O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI BANKLARINING KAPITALLASHISH DARAJASINI OSHIRISH SIYOSATI VA UNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.

Yuklangan vaqt

2025-02-25

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

33

Faytl hajmi

44,7 KB


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI BANKLARINING KAPITALLASHISH DARAJASINI OSHIRISH SIYOSATI VA UNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. Reja. Kirish. Asosiy qism 1. Tijorat banklari kapitalining tarkibi va mohiyati . 2. Bank kapitali va xarakterlari. 3. Banklarni kapitallashtirishning iqtisodiy o‘sishda ro’li. 4. Bankning o‘z mablag‘lari (kapitali) tahlili va tijorat banklari kapitilining (mablag‘lari) tahlili Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI BANKLARINING KAPITALLASHISH DARAJASINI OSHIRISH SIYOSATI VA UNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. Reja. Kirish. Asosiy qism 1. Tijorat banklari kapitalining tarkibi va mohiyati . 2. Bank kapitali va xarakterlari. 3. Banklarni kapitallashtirishning iqtisodiy o‘sishda ro’li. 4. Bankning o‘z mablag‘lari (kapitali) tahlili va tijorat banklari kapitilining (mablag‘lari) tahlili Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.
KIRISH Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank faoliyatining barqarorligi, uning raqobatbardoshliligi va istiqbollari ko‘p jihatdan o‘tgan davrda erishilgan natijalar va yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni aniqlashga bog‘liq. Istiqbolni belgilash tahlilga asoslanmog‘i lozim. «Tijorat banklari faoliyati tahlili» fani bank faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni uzluksiz ravishda o‘rganadi. O‘rganishda ko‘rsatkichlarni guruhlash, taqqoslash, bog‘ - lash, induksiya, deduksiya, sintez, korrelyatsiya – regris sion tahlil kabi usullardan foydalaniladi. Tahlil natijasida erishilgan yutuqlarning sabablari, faoliyatning samarali va samarasiz qirralari o‘rganiladi hamda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish imkoniyatlari yaratiladi. Tahlil jarayoni faoliyatning asosiy yo‘nalishlarini qamrab oladi va u bankning likvidliligi, daromadliligini o‘stirish va mijozlar ishonchini qozonishga asos bo‘ladi. «Tijorat banklari faoliyati tahlili» fanida o‘z va chetdan jalb etilgan mablag‘lari tarkibi tuzilmasi, dinamikasi va ular o‘rtasidagi mutanosibliklar o‘rganiladi. Bank aktivlari tahliliga keng e’tibor qaratiladi. Asosiy maqsad yuqori foyda olishdan iboratligini inobatga olgan holda bank daromadlari va xarajatlari tarkibini o‘rganadi. Foydani tashkil etish va unga ta’sir etuvchi omillar tahlil qilinadi. Keyingi yillarda banklar tomonidan to‘lanadigan soliqlarning turlari, ularning faoliyat samaradorligiga ta’siri chuqur talqin qilinadi. 4 Banklarning raqobatbardoshligini aniqlashda ularning likvidliligi va to‘lov qobiliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Tahlil davomida banklarning likvidliligi va to‘lov qobiliyatiga ta’sir etuvchi omillar to‘liq o‘rganiladi. Har qanday tahlildan maqsad kamchiliklarni aniqlash va ularni tugatish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat. «Tijorat banklari faoliyati tahlili» fani «Pul, kredit va bank lar» nazariy fanining amaliy davomi bo‘lib, «Bank ishi, «Bank menejmenti va marketingi», «Bank auditi», «Banklarda buxgalteriya hisobi» kabi fanlar bilan bog‘liqlikda o‘rganiladi. O‘quv qo‘llanma «Tijorat banklari faoliyati tahlili» jarayonlarini o‘rganishda iqtisodiy yo‘nalishlar bo‘yicha ta’lim olayot gan oliy o‘quv yurtlari talabalari, qiziquvchi iqtisodchilarga muhim manba bo‘lib xizmat
KIRISH Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank faoliyatining barqarorligi, uning raqobatbardoshliligi va istiqbollari ko‘p jihatdan o‘tgan davrda erishilgan natijalar va yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni aniqlashga bog‘liq. Istiqbolni belgilash tahlilga asoslanmog‘i lozim. «Tijorat banklari faoliyati tahlili» fani bank faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni uzluksiz ravishda o‘rganadi. O‘rganishda ko‘rsatkichlarni guruhlash, taqqoslash, bog‘ - lash, induksiya, deduksiya, sintez, korrelyatsiya – regris sion tahlil kabi usullardan foydalaniladi. Tahlil natijasida erishilgan yutuqlarning sabablari, faoliyatning samarali va samarasiz qirralari o‘rganiladi hamda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni hal qilish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar ishlab chiqish imkoniyatlari yaratiladi. Tahlil jarayoni faoliyatning asosiy yo‘nalishlarini qamrab oladi va u bankning likvidliligi, daromadliligini o‘stirish va mijozlar ishonchini qozonishga asos bo‘ladi. «Tijorat banklari faoliyati tahlili» fanida o‘z va chetdan jalb etilgan mablag‘lari tarkibi tuzilmasi, dinamikasi va ular o‘rtasidagi mutanosibliklar o‘rganiladi. Bank aktivlari tahliliga keng e’tibor qaratiladi. Asosiy maqsad yuqori foyda olishdan iboratligini inobatga olgan holda bank daromadlari va xarajatlari tarkibini o‘rganadi. Foydani tashkil etish va unga ta’sir etuvchi omillar tahlil qilinadi. Keyingi yillarda banklar tomonidan to‘lanadigan soliqlarning turlari, ularning faoliyat samaradorligiga ta’siri chuqur talqin qilinadi. 4 Banklarning raqobatbardoshligini aniqlashda ularning likvidliligi va to‘lov qobiliyati muhim ahamiyat kasb etadi. Tahlil davomida banklarning likvidliligi va to‘lov qobiliyatiga ta’sir etuvchi omillar to‘liq o‘rganiladi. Har qanday tahlildan maqsad kamchiliklarni aniqlash va ularni tugatish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat. «Tijorat banklari faoliyati tahlili» fani «Pul, kredit va bank lar» nazariy fanining amaliy davomi bo‘lib, «Bank ishi, «Bank menejmenti va marketingi», «Bank auditi», «Banklarda buxgalteriya hisobi» kabi fanlar bilan bog‘liqlikda o‘rganiladi. O‘quv qo‘llanma «Tijorat banklari faoliyati tahlili» jarayonlarini o‘rganishda iqtisodiy yo‘nalishlar bo‘yicha ta’lim olayot gan oliy o‘quv yurtlari talabalari, qiziquvchi iqtisodchilarga muhim manba bo‘lib xizmat
qiladi. Qo‘llanmadan oliy o‘quv yurtlari talabalari, auditorlar, bank xodimlari va boshqa qiziquvchilar foydalanishlari mumkin.
qiladi. Qo‘llanmadan oliy o‘quv yurtlari talabalari, auditorlar, bank xodimlari va boshqa qiziquvchilar foydalanishlari mumkin.
