiq musiqali poetik asarlarning ko’pgina belgilari lapar uchun ham (garchi u odatda naqoratsiz bo’lsada) xarakterlidir. Lapar. Lapar raqsbop kuyga ega bo’lib, ko’pincha o’yin-raqs bilan ijro etiladi. Laparni odatda ikki qo’shiqchi dialog shaklida ijro etadi. Uning matnlari asosan ishqiy-lirik yoki didaktik hazilnamo yoki yumor she’rlardan tashkil topadi. Bu misolda, yigit va qiz o’rtasidagi dialog bir kuyning takrorlanishida ijro etiladi. Dialog matni har xil kuyga asoslanishi ham mumkin. Bunday hollarda matnning ikkinchi (“javob”) bandi qo’shiqning birinchi ( va har bir keyingi)”savol” bandidagi ohangni rivojlantiruvchi kuy tuzilmasiga mos keladi. Shuningdek, Xorazmda raqs jo’rligida, yakka ijrochi aytadigan qo’shiqlar ham, lapar kuylar garchi mazmunan bir xil bo’lsada, laparning har ikki turi qo’shiqdan o’z kuyining raqsbopligi bilan farqlanadi. Ayrim xududlarda “Lapar” atamasi o’lan deb yuritiladigan dialog shaklidagi to’y-marosim qo’shiqlariga nisbatan ham qo’llaniladiki, bu aytishuv kelin hamda kuyov tomon vakillarining har bir guruhida alohida- alohida unison xor sifatida ijro etilishi yoki yakkaxonlar dialogi tusida bo’lishi mumkin. Yalla.Unison xor boshqa janr--yallada alohida o’rin egallaydi. Odatda yalla ham raqs jo’rligida ijro etilib, u ikki xil bo’ladi. Birinchisining kuyi nisbatan tor diapazonli bo’lib, she’rdagi har bir band va uning o’yinlari yakkaxon yallachi, naqorat esa unison xor (bir guruhg’ sozanda yoki ashulachilar, ko’pincha tinglovchilardan iborat guruh) tomonidan aytiladi. Bunday yallalarda har bir band naqorat bilan boshlanib naqorat bilan tugallanadi.(“Olmacha anoringga balli”) Bu kabi namunalardan farq qilgan holdab yallaning ikkinchi xili uchun, aksincha, nisbatan keng diapazonli rivojlangan kuy xarakterlidir. Unda unison xorning yakkaxon ijrosi bilan almashinib turishini ko’ramiz. Raqsni esa endi qo’shiqchi-yallachining o’zi emas, balki alohida raqqlsa (yoki raqqos) ijro etadi. O’z kuyining rivojlanish uslubi va xarakteri jihatidan bu yalla turi ashula janriga mos keladi. Ashula. Ashula o’z kuyining cho’ziq xamda rivojlanganligi, diapazonining kengligi, usulining sezilarli darajada sinkopaliligi bilan xarakterlanadi. Ashula asosini nafaqat barmoq vaznidagi, balki professional poeziyaga xos aruz vaznidagi she’rlar ham tashkil etadi. Odatda ashula kuyi she’riy matni to’la ( ba’zan she’rning bir necha bandi va kam hollarda esa bir bandini) qamrab oladi. Falsafiy ma’noli fikrga ega bo’lgan, shuningdek sog’inch, alam va hasratni ifodalovchi ishqiy-lirik mazmun ko’proq ashula tematikasi uchun xosdir. Ashulaning rivojlangan namunalari esa og’zaki an’anadagi professional musiqaga kiradi. Bunga ashula janrining yana bir boshqa turi--katta ashula yoki panis (patnusaki) ashula ham tegishli. Katta ashula. Katta ashula o’z kuyining deklamatsion xarakterdaligi, diapazonining kengligi ( uch oktavaga yaqin), asosiy ohang tuzilmaning badiha tarzida ( improvizatsiya) yo’li bilan unda rivojlantirilishi xam o’z ritm- o’lchovining muttasil ( ma’lum me’yordagi tartibda ) bo’lmaganligi bilan xarakterlanadi. O’zbek xalqining musiqa me’rosidagi mazkur janr deyarli Farg’ona vodiysi uchun xarakterli bo’lib, professional san’atkorlar ikki yoki undan ortiq hamnafas ashulachi-hofizlar tomonidan doira yoki boshqa cholg’u asboblari jo’rligisiz ma’lum an’anaviy tartibda ijro etiladi. 