O‘zbekiston aholisi va mehnat resurslari, mehnat bozori
Reja
1. O‘zbekiston Respublikasi aholisining soni va ko‘payishi.
2. Aholining jinsiy, yosh va milliy tarkibi.
Tayanch iboralar
Aholi, aholisining soni, aholining ko‘payishi, aholining jinsiy tarkibi,
aholining yosh tarkibi, aholining milliy tarkibi, aholining joylanishi, aholining
zichligi, shahar aholisi, qishloq aholisi, urbanizatsiya, mehnat resurslari, aholining
ijtimoiy tarkibi
1. O‘zbekiston Respublikasi aholisining soni va ko‘payishi.
Savol: O‘ylab ko‘ringchi, aholining soni va ijtimoiy tarkibini o‘rganish
qanday iqtisodiy ahamiyatga ega?
Geografiya fani aholi va unga taalluqli bo‘lgan ma’lumotlarni qadimdan
o‘rganib keladi. Jamiyat tashkil topganidan to hozirgi davrga qadar muntazam
rivojlanib kelmoqda. Jamiyat rivojlanishida ijtimoiy-iqtisodiy va demografik
jarayonlar uzviy bog‘liq holda sodir bo‘ladi va rivojlanishning asosiy omilini tashkil
etadi. Jamiyat taraqqiyotini mukammal o‘rganish birinchi navbatda, demografik
jarayonlarni chuqur ilmiy tahlil etishni taqozo etadi. Amerikalik mashhur olim
U.Ayzard fikricha, u yoki bu hududning xo‘jaligi murakkab jumboq bo‘lib, uni
echishni aynan aholi bo‘g‘inidan boshlamoq kerak. Demografik ma’lumotlarga
ko‘ra, O‘zbekistonning hozirgi hududida 1865 yilda 3 mln 320 ming kishi yashagan.
1897 yilga kelib, uning aholisi 3 mln 948 ming kishiga etgan. Aholining yillik o‘sishi
0,55%ni tashkil etdi. 1913-1940 yillarda O‘zbekiston aholisi yiliga 1,5%dan o‘sdi.
1940-1959 yillarda aholining yillik o‘sish sur’ati 1,1%ni tashkil qildi. 1959-1970
yillarda o‘tkazilgan aholi ro‘yxatlari oraliq davrida O‘zbekiston aholisining yillik
o‘sish sur’atlari 3,35% ni tashkil etdi. 1979-1989 yillar davrida respublika aholisi
har 10 yilda 4,5mln. kishiga ko‘paydi, uning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati 2,6%ni
tashkil etdi. Respublikamiz aholisi oxirgi o‘n yilda o‘rtacha 507 ming kishidanga
ko‘payib borib, 2020 yil davomida esa 650,3 ming kishiga yoki 2%ga o‘sdi.
O‘zbekiston aholisining bunday yuqori sur’atlar bilan o‘sishi asosan aholining
tabiiy ko‘payishi hisobiga ro‘y bergan. Keyingi yillarda ham aholi ko‘payishining
yuqori ko‘rsatgichlarda saqlanib qolganligini ko‘rish mumkin. Bu qator ijtimoiy-
iqtisodiy sabablar bilan bog‘liqdir. Ular qo‘yidagilar:
-O‘zbeklar va boshqa mahalliy millat vakillari orasida an’anaviy ko‘p
bolalikning barqaror holda bo‘lganligi;
-Urbanizatsiya darajasining pastligi tufayli aholi asosiy qismining qishloq
xo‘jaligida bandligi;
-Oilada bolalar sonini oldindan belgilash va tug‘ilishni cheklash choralarini
qo‘llashning keng tarqalmaganligi.
-Mahalliy millat ayollari orasida ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok
etmaydiganlar salmog‘ining yuqoriligi va boshqalar.
Respublika hududlari kesimida 2019 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra eng ko‘p aholi
soni Samarqand viloyatida 3798,7 ming kishini (respublika aholisi sonidagi ulushi
11,4%) tashkil etib, keyingi o‘rinda Farg‘ona viloyati 3683,1 ming kishi (11,0%),
Qashqadaryo viloyati 3213,3 ming kishi (9,6%), Andijon viloyati 3066,7 ming kishi
(9,2%)ni tashkil etdi. 2019 yil 1 yanvar holatiga aholisi soni 3 mln. kishidan oshgan
hududlar soni 4 tani tashkil etdi.
Bu qiziq! BMT ma’lumotlariga ko‘ra, 2019 yili jahon aholisi 7,7 mlrd kishini
tashkil etdi. Shundan erkaklar - 50,4%. Ayollar - 49,6%. Demografik ma’lumotlarga
ko‘ra, jahonda har 0,24 sekundda 1ta chaqaloq, 1 soatda esa 15218,7ta chaqoloq
tug‘iladi. Har 0,56 sekundda 1ta odam o‘ladi. Har 1 soatda esa 6471,7 ta odam o‘ladi.