Asosiy qisim: 1. Tijorat banklari kapitalining tarkibi va mohiyati. Xalqaro bank amaliyoti tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklari kapitalining samaradorligi va uning yetarliligini ta’minlamasdan turib, banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlash va aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchini qozonish mumkin emas. Ma’lumki, bank kapitalining mavjudligi bankning tashkil topishi va faoliyat ko‘rsatishi uchun eng asosiy zaruriyatdan biridir. Aytish joizki, AQSHda ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan tanglik holatidan boshlangan, bugungi kunda butun dunyoni qamrab olgan jahon moliyaviy inqirozi natijasida yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik va to‘lov qobiliyati zaiflashib borayotgan bir paytda banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlashda bank kapitali va uning yetarlilik darajasi birlamchi zaruriy omil bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarining samaradorligini ta’minlashda tijorat banklari kapitalini shakllantirish va uning muvofiqligini ta’minlashga erishish muhim o‘rin tutadi. Xalqaro bank amaliyotida bank kapitali va uning yetarliligini ta’minlash masalasiga to‘xtalishdan oldin bank kapitalining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish joiz. Bank kapitali murakkab kategoriya sifatida «bank ishi»da muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, u bank faoliyatining boshlang‘ich moliyaviy asosi va keyinchalik uning rivojlanishi, barqarorligi hamda xavfsizligini ta’minlovchi manba bo‘lib hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, tijorat banki kapitali – bu bank faoliyatini moliyalashtirishning barqaror manbayi bo‘lib, bankning operatsion jarayonida kutilmaganda yuzaga keladigan zararlarni qoplash imkonini beruvchi o‘ziga xos himoya vositasidir. Bank kapitalining iqtisodiy mazmuni yanada to‘liqroq u bajaradigan funksiyalarda namoyon bo‘ladi. Bank kapitalining quyidagi ikkita funksiyasini ajratib ko‘rsatish mumkin:
Asosiy qisim: 1. Tijorat banklari kapitalining tarkibi va mohiyati. Xalqaro bank amaliyoti tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklari kapitalining samaradorligi va uning yetarliligini ta’minlamasdan turib, banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlash va aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchini qozonish mumkin emas. Ma’lumki, bank kapitalining mavjudligi bankning tashkil topishi va faoliyat ko‘rsatishi uchun eng asosiy zaruriyatdan biridir. Aytish joizki, AQSHda ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan tanglik holatidan boshlangan, bugungi kunda butun dunyoni qamrab olgan jahon moliyaviy inqirozi natijasida yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik va to‘lov qobiliyati zaiflashib borayotgan bir paytda banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlashda bank kapitali va uning yetarlilik darajasi birlamchi zaruriy omil bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarining samaradorligini ta’minlashda tijorat banklari kapitalini shakllantirish va uning muvofiqligini ta’minlashga erishish muhim o‘rin tutadi. Xalqaro bank amaliyotida bank kapitali va uning yetarliligini ta’minlash masalasiga to‘xtalishdan oldin bank kapitalining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish joiz. Bank kapitali murakkab kategoriya sifatida «bank ishi»da muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, u bank faoliyatining boshlang‘ich moliyaviy asosi va keyinchalik uning rivojlanishi, barqarorligi hamda xavfsizligini ta’minlovchi manba bo‘lib hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, tijorat banki kapitali – bu bank faoliyatini moliyalashtirishning barqaror manbayi bo‘lib, bankning operatsion jarayonida kutilmaganda yuzaga keladigan zararlarni qoplash imkonini beruvchi o‘ziga xos himoya vositasidir. Bank kapitalining iqtisodiy mazmuni yanada to‘liqroq u bajaradigan funksiyalarda namoyon bo‘ladi. Bank kapitalining quyidagi ikkita funksiyasini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Himoya funksiyasi. Bank kreditorlari va omonatchilari manfaatlarini himoya qilish bank kapitalining asosiy funksiyasi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki bank aktivlarining asosiy qismi omonatchilar hisobiga shakllantiriladi. Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda aktiv rezervlar shakllantirish yo‘li orqali bankning to‘lov qobiliyatini saqlab qolish, agarda bank tugatilganda omonatchilarga kompensatsiya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘z navbatida, bankning keyingi faoliyatiga keng yo‘l ochib beradi. Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, ko‘zda tutilmagan yirik xarajatlar sharoitida bank operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. Bank kapitalining mavjudligi uning ishonchliligi va likvidliligining birinchi shartidir. 2. Tartibga soluvchi funksiyasi. Bank kapitalini tartibga 49 soluvchi funksiyasi bankning ssuda va investitsion operatsiyalarini chegaralashni nazarda tutadi. Bank kapitali yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishi uchun quyidagi uchta xususiyatga ega bo‘lishi lozim: U uzoq muddatli bo‘lishi zarur (doimiy). Tijorat banklarining kapitali uzoq muddatli bo‘lishi zarur, deganda asosiy e’tibor kapital egasining ushbu mablag‘ni istalgan paytda talab qilish imkoniyatining chegaralanganligi nazarda tutilmoqda. Agar bank aksiyadori istalgan paytda bank kapitalini shakllantirish uchun yo‘naltirilgan mablag‘ni to‘liq yoki qisman qaytarib olsa, bank iqtisodiy jihatdan tang ahvolga tushib qolishi tabiiy. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida «Bank muassislari bank aksiyadorlari tarkibidan u ro‘yxatga olingan kundan boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish huquqiga ega emaslar», deya qayd etilgan. Demak, tijorat banklari ustav kapitaliga qo‘yilgan mablag‘larni bir yil davomida erkin ishlatish huquqiga ega. Bank kapitali majburiy to‘lovlarga tobe bo‘lmasligi kerak.
1. Himoya funksiyasi. Bank kreditorlari va omonatchilari manfaatlarini himoya qilish bank kapitalining asosiy funksiyasi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki bank aktivlarining asosiy qismi omonatchilar hisobiga shakllantiriladi. Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda aktiv rezervlar shakllantirish yo‘li orqali bankning to‘lov qobiliyatini saqlab qolish, agarda bank tugatilganda omonatchilarga kompensatsiya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘z navbatida, bankning keyingi faoliyatiga keng yo‘l ochib beradi. Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, ko‘zda tutilmagan yirik xarajatlar sharoitida bank operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. Bank kapitalining mavjudligi uning ishonchliligi va likvidliligining birinchi shartidir. 2. Tartibga soluvchi funksiyasi. Bank kapitalini tartibga 49 soluvchi funksiyasi bankning ssuda va investitsion operatsiyalarini chegaralashni nazarda tutadi. Bank kapitali yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishi uchun quyidagi uchta xususiyatga ega bo‘lishi lozim: U uzoq muddatli bo‘lishi zarur (doimiy). Tijorat banklarining kapitali uzoq muddatli bo‘lishi zarur, deganda asosiy e’tibor kapital egasining ushbu mablag‘ni istalgan paytda talab qilish imkoniyatining chegaralanganligi nazarda tutilmoqda. Agar bank aksiyadori istalgan paytda bank kapitalini shakllantirish uchun yo‘naltirilgan mablag‘ni to‘liq yoki qisman qaytarib olsa, bank iqtisodiy jihatdan tang ahvolga tushib qolishi tabiiy. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida «Bank muassislari bank aksiyadorlari tarkibidan u ro‘yxatga olingan kundan boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish huquqiga ega emaslar», deya qayd etilgan. Demak, tijorat banklari ustav kapitaliga qo‘yilgan mablag‘larni bir yil davomida erkin ishlatish huquqiga ega. Bank kapitali majburiy to‘lovlarga tobe bo‘lmasligi kerak.
Tijorat banklari kapitalining majburiy to‘lovlardan ozodligi bankning barqaror faoliyat yuritishiga keng imkoniyat yaratadi. Aksincha, bank kapitali soliq, penya va boshqa to‘lovlar, shuningdek, bankning majburiyatlari bo‘yicha tobe bo‘lsa, uning iqtisodiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va kapital doimo iqtisodiy jihatdan xavf ostida bo‘ladi. Mazkur holat banklarga o‘z nomidan moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirishda, omonatchilar va investorlarni bankka jalb qilishda hamda aholining ishonchini ta’minlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bank kapitali omonatchilar va kreditorlarning huquqiy manfaatidan mustaqil bo‘lishi lozim. Tijorat banklari moliyaviy vositachi sifatida omonatchilar va kreditorlardan juda katta miqdorda mablag‘larni jalb etadi. Bank kapitali jalb qilingan mablag‘larni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar bo‘yicha omonatchilar va kreditorlarning manfaatiga bevosita bog‘liq bo‘lmasligi, ya’ni omonatchilar va kreditorlarning bank kapitaliga nisbatan hech qanday qonuniy yoki bilvosita da’volari mavjud bo‘lmasligi zarur. Tijorat banklari kapitali tarkibining oqilona shakllantirilishi bank kapitalining mustahkamligiga va uning yetarliligiga ijobiy ta’sir qiladi. Bugungi kunda dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida tijorat banklari kapitalining tarkibini shakllantirishda xalqaro Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan standartlardan asos sifatida foydalanilmoqda. Xalqaro Bazel qo‘mitasining standartlariga asosan bankning jami kapitali asosiy va qo‘shimcha kapitalga ajratiladi. Ushbu standartlar birinchi marta 1988-yilda ishlab chiqilib, amaliyotga 1993-yildan boshlab joriy etilgan. Bazel standartlariga ko‘ra asosiy kapital quyidagi elementlardan tashkil topadi: 1. Ustav kapitalining to‘langan qismi (oddiy aksiyalar qiymati). 2. Muddatsiz nokumulyativ imtiyozli aksiyalar. 3. Emission daromad. 4. Sof foyda hisobidan shakllantirilgan zaxira summalari.
Tijorat banklari kapitalining majburiy to‘lovlardan ozodligi bankning barqaror faoliyat yuritishiga keng imkoniyat yaratadi. Aksincha, bank kapitali soliq, penya va boshqa to‘lovlar, shuningdek, bankning majburiyatlari bo‘yicha tobe bo‘lsa, uning iqtisodiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va kapital doimo iqtisodiy jihatdan xavf ostida bo‘ladi. Mazkur holat banklarga o‘z nomidan moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirishda, omonatchilar va investorlarni bankka jalb qilishda hamda aholining ishonchini ta’minlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bank kapitali omonatchilar va kreditorlarning huquqiy manfaatidan mustaqil bo‘lishi lozim. Tijorat banklari moliyaviy vositachi sifatida omonatchilar va kreditorlardan juda katta miqdorda mablag‘larni jalb etadi. Bank kapitali jalb qilingan mablag‘larni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar bo‘yicha omonatchilar va kreditorlarning manfaatiga bevosita bog‘liq bo‘lmasligi, ya’ni omonatchilar va kreditorlarning bank kapitaliga nisbatan hech qanday qonuniy yoki bilvosita da’volari mavjud bo‘lmasligi zarur. Tijorat banklari kapitali tarkibining oqilona shakllantirilishi bank kapitalining mustahkamligiga va uning yetarliligiga ijobiy ta’sir qiladi. Bugungi kunda dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida tijorat banklari kapitalining tarkibini shakllantirishda xalqaro Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan standartlardan asos sifatida foydalanilmoqda. Xalqaro Bazel qo‘mitasining standartlariga asosan bankning jami kapitali asosiy va qo‘shimcha kapitalga ajratiladi. Ushbu standartlar birinchi marta 1988-yilda ishlab chiqilib, amaliyotga 1993-yildan boshlab joriy etilgan. Bazel standartlariga ko‘ra asosiy kapital quyidagi elementlardan tashkil topadi: 1. Ustav kapitalining to‘langan qismi (oddiy aksiyalar qiymati). 2. Muddatsiz nokumulyativ imtiyozli aksiyalar. 3. Emission daromad. 4. Sof foyda hisobidan shakllantirilgan zaxira summalari.