7. O’zbek qo’shiqchiligining ohang tuzilmalari. O’zbek qo’shiqchiligi janrlarining barchasi o’z xarakterli intonatsion- ohang tuzilmalari, lad-tonall xamda metr-ritmik asoslarini saqlab qolgan variantlariga ham ega bo’lishi mumkin. Cholg’u variantlarida har bir sozga xos ijrochilik imkoniyatlar ham xarakterli xususiyatlardan tashqari, kuy tuzilishini soz xususiyati bilan bog’liq bo’lgan talqin, xamda rasm bo’lgan ijro shakli ( ansambl yoki yakkanavoz) o’z aksini topadi. Ayrim qisqa diapazonli kuylar esa ko’pincha cholg’u p’esalariga xos shaklga ega bo’ladi. Bundan tashqari sof cholg’u kuylari ham mavjud bo’lib, ular o’z boy tasviriy imkoniyatlari bilan ajralib turadilar, xamda turli janrlarga bo’linadilar. O’z navbatida cholg’u musiqasiga mansub janrlari mansub janrlari ham ikki turda--ma’lum sharoit ( tantanavor shodiyonalar, tomosha o’yinlar, harbiy marosimlar) bilan bog’langan, xamda barcha joyda ijro etiladigan turlarga bo’linadi. Ular ansambl yoki yakkanavoz ijrosida eshitish uchun mo’ljallangan rang-barang janrlarni tashkil etadilar. O’zbek xalq musiqasining lad tomoniga nazar tashlaganda, shuni ta’kidlash kerakki, bu erda kuylarni seksta, kvinta, kvarta va ulardan to intervallar diapazonidagi lad tuzilmalari xamda kuylari ikki-ikki yarim oktava diapazonidagi etti pog’onali diatonik ladlar o’rin olgan. O’zbek xalq musiqasida “oraliq xromatizm” deb ataluvchi tusga xos xromatizm elementlari mavjud . Xromatik o’zgarishlar ko’pincha ladning II, III, VI va VII pog’onalarida kuzatiladi. Natijada turli xil diatonik ladlar aralashmasi yuzaga keladi jumladan ioniy va ioliy ( III pog’ona xromatik o’zgarishi natijasida), ioniy va miksolidiy ( VII pog’ona xromatik o’zgarishi natijasida), ioliy va doriy (VI pog’ona xromatizmi ), ioliy va frigiy ( II ikki pog’ona xromatizmi ), doriy va miksolidiy lad aralashmalarini ko’ramiz. Shuningdek, o’zbek kuylarida turli xil modulyatsiyalar (og’ishmalar) ham mavjudki, ular juda boy tasviriy ahamiyat kasb etadi. O’zbek xalq ashula qo’shiqlari va cholg’u kuylari deyarli hamma vaqt pastki tonika bilan tugallanadi. O’zbek xalq kuylarida pasayib boradigan xarakat bilan muvozanatlanmaydigan kuy ohang rivojini uchratish qiyin. Kuy harakatining pog’onama-pog’ona siljishi aksariyat hollarda ma’lum tovushlarning yuqori tomon keng intervallarga sakrashi bilan birgalikda kuzatiladi va ko’pincha ular kuy tuzilmasining o’rtasiga emas, balki uning boshlanishi yoki qo’shni tuzilmalar chegarasiga to’g’ri keladi. Ashula-qo’shiq va cholg’u kuylarining strukturasiga kelganda esa, o’zbek xalq musiqasining rang-barang shakllari uchun uyg’unlik, aniqlik va bo’limlarda tsezura ( chegara) lar muayyanligi bilan ajaralib turishini ko’ramiz. Monodiya doirasida ( ikki ovozlikka ega dutor, do’mbira xamda qisman tanbur p’esalarini mustasno etganda) rivojlangan o’zbek musiqa merosida kuylarning o’ziga xosligi, avvalo uning zaminida yotgan asosiy kuy tuzilmalarining xarakteri, xamda bu tuzilmani rivojlantirish usullarining aksariyat pog’onama-pog’ona pasayib boruvchi kuy harakatiga mos qo’llanishlari bilan xarakterlanadi. Adabiyotlar: 1. O’zbek musiqasi tarixi. Tuzuvchi T.E. Solomonova T.”O’qituvchi” 1981.y. 2. Axmad Odilov.”O’zbek xalq cholg’ularida ijrochilik tarixi” T. ”O’qituvchi” 1995 y. 3. Yu. Rajabiy “Musiqa merosimizga bir nazar” T. 1970. 4. X. Xamidov “Avesto fayzlari” T.2001 y. 5. “O’zbekiston tarixi” T.1994 y.