3.1-jadval. O‘zbekiston Respublikasida aholi soni va zichligi dinamikasi
Yillar
Jami aholi,
ming kishi
Shu jumladan
Aholi
zichligi,
1 km2/kishi
shahar
aholisi
foiz
qishloq
aholisi
foiz
1865
3320,0
466,0
14,0
2854
86,0
7,4
1897
3948,0
743,0
18,8
3205
81,2
8,8
1913
4334,0
1060,0
24,5
3274
75,5
9,6
1926
4621,0
1012,0
22,0
3609
78,0
10,3
1939
6374,0
1470,0
23,0
4877
77,0
14,2
1940
6551,0
1606,0
24,5
4945
75,5
14,6
1959
8119,0
2729,0
33,6
5390
66,4
18,0
1970
11799,0
4322,0
36,6
7477
63,4
26,3
1979
15391,0
6348,0
41,2
9043
58,8
34,3
1989
19906,0
8106,0
40,7
11800
59,3
44,3
1999
24 135,6
9195,7
38,1
14939,9 61,9
53,8
2009
27533,4
10551,0 38,0
17215
62,0
61,3
2020
33905,8
17100,0 50,5
16700,0 49,5
75,5
3.1-rasm. O‘zbekiston Respublikasida aholi soni o’sishi
Aholining takror barpo bo‘lishi natijasida aholi soni va uning yosh-jinsiy
tarkibi muntazam o‘zgarib turadi. Yangi tug‘ilgan bolalar jinsi aholi jinsiy tarkibida
ma’lum o‘zgarishlarga olib keladi. O‘lganlar soni esa aholi yosh tarkibiga ta’sir
etadi. Aholi yosh va jinsiy tarkibidagi o‘zgarishlar jamiyatda ma’lum sotsial
muammolarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Aholining takror barpo bo‘lish
jarayoni esa, o‘z navbatida qator ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida sodir bo‘ladi.
Shu bois aholining takror barpo bo‘lish jarayoni jamiyat taraqqiyotining har bir
bosqichida o‘ziga xos hususiyatlarga, qonuniyatlarga egadir.
O‘zbekistonda 2019 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra, 768,3 mingta bola
0
5000000
10000000
15000000
20000000
25000000
30000000
35000000
1926
1939
1970
1999
1897
1989
2020
1979
1959
2009
3948,0
4621,0
6374,0 8119,0 11799,0
15391,0
19906,0
24 135,6
27 533,4
33905,8
tug‘ilganligi qayd etilgan bo‘lib, mos ravishda 1000 aholiga nisbatan tug‘ilish
koeffitsienti 22,1 promilleni tashkil etadi, bu ko‘rsatkich 2016 yilga nisbatan 0,7
promillega kamaydi (2016 yilda 22,8 promille bo‘lgan). Tug‘ilish koeffitsienti 2016
yilning mos davriga nisbatan Surxondaryo viloyatida o‘sgan (25,7 promilledan 25,9
promillega) bo‘lib, sezilarli darajada kamayish esa Qoraqalpog‘iston Respublikasida
(21,9 promilledan 20,7 promillega), Farg‘ona (22,2 promilledan 21,0 promillega),
Toshkent (20,3 promilledan 19,2 promillega), Xorazm (22,2 promilledan 21,0
promillega), Buxoro (20,9 promilledan 20,0 promillega) va Jizzax (24,5 promilledan
23,6 promillega) viloyatlarida kuzatildi.
Mamlakatimizda 2020 yil 1 yanvar holatiga 154,7 mingta o‘lim qayd etilgan
bo‘lib, o‘tgan yilga nisbatan 6,8 mingtaga kamayganligini (2018 yil 1 nvar holatiga-
161,5 ming) ko‘rish mumkin. Mos ravishda 1000 aholiga nisbatan o‘lim koeffitsienti
5,0 promilleni tashkil etdi. O‘lim koeffitsienti 2016 yilning mos davriga nisbatan
sezilarli darajada o‘sishi Andijon (5,1 promilledan 5,4 promillega), Jizzax (4,2
promilledan 4,4 promillega), Qashqadaryo (4,1 promilledan 4,3 promillega),
Namangan (4,7 promilledan 4,9 promillega), Surxondaryo (4,3 promilledan 4,5
promillega) va Farg‘ona (4,8 promilledan 5,0 promillega) viloyatlarida kuzatildi.