5. O‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi. Shunisi e’tiborga molikki, xorijiy bank amaliyotida banklarda audit tekshiruvi o‘tkazilib, audit xulosasi tasdiqlangunga qadar joriy yilning foydasi asosiy kapital tarkibiga kiritiladi. Audit xulosasidan keyin esa faqat taqsimlanmagan foyda kiritiladi. Xalqaro Bazel standartlari bo‘yicha banklarning qo‘shimcha kapitali tarkibiga ushbu asosiy elementlar kiritiladi: 1. Kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxiraning riskka tortilgan aktivlar miqdorining 1,25 foizidan oshib ketmaydigan qismi. 2. Qayta baholash zaxirasi. Bunda bankka tegishli bino va inshootlar hamda yerning qiymatini qayta baholash natijasida yuzaga keladigan zaxira miqdori tushuniladi. 3. Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari. 4. Konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalarini tashkil etish maqsadiga yo‘naltirilgan qo‘yilmalar. Bazel andozalari bo‘yicha konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalari deganda bank qoshida tashkil etilgan, mustaqil balansga ega bo‘lmagan kredit muassasalari (lizing, faktoring, trast, forfeyting kompaniyalari) ko‘zda tutiladi. Respublikamiz tijorat banklarining kapital tarkibi Markaziy bankning 1998- yil 2-noyabrda tasdiqlangan. 420-sonli «Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida»gi Nizomida quyidagicha keltirilgan: I darajali kapital quyidagilardan iborat: a) to‘liq to‘langan va muomalaga chiqarilgan oddiy aksiyalar; b) nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar: ♦ muayyan sotib olish sanasi va shartlariga ega emas; ♦ egasining xohishiga ko‘ra sotib olinishi mumkin emas; ♦ bank aksiyadorlari umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofiq ularga doir dividendlar to‘lanmasligi mumkin;
5. O‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi. Shunisi e’tiborga molikki, xorijiy bank amaliyotida banklarda audit tekshiruvi o‘tkazilib, audit xulosasi tasdiqlangunga qadar joriy yilning foydasi asosiy kapital tarkibiga kiritiladi. Audit xulosasidan keyin esa faqat taqsimlanmagan foyda kiritiladi. Xalqaro Bazel standartlari bo‘yicha banklarning qo‘shimcha kapitali tarkibiga ushbu asosiy elementlar kiritiladi: 1. Kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxiraning riskka tortilgan aktivlar miqdorining 1,25 foizidan oshib ketmaydigan qismi. 2. Qayta baholash zaxirasi. Bunda bankka tegishli bino va inshootlar hamda yerning qiymatini qayta baholash natijasida yuzaga keladigan zaxira miqdori tushuniladi. 3. Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari. 4. Konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalarini tashkil etish maqsadiga yo‘naltirilgan qo‘yilmalar. Bazel andozalari bo‘yicha konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalari deganda bank qoshida tashkil etilgan, mustaqil balansga ega bo‘lmagan kredit muassasalari (lizing, faktoring, trast, forfeyting kompaniyalari) ko‘zda tutiladi. Respublikamiz tijorat banklarining kapital tarkibi Markaziy bankning 1998- yil 2-noyabrda tasdiqlangan. 420-sonli «Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida»gi Nizomida quyidagicha keltirilgan: I darajali kapital quyidagilardan iborat: a) to‘liq to‘langan va muomalaga chiqarilgan oddiy aksiyalar; b) nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar: ♦ muayyan sotib olish sanasi va shartlariga ega emas; ♦ egasining xohishiga ko‘ra sotib olinishi mumkin emas; ♦ bank aksiyadorlari umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofiq ularga doir dividendlar to‘lanmasligi mumkin;
♦ ular bo‘yicha o‘tgan davrdagi olinmagan (nokumulyativ) dividendlar to‘lanmaydi; d) qo‘shimcha kapital (kapitalning ortiqcha qismi) – oddiy va imtiyozli aksiyalar bozor narxining ularning nominal qiymatidan oshib ketishi; e) taqsimlanmagan foyda: ♦ kapital zaxiralar; ♦ avvalgi yillar taqsimlanmagan foydasi; ♦ joriy yil zararlari. f) ozchilik aksiya egalarining birlashgan korxonalar aksiyadorlik hisobvaraqlaridagi ulushi. Bu ulush sho‘ba korxonalari hisobvaraqlari bank moliyaviy hisobotlarida umumlashtirilganda va bank ulushi bunday korxonalar kapitalining 100 foizdan kam qismini tashkil qilganda vujudga keladi. g) bankning ustav kapitalidagi valuta qismiga teng bo‘lgan valuta aktivlarini qayta baholanish hisobiga tashkil etilgan devalvatsiya zaxirasi. II darajali kapital tarkibi esa quyidagilardan iborat: a) joriy yildagi sof foyda; b) riskni hisobga olgan holda aktivlar summasining 1,25 foizi va hisob- kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdordagi umumiy zaxira; d) hisob-kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdorda aralash turdagi majburiyatlar I darajali kapitalga kiritilmagan aralash turdagi majburiyatlar, jumladan, imtiyozli aksiyalar, agarda ular quyidagi shartlarga javob bersa, II darajali kapitalga kiritilishi mumkin: ♦ to‘liq to‘langan bo‘lishi; ♦ garov bilan ta’minlanmagan; ♦ bank tugatilganda ularga doir talablar bank depozitorlari talablari qondirilganidan so‘ng qondirilishi; ♦ aksiya egasining tashabbusi bilan va oldindan olingan Markaziy bank ruxsatisiz to‘lanishi mumkin emas;
♦ ular bo‘yicha o‘tgan davrdagi olinmagan (nokumulyativ) dividendlar to‘lanmaydi; d) qo‘shimcha kapital (kapitalning ortiqcha qismi) – oddiy va imtiyozli aksiyalar bozor narxining ularning nominal qiymatidan oshib ketishi; e) taqsimlanmagan foyda: ♦ kapital zaxiralar; ♦ avvalgi yillar taqsimlanmagan foydasi; ♦ joriy yil zararlari. f) ozchilik aksiya egalarining birlashgan korxonalar aksiyadorlik hisobvaraqlaridagi ulushi. Bu ulush sho‘ba korxonalari hisobvaraqlari bank moliyaviy hisobotlarida umumlashtirilganda va bank ulushi bunday korxonalar kapitalining 100 foizdan kam qismini tashkil qilganda vujudga keladi. g) bankning ustav kapitalidagi valuta qismiga teng bo‘lgan valuta aktivlarini qayta baholanish hisobiga tashkil etilgan devalvatsiya zaxirasi. II darajali kapital tarkibi esa quyidagilardan iborat: a) joriy yildagi sof foyda; b) riskni hisobga olgan holda aktivlar summasining 1,25 foizi va hisob- kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdordagi umumiy zaxira; d) hisob-kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdorda aralash turdagi majburiyatlar I darajali kapitalga kiritilmagan aralash turdagi majburiyatlar, jumladan, imtiyozli aksiyalar, agarda ular quyidagi shartlarga javob bersa, II darajali kapitalga kiritilishi mumkin: ♦ to‘liq to‘langan bo‘lishi; ♦ garov bilan ta’minlanmagan; ♦ bank tugatilganda ularga doir talablar bank depozitorlari talablari qondirilganidan so‘ng qondirilishi; ♦ aksiya egasining tashabbusi bilan va oldindan olingan Markaziy bank ruxsatisiz to‘lanishi mumkin emas;
♦ bankning har qanday zararlarini qoplashi va bankni to‘lovga qobiliyatsiz deb e’lon qilish huquqini bermasligi; ♦ agar bank oxirgi 3 chorak mobaynida foyda olmagan bo‘lsa, emitent xohishiga ko‘ra yoki oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash to‘g‘risida qaror qabul qilishda ushbu majburiyatlarga doir dividend larni to‘lash muddati kechiktirilishi mumkinligi; e) subordinar qarz, bu bankning qarz majburiyatlari shakli bo‘lib, bank kapitalini aniqlash maqsadida hisobkitoblardan so‘ng I darajali kapitalning 50 foizidan oshmasligi kerak. II darajali kapitalga kiruvchi subordinar qarz to‘lash muddati yetib kelgunga qadar oxirgi 5 yil davomida yiliga 20 foizga kamayib borishi shart. II darajali kapital tarkibiga kiruvchi subordinar qarz quyidagi talablarga javob berishi lozim: ♦ garov ta’minotiga ega bo‘lmaslik; ♦ bank tugatilayotganda ushbu majburiyatlar bo‘- yicha talablar depozitorlar talablari qondirilganidan so‘ng amalga oshirilishi; ♦ boshlang‘ich to‘lov muddati 5 yildan ortiq bo‘lishi lozim. Bank kapitalining bosh maqsadi – riskni kamaytirish, «hi moya devori» sifatida zararlarni qoplab, bank to‘lovga qobilligini saqlash imkonini berishdir. Shu bilan birga kapital bankni likvidlik muammosidan himoya qiladi va moliyaviy resurslar bozoriga kirish imkonini ta’minlaydi. Zero, yirik kapital bankka barqaror obro‘, omonatchilar ishonchini beradi. Bank kapitali mijozlarning bankka ishonchini mustahkamlaydi va kreditorlarni uning moliyaviy kuchiga ishontiradi. Bank kapitali bankning har qanday holatda mijozlarning kreditga bo‘lgan talabini qondira olishiga ishontirish uchun yetarlicha katta bo‘lishi kerak. Tijorat banklari kapital miqdori (Markaziy bank talabidan oshgan qismi) ularning o‘zi tomonidan mustaqil belgilansada, u ko‘p omillarga bog‘liq: Birinchidan, bank uchun zarur bo‘lgan kapital miqdori uning mijozlari xususiyatlariga bog‘liq, ya’ni mijozlar ichida yirik kreditga muhtoj
♦ bankning har qanday zararlarini qoplashi va bankni to‘lovga qobiliyatsiz deb e’lon qilish huquqini bermasligi; ♦ agar bank oxirgi 3 chorak mobaynida foyda olmagan bo‘lsa, emitent xohishiga ko‘ra yoki oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash to‘g‘risida qaror qabul qilishda ushbu majburiyatlarga doir dividend larni to‘lash muddati kechiktirilishi mumkinligi; e) subordinar qarz, bu bankning qarz majburiyatlari shakli bo‘lib, bank kapitalini aniqlash maqsadida hisobkitoblardan so‘ng I darajali kapitalning 50 foizidan oshmasligi kerak. II darajali kapitalga kiruvchi subordinar qarz to‘lash muddati yetib kelgunga qadar oxirgi 5 yil davomida yiliga 20 foizga kamayib borishi shart. II darajali kapital tarkibiga kiruvchi subordinar qarz quyidagi talablarga javob berishi lozim: ♦ garov ta’minotiga ega bo‘lmaslik; ♦ bank tugatilayotganda ushbu majburiyatlar bo‘- yicha talablar depozitorlar talablari qondirilganidan so‘ng amalga oshirilishi; ♦ boshlang‘ich to‘lov muddati 5 yildan ortiq bo‘lishi lozim. Bank kapitalining bosh maqsadi – riskni kamaytirish, «hi moya devori» sifatida zararlarni qoplab, bank to‘lovga qobilligini saqlash imkonini berishdir. Shu bilan birga kapital bankni likvidlik muammosidan himoya qiladi va moliyaviy resurslar bozoriga kirish imkonini ta’minlaydi. Zero, yirik kapital bankka barqaror obro‘, omonatchilar ishonchini beradi. Bank kapitali mijozlarning bankka ishonchini mustahkamlaydi va kreditorlarni uning moliyaviy kuchiga ishontiradi. Bank kapitali bankning har qanday holatda mijozlarning kreditga bo‘lgan talabini qondira olishiga ishontirish uchun yetarlicha katta bo‘lishi kerak. Tijorat banklari kapital miqdori (Markaziy bank talabidan oshgan qismi) ularning o‘zi tomonidan mustaqil belgilansada, u ko‘p omillarga bog‘liq: Birinchidan, bank uchun zarur bo‘lgan kapital miqdori uning mijozlari xususiyatlariga bog‘liq, ya’ni mijozlar ichida yirik kreditga muhtoj
korxonalar ko‘p bo‘lishi bank kapitali miqdorining ko‘p bo‘lishini talab qiladi. Ikkinchidan, tijorat banki kapitali miqdori uning aktiv operatsiyalariga bog‘liq. Bank operatsiyalari ko‘proq yuqori tavakkalchilik operatsiyalariga bog‘liq bo‘lsa, u holda bankning kapitali ham ko‘p bo‘lishi kerak. Uchinchidan, bank kapitali miqdori Markaziy bank yuritayotgan pul-kredit siyosati va kredit resurslari bozori rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Bank kapitali bankning uzoq vaqt samarali va barqaror faoliyat ko‘rsatishining asosiy omili hisoblanadi. Chunki: birinchidan, bank kapitali «Qora kun» uchun asosiy resurs hisoblanadi, bank joriy yo‘qotishlarni kapital hisobidan qoplash yo‘li bilan yuzaga kelgan muammolarni hal qilish, bankni bankrotlikdan saqlab qolishi mumkin. Ikkinchidan, bank kapitali bank o‘z faoliyatini keng qamrovli olib borib mablag‘larni jalb qilish, resurs bazasini tashkil qilguncha uning faoliyatining asosiy manbayi hisoblanadi. Uchinchidan, bank kapitali bank faoliyatining muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, bankning obro‘sini oshirib, mijozlarning bankka bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi. To‘rtinchidan, kapital bankning tashkiliy jihatdan o‘sishiga, yangi xizmatlar ko‘rsatishga imkon beruvchi manba shaklida namoyon bo‘ladi. Bank kapitali bankning uzoq muddatdagi kelajagini, hayotiyligini va o‘sishini bir maromga keltirib turuvchi regulyator hisoblanadi. 2 Bank kapitali va xarakterlari. Bank kapitali - bu bankning aktivlari va uning majburiyatlari o'rtasidagi farq va u bankning sof qiymatini yoki uning kapital qiymatini investorlarga anglatadi. Bank kapitalining aktiv qismiga pul mablag'lari, davlat qimmatli qog'ozlari va foizli qarzlar kiradi (masalan, ipoteka, akkreditiv va banklararo ssudalar). Bank kapitali majburiyatlari qismiga ssuda-rezerv zaxiralari va uning har qanday qarzlari kiradi.
korxonalar ko‘p bo‘lishi bank kapitali miqdorining ko‘p bo‘lishini talab qiladi. Ikkinchidan, tijorat banki kapitali miqdori uning aktiv operatsiyalariga bog‘liq. Bank operatsiyalari ko‘proq yuqori tavakkalchilik operatsiyalariga bog‘liq bo‘lsa, u holda bankning kapitali ham ko‘p bo‘lishi kerak. Uchinchidan, bank kapitali miqdori Markaziy bank yuritayotgan pul-kredit siyosati va kredit resurslari bozori rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Bank kapitali bankning uzoq vaqt samarali va barqaror faoliyat ko‘rsatishining asosiy omili hisoblanadi. Chunki: birinchidan, bank kapitali «Qora kun» uchun asosiy resurs hisoblanadi, bank joriy yo‘qotishlarni kapital hisobidan qoplash yo‘li bilan yuzaga kelgan muammolarni hal qilish, bankni bankrotlikdan saqlab qolishi mumkin. Ikkinchidan, bank kapitali bank o‘z faoliyatini keng qamrovli olib borib mablag‘larni jalb qilish, resurs bazasini tashkil qilguncha uning faoliyatining asosiy manbayi hisoblanadi. Uchinchidan, bank kapitali bank faoliyatining muhim ko‘rsatkichi bo‘lib, bankning obro‘sini oshirib, mijozlarning bankka bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi. To‘rtinchidan, kapital bankning tashkiliy jihatdan o‘sishiga, yangi xizmatlar ko‘rsatishga imkon beruvchi manba shaklida namoyon bo‘ladi. Bank kapitali bankning uzoq muddatdagi kelajagini, hayotiyligini va o‘sishini bir maromga keltirib turuvchi regulyator hisoblanadi. 2 Bank kapitali va xarakterlari. Bank kapitali - bu bankning aktivlari va uning majburiyatlari o'rtasidagi farq va u bankning sof qiymatini yoki uning kapital qiymatini investorlarga anglatadi. Bank kapitalining aktiv qismiga pul mablag'lari, davlat qimmatli qog'ozlari va foizli qarzlar kiradi (masalan, ipoteka, akkreditiv va banklararo ssudalar). Bank kapitali majburiyatlari qismiga ssuda-rezerv zaxiralari va uning har qanday qarzlari kiradi.
Bankning kapitali, agar bank o'z aktivlarini tugatmoqchi bo'lsa, kreditorlar qamrab oladigan marja sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Kalitlarni qabul qilish  Bank kapitali - bu bankning aktivlari va uning majburiyatlari o'rtasidagi farq va u bankning sof qiymatini yoki uning kapital qiymatini investorlarga anglatadi.  Bazel I, Bazel II va Bazel III standartlari bozor va bank regulyatorlari yaqindan kuzatib boradigan tartibga soluvchi bank kapitali ta'rifini beradi.  Bank kapitali birinchi darajadagi kapital bilan sog'liqni saqlashning asosiy ko'rsatkichi bo'lgan darajalarga bo'linadi. Bank kapitali qanday ishlaydi: Bank kapitali yo'qotishlarni qabul qila oladigan va agar bank tugatilsa to'lovlarda eng past ustuvorlikka ega bo'lgan bankning o'z mablag'lari qiymatini anglatadi. Bank kapitali bankning aktivlari va passivlari o'rtasidagi farq sifatida belgilanishi mumkin bo'lsa-da, milliy hokimiyat idoralari o'zlarining tartibga soluvchi kapitali to'g'risidagi tushunchasiga ega. Bank faoliyatini tartibga solishning asosiy bazasi Bazel I, Bazel II va Bazel III xalqaro kelishuvlari orqali Bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasi tomonidan qabul qilingan xalqaro standartlardan iborat. Ushbu standartlar bozor va bank regulyatorlari diqqat bilan kuzatib boradigan tartibga soluvchi bank kapitali ta'rifini beradi. Banklar jamg'armalarni to'plash va ularni kreditlar orqali samarali foydalanishga yo'naltirish orqali iqtisodiyotda muhim rol o'ynaganligi sababli, bank sohasi va bank kapitalining ta'rifi qattiq tartibga solinadi. Har bir mamlakat o'z talablariga ega bo'lishiga qaramay, Bazel III ning eng yangi xalqaro banklararo tartibga solish bitimi tartibga soluvchi bank kapitalini aniqlash uchun asos yaratadi.