46,8%-O‘zbekiston aholisi
3.2-rasm. O‘zbekiston aholisining O‘rta Osiyo davlatlari aholisidagi ulushi
O‘zbekiston Respublikasi doimiy aholisi soni 2020 yil 1 yanvar holatiga
33905,8 ming kishini tashkil etdi. Jumladan, shahar aholisi soni 16805,0 ming
kishini (jami aholi sonidagi ulushi 50,5 %), qishloq aholisi soni 16449,1 ming kishini
(49,5 %) tashkil etdi. Aholining o‘rtacha zichligi – 74 kishi/ km2.. O‘zbekiston aholi
46,8%
soniga ko‘ra, O‘rta Osiyoda 1-o‘rinni egallab, mintaqadagi umumiy 66,1 mln
aholining 46,8% mamlakatimiz hududida yashaydi.
2. Aholining jinsiy, yosh va milliy tarkibi.
Aholining jinsiy va yosh tarkibi muhim demografik ko‘rsatgichlardan bo‘lib,
ular mehnat resurslarining, maktabgacha hamda maktab yoshdagi bolalarning,
nafaqaxo‘rligining hozirgi va kelajakdagi sonini aniqlash, turli jins va yoshdagi aholi
uchun zarur bo‘lgan keng iste’mol mollari ishlab chiqarishni rejalashtirish imkonini
beradi. Tabiatda erkaklar bilan ayollar bir har xil miqdorda tug‘ilmaydi. Aslida 100
ta qiz bola tug‘ilganda taxminan 104-107 ta o‘g‘il bola tug‘ilsa ham, lekin 15
yoshgacha bo‘lgan o‘smirlarda ikkala jins nisbati tenglashadi. Lekin aholining
bundan keyingi yoshlar buyicha guruhlarida aholining jins tarkibi turli
mamlakatlarda turlicha. Dunyodagi mamlakatlarning taxminan yarmida ayollar soni
erkaklardan ortiq. Bunga sabab shuki, ayollarning o‘rtacha umri erkaklarnikiga
qaraganda biroz ortiq bo‘ladi. Ba’zi bir mamlakatlarda ayolarning erkaklar soniga
qaraganda ancha ko‘pligiga bu mamlakatlarda ikkinchi Jahon urushida erkaklarning
ko‘plab qirilib ketganligi sabab bo‘lgan. Lekin hayotga yangi yosh avlodlarning kirib
kelishi bilan aholi sonidagi bu farqlar asta-sekin kamayib boryapti.
O‘zbekiston aholisining jinsiy va yosh tarkibi o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Inqilobdan oldingi davrlarda O‘zbekiston aholisining jinsiy tarkibida erkaklar
ayollarga nisbatdan ko‘pchilikni tashkil qilgan, bunday xususiyatlar 1939 yilgi
Butunittifoq aholi ro‘yxati ma’lumotlarda ham aks etdi. O‘sha yili respublika
aholisining 51,6%i erkaklar va 48,4%i xotin-qizlardan iborat bo‘lgan. 1959 yilgi
Butunittifoq aholi ro‘yxati yakuniga ko‘ra, O‘zbekistonda erkaklar soni jami
aholining 48%ini tashkil qildi. 1989 yilgi Butunittifoq aholi ro‘yxati ma’lumotlariga
ko‘ra esa O‘zbekiston aholisining 49,4%ini erkaklar va 50,6%ini xotin-qizlar tashkil
etdi. 2009 yili bu ko‘rsatkich mos ravishda 48,2% va 51,8% ni, 2013 yilda esa ayollar
umumaholining 49,9%ini, erkaklar esa 50,1%ni tashkil etdi. Keyingi yillarda ham
aholining jinsiy tarkibida ayollar salmog‘i kamligi bilan ko‘zga tashlanadi. 2020 yil
1 yanvar holatiga ko‘ra, jami aholining 50,3%ini erkaklar va 49,7%ini xotin-qizlar
tashkil etdi.
O‘zbekiston jahonning ko‘p millatli mamlakatlaridan biri. Unda 100 dan ortiq
millat va elat vakillari istiqomat qiladi. Aholining ko‘pchiligini o‘zbeklar tashkil
qiladi. (83,8%). Bundan tashqari tojiklar (4,8%), qozoqlar (2,5%), ruslar (2,3%),
qoraqalpoqlar (2,2%), qirg‘izlar (0,9%), turkmanlar (0,6%), tatarlar (0,6%),
koreyslar (0,6%), ukrainlar (0,2%) va boshqalar (1,5%) istiqomat qilishadi.
Respublika aholisining 30,3 %i mehnatga layoqatli yoshdan kichiklar, 59,5 %i
mehnatga layoqatli yoshdagilar va 10,2 %i mehnatga layoqatli yoshdan kattalar
hissasiga to‘g‘ri kelmoqda.