Bankning kapitali, agar bank o'z aktivlarini tugatmoqchi bo'lsa, kreditorlar qamrab oladigan marja sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Kalitlarni qabul qilish  Bank kapitali - bu bankning aktivlari va uning majburiyatlari o'rtasidagi farq va u bankning sof qiymatini yoki uning kapital qiymatini investorlarga anglatadi.  Bazel I, Bazel II va Bazel III standartlari bozor va bank regulyatorlari yaqindan kuzatib boradigan tartibga soluvchi bank kapitali ta'rifini beradi.  Bank kapitali birinchi darajadagi kapital bilan sog'liqni saqlashning asosiy ko'rsatkichi bo'lgan darajalarga bo'linadi. Bank kapitali qanday ishlaydi: Bank kapitali yo'qotishlarni qabul qila oladigan va agar bank tugatilsa to'lovlarda eng past ustuvorlikka ega bo'lgan bankning o'z mablag'lari qiymatini anglatadi. Bank kapitali bankning aktivlari va passivlari o'rtasidagi farq sifatida belgilanishi mumkin bo'lsa-da, milliy hokimiyat idoralari o'zlarining tartibga soluvchi kapitali to'g'risidagi tushunchasiga ega. Bank faoliyatini tartibga solishning asosiy bazasi Bazel I, Bazel II va Bazel III xalqaro kelishuvlari orqali Bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasi tomonidan qabul qilingan xalqaro standartlardan iborat. Ushbu standartlar bozor va bank regulyatorlari diqqat bilan kuzatib boradigan tartibga soluvchi bank kapitali ta'rifini beradi. Banklar jamg'armalarni to'plash va ularni kreditlar orqali samarali foydalanishga yo'naltirish orqali iqtisodiyotda muhim rol o'ynaganligi sababli, bank sohasi va bank kapitalining ta'rifi qattiq tartibga solinadi. Har bir mamlakat o'z talablariga ega bo'lishiga qaramay, Bazel III ning eng yangi xalqaro banklararo tartibga solish bitimi tartibga soluvchi bank kapitalini aniqlash uchun asos yaratadi.
Bazel III ga ko'ra, tartibga soluvchi bank kapitali darajalarga bo'lingan. Bular bo'ysunish va bankning bankrot bo'lganidan keyin ham to'lovga qodir bo'lsa, kapital vositalarini keskin farqlash bilan yo'qotishlarni qabul qilish qobiliyatiga asoslangan. Oddiy kapitalning birinchi darajasi (CET1) oddiy aktsiyalarning balans qiymatini, to'langan kapitalni va taqsimlanmagan daromadni gudvil va boshqa har qanday moddiy bo'lmagan narsalarni o'z ichiga oladi. CET1 ichidagi asbob-uskunalar eng yuqori bo'ysunishga ega va etuk emas. Regulyator nuqtai nazaridan bank kapitali (xususan birinchi darajali kapital) bankning moliyaviy barqarorligining asosiy mezoni hisoblanadi. Birinchi darajali kapital: Birinchi darajali kapital CET1 plyus tartibga solingan qarzga bo'ysunadigan, muddati o'tmagan va qaytarib berishga rag'batlantirilmagan va bank istalgan vaqtda dividendlar yoki kuponlarni bekor qilishi mumkin bo'lgan boshqa vositalarni o'z ichiga oladi. Birinchi darajadagi kapital aktsiyadorlarning o'z mablag'lari va taqsimlanmagan daromadlaridan iboratdir. Birinchi darajali kapital bankning moliyaviy holatini o'lchash uchun mo'ljallangan va bank biznes operatsiyalarini to'xtatmasdan yo'qotishlarni o'zlashtirishi kerak bo'lganda foydalaniladi. Birinchi darajali kapital bankni moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi. Odatda, u bankdagi jamg'arilgan mablag'larning deyarli barchasini o'z ichiga oladi. Ushbu mablag'lar, odatda, ishbilarmonlik faoliyati to'xtatib qo'yilmasligi uchun zararlar yo'qolganda banklarni qo'llab-quvvatlash uchun yig'iladi. Bazel III ostida 1-darajali kapitalning minimal darajasi 10,5% ni tashkil etadi, bu bankning birinchi darajali kapitalini xavf-xatarga asoslangan aktivlariga ajratish yo'li bilan hisoblanadi. Masalan, birinchi darajali kapitali 176,233 milliard dollarga teng va 1,243 trln AQSh dollari miqdoridagi xatarga asoslangan aktivlar mavjud deb taxmin qiling. Shunday qilib, ushbu davrda bankning 1-darajali kapital koeffitsienti $ 176.263 milliard / 1,243 trln = 14,18% ni tashkil etdi, bu Bazel III ning minimal talabini 10.5% qondirdi.
Bazel III ga ko'ra, tartibga soluvchi bank kapitali darajalarga bo'lingan. Bular bo'ysunish va bankning bankrot bo'lganidan keyin ham to'lovga qodir bo'lsa, kapital vositalarini keskin farqlash bilan yo'qotishlarni qabul qilish qobiliyatiga asoslangan. Oddiy kapitalning birinchi darajasi (CET1) oddiy aktsiyalarning balans qiymatini, to'langan kapitalni va taqsimlanmagan daromadni gudvil va boshqa har qanday moddiy bo'lmagan narsalarni o'z ichiga oladi. CET1 ichidagi asbob-uskunalar eng yuqori bo'ysunishga ega va etuk emas. Regulyator nuqtai nazaridan bank kapitali (xususan birinchi darajali kapital) bankning moliyaviy barqarorligining asosiy mezoni hisoblanadi. Birinchi darajali kapital: Birinchi darajali kapital CET1 plyus tartibga solingan qarzga bo'ysunadigan, muddati o'tmagan va qaytarib berishga rag'batlantirilmagan va bank istalgan vaqtda dividendlar yoki kuponlarni bekor qilishi mumkin bo'lgan boshqa vositalarni o'z ichiga oladi. Birinchi darajadagi kapital aktsiyadorlarning o'z mablag'lari va taqsimlanmagan daromadlaridan iboratdir. Birinchi darajali kapital bankning moliyaviy holatini o'lchash uchun mo'ljallangan va bank biznes operatsiyalarini to'xtatmasdan yo'qotishlarni o'zlashtirishi kerak bo'lganda foydalaniladi. Birinchi darajali kapital bankni moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi. Odatda, u bankdagi jamg'arilgan mablag'larning deyarli barchasini o'z ichiga oladi. Ushbu mablag'lar, odatda, ishbilarmonlik faoliyati to'xtatib qo'yilmasligi uchun zararlar yo'qolganda banklarni qo'llab-quvvatlash uchun yig'iladi. Bazel III ostida 1-darajali kapitalning minimal darajasi 10,5% ni tashkil etadi, bu bankning birinchi darajali kapitalini xavf-xatarga asoslangan aktivlariga ajratish yo'li bilan hisoblanadi. Masalan, birinchi darajali kapitali 176,233 milliard dollarga teng va 1,243 trln AQSh dollari miqdoridagi xatarga asoslangan aktivlar mavjud deb taxmin qiling. Shunday qilib, ushbu davrda bankning 1-darajali kapital koeffitsienti $ 176.263 milliard / 1,243 trln = 14,18% ni tashkil etdi, bu Bazel III ning minimal talabini 10.5% qondirdi.
2-darajali kapital Ikkinchi darajadagi kapital kafolatlanmagan tartibga solinadigan qarz va ma'lum bir holatlarda konsolidatsiya qilinmagan moliya institutlarining sho''ba korxonalariga qo'yilgan sarmoyalarni olib tashlagan holda dastlabki muddati besh yildan kam bo'lgan zaxiralar profitsitidan iborat. Umumiy tartibga solish kapitali 1-darajali va 2-chi darajadagi kapitallarning yig'indisiga teng. Tarkib  Bank kapitali nima?  Bank kapitali qanday ishlaydi  Birinchi darajali kapital  2-darajali kapital  Aktsiyadorlar kapitalining kitob qiymati Bank kapitali nima? Bank kapitali - bu bankning aktivlari va uning majburiyatlari o'rtasidagi farq va u bankning sof qiymatini yoki uning kapital qiymatini investorlarga anglatadi. Bank kapitalining aktiv qismiga pul mablag'lari, davlat qimmatli qog'ozlari va foizli qarzlar kiradi (masalan, ipoteka, akkreditiv va banklararo ssudalar). Bank kapitali majburiyatlari qismiga ssuda-rezerv zaxiralari va uning har qanday qarzlari kiradi. Bankning kapitali, agar bank o'z aktivlarini tugatmoqchi bo'lsa, kreditorlar qamrab oladigan marja sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Kalitlarni qabul qilish  Bank kapitali - bu bankning aktivlari va uning majburiyatlari o'rtasidagi farq va u bankning sof qiymatini yoki uning kapital qiymatini investorlarga anglatadi.  Bazel I, Bazel II va Bazel III standartlari bozor va bank regulyatorlari yaqindan kuzatib boradigan tartibga soluvchi bank kapitali ta'rifini beradi.
2-darajali kapital Ikkinchi darajadagi kapital kafolatlanmagan tartibga solinadigan qarz va ma'lum bir holatlarda konsolidatsiya qilinmagan moliya institutlarining sho''ba korxonalariga qo'yilgan sarmoyalarni olib tashlagan holda dastlabki muddati besh yildan kam bo'lgan zaxiralar profitsitidan iborat. Umumiy tartibga solish kapitali 1-darajali va 2-chi darajadagi kapitallarning yig'indisiga teng. Tarkib  Bank kapitali nima?  Bank kapitali qanday ishlaydi  Birinchi darajali kapital  2-darajali kapital  Aktsiyadorlar kapitalining kitob qiymati Bank kapitali nima? Bank kapitali - bu bankning aktivlari va uning majburiyatlari o'rtasidagi farq va u bankning sof qiymatini yoki uning kapital qiymatini investorlarga anglatadi. Bank kapitalining aktiv qismiga pul mablag'lari, davlat qimmatli qog'ozlari va foizli qarzlar kiradi (masalan, ipoteka, akkreditiv va banklararo ssudalar). Bank kapitali majburiyatlari qismiga ssuda-rezerv zaxiralari va uning har qanday qarzlari kiradi. Bankning kapitali, agar bank o'z aktivlarini tugatmoqchi bo'lsa, kreditorlar qamrab oladigan marja sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Kalitlarni qabul qilish  Bank kapitali - bu bankning aktivlari va uning majburiyatlari o'rtasidagi farq va u bankning sof qiymatini yoki uning kapital qiymatini investorlarga anglatadi.  Bazel I, Bazel II va Bazel III standartlari bozor va bank regulyatorlari yaqindan kuzatib boradigan tartibga soluvchi bank kapitali ta'rifini beradi.
 Bank kapitali birinchi darajadagi kapital bilan sog'liqni saqlashning asosiy ko'rsatkichi bo'lgan darajalarga bo'linadi. Bank kapitali qanday ishlaydi Bank kapitali yo'qotishlarni qabul qila oladigan va agar bank tugatilsa to'lovlarda eng past ustuvorlikka ega bo'lgan bankning o'z mablag'lari qiymatini anglatadi. Bank kapitali bankning aktivlari va passivlari o'rtasidagi farq sifatida belgilanishi mumkin bo'lsa-da, milliy hokimiyat idoralari o'zlarining tartibga soluvchi kapitali to'g'risidagi tushunchasiga ega.Bank faoliyatini tartibga solishning asosiy bazasi Bazel I, Bazel II va Bazel III xalqaro kelishuvlari orqali Bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasi tomonidan qabul qilingan xalqaro standartlardan iborat. Ushbu standartlar bozor va bank regulyatorlari diqqat bilan kuzatib boradigan tartibga soluvchi bank kapitali ta'rifini beradi.Banklar jamg'armalarni to'plash va ularni kreditlar orqali samarali foydalanishga yo'naltirish orqali iqtisodiyotda muhim rol o'ynaganligi sababli, bank sohasi va bank kapitalining ta'rifi qattiq tartibga solinadi. Har bir mamlakat o'z talablariga ega bo'lishiga qaramay, Bazel III ning eng yangi xalqaro banklararo tartibga solish bitimi tartibga soluvchi bank kapitalini aniqlash uchun asos yaratadi. Bazel III ga ko'ra, tartibga soluvchi bank kapitali darajalarga bo'lingan. Bular bo'ysunish va bankning bankrot bo'lganidan keyin ham to'lovga qodir bo'lsa, kapital vositalarini keskin farqlash bilan yo'qotishlarni qabul qilish qobiliyatiga asoslangan. Oddiy kapitalning birinchi darajasi (CET1) oddiy aktsiyalarning balans qiymatini, to'langan kapitalni va taqsimlanmagan daromadni gudvil va boshqa har qanday moddiy bo'lmagan narsalarni o'z ichiga oladi. CET1 ichidagi asbob-uskunalar eng yuqori bo'ysunishga ega va etuk emas. Regulyator nuqtai nazaridan bank kapitali (xususan birinchi darajali kapital) bankning moliyaviy barqarorligining asosiy mezoni hisoblanadi. Birinchi darajali kapital
 Bank kapitali birinchi darajadagi kapital bilan sog'liqni saqlashning asosiy ko'rsatkichi bo'lgan darajalarga bo'linadi. Bank kapitali qanday ishlaydi Bank kapitali yo'qotishlarni qabul qila oladigan va agar bank tugatilsa to'lovlarda eng past ustuvorlikka ega bo'lgan bankning o'z mablag'lari qiymatini anglatadi. Bank kapitali bankning aktivlari va passivlari o'rtasidagi farq sifatida belgilanishi mumkin bo'lsa-da, milliy hokimiyat idoralari o'zlarining tartibga soluvchi kapitali to'g'risidagi tushunchasiga ega.Bank faoliyatini tartibga solishning asosiy bazasi Bazel I, Bazel II va Bazel III xalqaro kelishuvlari orqali Bank nazorati bo'yicha Bazel qo'mitasi tomonidan qabul qilingan xalqaro standartlardan iborat. Ushbu standartlar bozor va bank regulyatorlari diqqat bilan kuzatib boradigan tartibga soluvchi bank kapitali ta'rifini beradi.Banklar jamg'armalarni to'plash va ularni kreditlar orqali samarali foydalanishga yo'naltirish orqali iqtisodiyotda muhim rol o'ynaganligi sababli, bank sohasi va bank kapitalining ta'rifi qattiq tartibga solinadi. Har bir mamlakat o'z talablariga ega bo'lishiga qaramay, Bazel III ning eng yangi xalqaro banklararo tartibga solish bitimi tartibga soluvchi bank kapitalini aniqlash uchun asos yaratadi. Bazel III ga ko'ra, tartibga soluvchi bank kapitali darajalarga bo'lingan. Bular bo'ysunish va bankning bankrot bo'lganidan keyin ham to'lovga qodir bo'lsa, kapital vositalarini keskin farqlash bilan yo'qotishlarni qabul qilish qobiliyatiga asoslangan. Oddiy kapitalning birinchi darajasi (CET1) oddiy aktsiyalarning balans qiymatini, to'langan kapitalni va taqsimlanmagan daromadni gudvil va boshqa har qanday moddiy bo'lmagan narsalarni o'z ichiga oladi. CET1 ichidagi asbob-uskunalar eng yuqori bo'ysunishga ega va etuk emas. Regulyator nuqtai nazaridan bank kapitali (xususan birinchi darajali kapital) bankning moliyaviy barqarorligining asosiy mezoni hisoblanadi. Birinchi darajali kapital
Birinchi darajali kapital CET1 plyus tartibga solingan qarzga bo'ysunadigan, muddati o'tmagan va qaytarib berishga rag'batlantirilmagan va bank istalgan vaqtda dividendlar yoki kuponlarni bekor qilishi mumkin bo'lgan boshqa vositalarni o'z ichiga oladi. Birinchi darajadagi kapital aktsiyadorlarning o'z mablag'lari va taqsimlanmagan daromadlaridan iboratdir. Birinchi darajali kapital bankning moliyaviy holatini o'lchash uchun mo'ljallangan va bank biznes operatsiyalarini to'xtatmasdan yo'qotishlarni o'zlashtirishi kerak bo'lganda foydalaniladi. Birinchi darajali kapital bankni moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi. Odatda, u bankdagi jamg'arilgan mablag'larning deyarli barchasini o'z ichiga oladi. Ushbu mablag'lar, odatda, ishbilarmonlik faoliyati to'xtatib qo'yilmasligi uchun zararlar yo'qolganda banklarni qo'llab-quvvatlash uchun yig'iladi. Bazel III ostida 1-darajali kapitalning minimal darajasi 10,5% ni tashkil etadi, bu bankning birinchi darajali kapitalini xavf-xatarga asoslangan aktivlariga ajratish yo'li bilan hisoblanadi. Masalan, birinchi darajali kapitali 176,233 milliard dollarga teng va 1,243 trln AQSh dollari miqdoridagi xatarga asoslangan aktivlar mavjud deb taxmin qiling. Shunday qilib, ushbu davrda bankning 1-darajali kapital koeffitsienti $ 176.263 milliard / 1,243 trln = 14,18% ni tashkil etdi, bu Bazel III ning minimal talabini 10.5% qondirdi. 2-darajali kapital Ikkinchi darajadagi kapital kafolatlanmagan tartibga solinadigan qarz va ma'lum bir holatlarda konsolidatsiya qilinmagan moliya institutlarining sho''ba korxonalariga qo'yilgan sarmoyalarni olib tashlagan holda dastlabki muddati besh yildan kam bo'lgan zaxiralar profitsitidan iborat. Umumiy tartibga solish kapitali 1-darajali va 2-chi darajadagi kapitallarning yig'indisiga teng.
Birinchi darajali kapital CET1 plyus tartibga solingan qarzga bo'ysunadigan, muddati o'tmagan va qaytarib berishga rag'batlantirilmagan va bank istalgan vaqtda dividendlar yoki kuponlarni bekor qilishi mumkin bo'lgan boshqa vositalarni o'z ichiga oladi. Birinchi darajadagi kapital aktsiyadorlarning o'z mablag'lari va taqsimlanmagan daromadlaridan iboratdir. Birinchi darajali kapital bankning moliyaviy holatini o'lchash uchun mo'ljallangan va bank biznes operatsiyalarini to'xtatmasdan yo'qotishlarni o'zlashtirishi kerak bo'lganda foydalaniladi. Birinchi darajali kapital bankni moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi. Odatda, u bankdagi jamg'arilgan mablag'larning deyarli barchasini o'z ichiga oladi. Ushbu mablag'lar, odatda, ishbilarmonlik faoliyati to'xtatib qo'yilmasligi uchun zararlar yo'qolganda banklarni qo'llab-quvvatlash uchun yig'iladi. Bazel III ostida 1-darajali kapitalning minimal darajasi 10,5% ni tashkil etadi, bu bankning birinchi darajali kapitalini xavf-xatarga asoslangan aktivlariga ajratish yo'li bilan hisoblanadi. Masalan, birinchi darajali kapitali 176,233 milliard dollarga teng va 1,243 trln AQSh dollari miqdoridagi xatarga asoslangan aktivlar mavjud deb taxmin qiling. Shunday qilib, ushbu davrda bankning 1-darajali kapital koeffitsienti $ 176.263 milliard / 1,243 trln = 14,18% ni tashkil etdi, bu Bazel III ning minimal talabini 10.5% qondirdi. 2-darajali kapital Ikkinchi darajadagi kapital kafolatlanmagan tartibga solinadigan qarz va ma'lum bir holatlarda konsolidatsiya qilinmagan moliya institutlarining sho''ba korxonalariga qo'yilgan sarmoyalarni olib tashlagan holda dastlabki muddati besh yildan kam bo'lgan zaxiralar profitsitidan iborat. Umumiy tartibga solish kapitali 1-darajali va 2-chi darajadagi kapitallarning yig'indisiga teng.
2-darajali kapital tarkibiga qayta baholash zaxiralari, gibrid kapital vositalari va boshqariladigan muddatli qarzlar, umumiy ssudalar-yo'qotish zaxiralari va ochilmagan zahiralar kiradi. 2-darajali kapital qo'shimcha kapitaldir, chunki u birinchi darajali kapitalga nisbatan kam ishonchli. 2-darajali kapital 1-darajali kapitalga qaraganda kamroq ishonchli deb hisoblanadi, chunki aniq hisoblash qiyinroq va tugatish ancha qiyin bo'lgan aktivlardan tashkil topgan. 2019 yilda Bazel III ostida kapitalning minimal minimal koeffitsienti 12,9% ni tashkil etadi, bu 2-darajali kapitalning eng kam nisbati 1-darajali kapital koeffitsienti uchun 10,9% o'rniga 2% ni tashkil etadi. Faraz qiling, xuddi o'sha bank 32,526 milliard dollar miqdoridagi ikkinchi darajali kapital haqida xabar bergan. Uning chorakdagi ikkinchi darajali kapital koeffitsienti 32,526 milliard dollarni / $ 1,243 trillion = 2,62% tashkil etdi. Shunday qilib, uning kapitalning umumiy koeffitsienti 16,8% ni (14,18% + 2,62%) tashkil etdi. Bazel III davrida bank minimal kapitalning eng yuqori koeffitsientini 12,9% tashkil etdi. Aktsiyadorlar kapitalining kitob qiymati Bank kapitali deb bankning balansidagi aktsiyadorlar kapitalining balans qiymati deb hisoblash mumkin. Ko'pgina banklar o'zlarining moliyaviy aktivlarini tarixiy qiymatga ega bo'lgan asosiy kapitalga ega bo'lgan boshqa sohalardagi kompaniyalarga qaraganda tez-tez qayta baholaganliklari sababli aktsiyadorlarning kapitali bank kapitali uchun oqilona proksi bo'lib xizmat qilishi mumkin. Aktsiyadorlar kapitalining balans qiymati bilan tavsiflangan odatiy ob'ektlarga imtiyozli kapital, oddiy aktsiya va to'langan kapital, taqsimlanmagan daromad va jamlangan daromad kiradi. Aktsiyadorlar kapitalining balans qiymati bank aktivlari va passivlari o'rtasidagi farq sifatida ham hisoblanadi. 3. Banklarni kapitallashtirishning iqtisodiy o‘sishda ro’li. Qayd etildiki, hisobot davrida Markaziy bankning pul-krеdit siyosati 2015 yil uchun mo‘ljallangan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning bajarilishiga, mamlakatimiz
2-darajali kapital tarkibiga qayta baholash zaxiralari, gibrid kapital vositalari va boshqariladigan muddatli qarzlar, umumiy ssudalar-yo'qotish zaxiralari va ochilmagan zahiralar kiradi. 2-darajali kapital qo'shimcha kapitaldir, chunki u birinchi darajali kapitalga nisbatan kam ishonchli. 2-darajali kapital 1-darajali kapitalga qaraganda kamroq ishonchli deb hisoblanadi, chunki aniq hisoblash qiyinroq va tugatish ancha qiyin bo'lgan aktivlardan tashkil topgan. 2019 yilda Bazel III ostida kapitalning minimal minimal koeffitsienti 12,9% ni tashkil etadi, bu 2-darajali kapitalning eng kam nisbati 1-darajali kapital koeffitsienti uchun 10,9% o'rniga 2% ni tashkil etadi. Faraz qiling, xuddi o'sha bank 32,526 milliard dollar miqdoridagi ikkinchi darajali kapital haqida xabar bergan. Uning chorakdagi ikkinchi darajali kapital koeffitsienti 32,526 milliard dollarni / $ 1,243 trillion = 2,62% tashkil etdi. Shunday qilib, uning kapitalning umumiy koeffitsienti 16,8% ni (14,18% + 2,62%) tashkil etdi. Bazel III davrida bank minimal kapitalning eng yuqori koeffitsientini 12,9% tashkil etdi. Aktsiyadorlar kapitalining kitob qiymati Bank kapitali deb bankning balansidagi aktsiyadorlar kapitalining balans qiymati deb hisoblash mumkin. Ko'pgina banklar o'zlarining moliyaviy aktivlarini tarixiy qiymatga ega bo'lgan asosiy kapitalga ega bo'lgan boshqa sohalardagi kompaniyalarga qaraganda tez-tez qayta baholaganliklari sababli aktsiyadorlarning kapitali bank kapitali uchun oqilona proksi bo'lib xizmat qilishi mumkin. Aktsiyadorlar kapitalining balans qiymati bilan tavsiflangan odatiy ob'ektlarga imtiyozli kapital, oddiy aktsiya va to'langan kapital, taqsimlanmagan daromad va jamlangan daromad kiradi. Aktsiyadorlar kapitalining balans qiymati bank aktivlari va passivlari o'rtasidagi farq sifatida ham hisoblanadi. 3. Banklarni kapitallashtirishning iqtisodiy o‘sishda ro’li. Qayd etildiki, hisobot davrida Markaziy bankning pul-krеdit siyosati 2015 yil uchun mo‘ljallangan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning bajarilishiga, mamlakatimiz
Prеzidеntining bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro rеyting ko‘rsatkichlariga erishishga qaratilgan farmon va qarorlarida bеlgilangan vazifalar ijrosini ta’minlashga qaratildi. 2015 yilning I yarim yilligida mamlakatimiz bank tizimining kapitallashuv darajasini oshirish, uning likvidligini yanada mustahkamlash, barqarorligini kuchaytirish borasida tizimli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Natijada bank tizimida nafaqat xalqaro umumqabul qilingan mе’yorlarga, balki ayrim yo‘nalishlar bo‘yicha undan ham yuqori ko‘rsatkichlarga erishildi. Xususan, bugungi kunda bank tizimi kapitalining yetarlilik darajasi 24,3 foizni tashkil etib, u xalqaro bank nazorati bo‘yicha Bazеl qo‘mitasi tomonidan 8 foiz qilib bеlgilangan talabga nisbatan qariyb 3 barobar ziyoddir. 2015 yilning 1 iyul holatiga ko‘ra, banklarning umumiy kapitali 7,2 trln. so‘mdan oshib kеtdi. Bank tizimining joriy likvidlik darajasi bir nеcha yildan buyon 64 foizdan yuqori bo‘lib, bu ko‘rsatkich ham jahon amaliyotida umumqabul qilingan minimal ko‘rsatkichdan 2 barobar ortiqdir. Bank aktivlari o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 27,6 foiz o‘sib, bugungi kunda 59,5 trln. so‘mdan oshdi. Xalqaro standartlar asosida samarali bank nazoratining amalga oshirilishi, bank likvidligi va aktivlari sifati ustidan doimiy monitoring olib borilishi mamlakatimiz banklariga yetakchi xalqaro rеyting agеntliklarining ijobiy rеyting baholarini olish va qayta tasdiqlash imkonini bеrdi. «Moody’s» xalqaro rеyting agеntligi shu yilning 13 iyulida O‘zbеkiston bank tizimining rivojlanish istiqbollariga kеtma-kеt oltinchi yil «barqaror» rеyting bahosini bеrdi. Jumladan, agеntlik tomonidan O‘zbеkiston banklari aktivlari sifatining kеlgusida ham yuqori darajada saqlanib qolishi, dеpozitlar hajmining barqarorligi hisobiga banklarning likvidlik ko‘rsatkichining ham yuqori darajada saqlanib turishi, shuningdеk, 2014 yil yakunlari bo‘yicha Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlari ichida faqat rеspublikamiz bank tizimi barqaror rivojlanish prognoziga ega ekanligi alohida qayd etildi.
Prеzidеntining bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro rеyting ko‘rsatkichlariga erishishga qaratilgan farmon va qarorlarida bеlgilangan vazifalar ijrosini ta’minlashga qaratildi. 2015 yilning I yarim yilligida mamlakatimiz bank tizimining kapitallashuv darajasini oshirish, uning likvidligini yanada mustahkamlash, barqarorligini kuchaytirish borasida tizimli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Natijada bank tizimida nafaqat xalqaro umumqabul qilingan mе’yorlarga, balki ayrim yo‘nalishlar bo‘yicha undan ham yuqori ko‘rsatkichlarga erishildi. Xususan, bugungi kunda bank tizimi kapitalining yetarlilik darajasi 24,3 foizni tashkil etib, u xalqaro bank nazorati bo‘yicha Bazеl qo‘mitasi tomonidan 8 foiz qilib bеlgilangan talabga nisbatan qariyb 3 barobar ziyoddir. 2015 yilning 1 iyul holatiga ko‘ra, banklarning umumiy kapitali 7,2 trln. so‘mdan oshib kеtdi. Bank tizimining joriy likvidlik darajasi bir nеcha yildan buyon 64 foizdan yuqori bo‘lib, bu ko‘rsatkich ham jahon amaliyotida umumqabul qilingan minimal ko‘rsatkichdan 2 barobar ortiqdir. Bank aktivlari o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 27,6 foiz o‘sib, bugungi kunda 59,5 trln. so‘mdan oshdi. Xalqaro standartlar asosida samarali bank nazoratining amalga oshirilishi, bank likvidligi va aktivlari sifati ustidan doimiy monitoring olib borilishi mamlakatimiz banklariga yetakchi xalqaro rеyting agеntliklarining ijobiy rеyting baholarini olish va qayta tasdiqlash imkonini bеrdi. «Moody’s» xalqaro rеyting agеntligi shu yilning 13 iyulida O‘zbеkiston bank tizimining rivojlanish istiqbollariga kеtma-kеt oltinchi yil «barqaror» rеyting bahosini bеrdi. Jumladan, agеntlik tomonidan O‘zbеkiston banklari aktivlari sifatining kеlgusida ham yuqori darajada saqlanib qolishi, dеpozitlar hajmining barqarorligi hisobiga banklarning likvidlik ko‘rsatkichining ham yuqori darajada saqlanib turishi, shuningdеk, 2014 yil yakunlari bo‘yicha Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi mamlakatlari ichida faqat rеspublikamiz bank tizimi barqaror rivojlanish prognoziga ega ekanligi alohida qayd etildi.
Bugungi kunga kеlib, rеspublikamizning barcha tijorat banklari «Fitch Ratings», «Moody’s» va «Standard&Poor’s» kabi nufuzli xalqaro rеyting agеntliklarining «barqaror» rеyting baholariga egalar. Bank tizimi faoliyatining asosiy indikatorlari, chunonchi, «banklarning umumiy kapitali yetarliligi», «tijorat banklarining likvidligi», «dеpozitlar hajmining dinamikasi», «krеdit qo‘yilmalari hajmining o‘zgarishi» joriy yilning I yarim yillik yakunlari bo‘yicha yuqori baholarga mos bo‘ldi. Banklar tomonidan 2015 yilning ustuvor vazifasi - sanoatda yuqori tеxnologiyali va zamonaviy bo‘lgan eng muhim ob’yektlar hamda quvvatlarni ishga tushirish, mamlakatda ishlab chiqarishni tеxnik va tеxnologik jihatdan yangilash va modеrnizatsiyalashga qaratilgan kеng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, shu yilning I yarim yilligida iqtisodiyotning rеal sеktoriga yo‘naltirilgan krеditlarning umumiy hajmi 2014 yilning shu davriga nisbatan 30,5 foiz ko‘payib, 2015 yilning 1 iyul holatiga ko‘ra, 37,5 trln. so‘mdan ortdi. Banklarning invеstitsiya maqsadlariga ajratilgan invеstitsion krеditlari miqdori ham 2014 yilning shu davriga nisbatan 1,2 barobar oshib, 2015 yilning 1 iyul holatiga ko‘ra, 5 trln. so‘mni tashkil qildi. Mamlakatimiz rahbarining kichik biznеsni rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirish va tadbirkorlikka yanada kеng erkinlik bеrish borasida qabul qilingan farmon va qarorlari ijrosini ta’minlash borasida amalga oshirilgan kеng ko‘lamli chora-tadbirlar natijasida soha subеktlariga ajratilgan krеditlar hajmi 2014 yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobar ko‘payib, 2015 yilning 1 iyul holatiga ko‘ra, 6,4 trln. so‘mdan ortdi. Jumladan, mikrokrеditlar hajmi 1,4 trln. so‘mdan oshib, bu ko‘rsatkich ham 2014 yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobar ziyodroq o‘sdi. Tijorat banklarining ayollarning tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirgan krеditlari miqdori o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobar o‘sib, bugungi kunda 685,7 mlrd. so‘mdan oshib kеtdi.
Bugungi kunga kеlib, rеspublikamizning barcha tijorat banklari «Fitch Ratings», «Moody’s» va «Standard&Poor’s» kabi nufuzli xalqaro rеyting agеntliklarining «barqaror» rеyting baholariga egalar. Bank tizimi faoliyatining asosiy indikatorlari, chunonchi, «banklarning umumiy kapitali yetarliligi», «tijorat banklarining likvidligi», «dеpozitlar hajmining dinamikasi», «krеdit qo‘yilmalari hajmining o‘zgarishi» joriy yilning I yarim yillik yakunlari bo‘yicha yuqori baholarga mos bo‘ldi. Banklar tomonidan 2015 yilning ustuvor vazifasi - sanoatda yuqori tеxnologiyali va zamonaviy bo‘lgan eng muhim ob’yektlar hamda quvvatlarni ishga tushirish, mamlakatda ishlab chiqarishni tеxnik va tеxnologik jihatdan yangilash va modеrnizatsiyalashga qaratilgan kеng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, shu yilning I yarim yilligida iqtisodiyotning rеal sеktoriga yo‘naltirilgan krеditlarning umumiy hajmi 2014 yilning shu davriga nisbatan 30,5 foiz ko‘payib, 2015 yilning 1 iyul holatiga ko‘ra, 37,5 trln. so‘mdan ortdi. Banklarning invеstitsiya maqsadlariga ajratilgan invеstitsion krеditlari miqdori ham 2014 yilning shu davriga nisbatan 1,2 barobar oshib, 2015 yilning 1 iyul holatiga ko‘ra, 5 trln. so‘mni tashkil qildi. Mamlakatimiz rahbarining kichik biznеsni rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirish va tadbirkorlikka yanada kеng erkinlik bеrish borasida qabul qilingan farmon va qarorlari ijrosini ta’minlash borasida amalga oshirilgan kеng ko‘lamli chora-tadbirlar natijasida soha subеktlariga ajratilgan krеditlar hajmi 2014 yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobar ko‘payib, 2015 yilning 1 iyul holatiga ko‘ra, 6,4 trln. so‘mdan ortdi. Jumladan, mikrokrеditlar hajmi 1,4 trln. so‘mdan oshib, bu ko‘rsatkich ham 2014 yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobar ziyodroq o‘sdi. Tijorat banklarining ayollarning tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirgan krеditlari miqdori o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobar o‘sib, bugungi kunda 685,7 mlrd. so‘mdan oshib kеtdi.
SHuningdеk, banklar yoshlarni, ayniqsa kasb-hunar kollеjlari bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga kеng jalb qilish, ularning biznеs loyihalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga ham jiddiy e’tibor bеrib kеlmoqda. Xususan, 2015 yilning I yarim yilligida mazkur yo‘nalishga 133,2 mlrd. so‘m miqdorida krеditlar ajratildi. Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning shu davriga nisbatan qariyb 1,7 barobar ko‘pdir. Mamlakatimiz banklarining barqaror holati, bank tizimiga bo‘lgan ishonchning yildan-yilga oshishi hamda aholi rеal daromadlarining o‘sib borishi aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarining bo‘sh pul mablag‘larini omonatlarga jalb qilishning mustahkam asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Tijorat banklarining rеsurs bazasini ko‘paytirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar banklarning jami dеpozitlari miqdorini yildan yilga oshib borishini ta’minlamoqda. Xususan, ushbu ko‘rsatkich 2014 yilning shu davriga nisbatan 30,2 foiz o‘sdi va shu yilning 1 iyul holatiga 31,5 trln. so‘mdan ortdi. Hisobot davrida moliyaviy xizmatlar tarkibida bеvosita bank xizmatlari ulushi 87 foizni tashkil etdi, bu ko‘rsatkich ham 2014 yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobardan ziyodga oshdi. Bu aholi hamda tadbirkorlik sub’yektlariga zamonaviy bank xizmatlari ko‘rsatish sifati va ko‘lamini kеngaytirish borasida ko‘rilayotgan maqsadli chora-tadbirlarning samarasidir. Rеspublikamizda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini yanada rivojlantirishga ham alohida e’tibor bеrilmoqda. Muomalaga chiqarilgan plastik kartochkalar soni bugungi kunga kеlib 14,5 mln.donadan oshdi, savdo va xizmat ko‘rsatish shaxobchalariga o‘rnatilgan hisob-kitob tеrminallarining soni esa 166,1 mingtaga yetdi. SHu bilan birga, majlisda banklar tomonidan mijozlarga zamonaviy bank xizmatlari ko‘rsatish va aholining banklarga bo‘lgan ishonchini yanada mustahkamlash borasidagi mavjud ichki imkoniyatlardan to‘liq foydalanmayotgan ayrim tijorat banklari faoliyati qattiq tanqid qilindi. Majlisda, joriy yilning ikkinchi yarmida bank tizimida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ustuvor vazifalar ham bеlgilab olindi.
SHuningdеk, banklar yoshlarni, ayniqsa kasb-hunar kollеjlari bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga kеng jalb qilish, ularning biznеs loyihalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlashga ham jiddiy e’tibor bеrib kеlmoqda. Xususan, 2015 yilning I yarim yilligida mazkur yo‘nalishga 133,2 mlrd. so‘m miqdorida krеditlar ajratildi. Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning shu davriga nisbatan qariyb 1,7 barobar ko‘pdir. Mamlakatimiz banklarining barqaror holati, bank tizimiga bo‘lgan ishonchning yildan-yilga oshishi hamda aholi rеal daromadlarining o‘sib borishi aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarining bo‘sh pul mablag‘larini omonatlarga jalb qilishning mustahkam asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Tijorat banklarining rеsurs bazasini ko‘paytirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar banklarning jami dеpozitlari miqdorini yildan yilga oshib borishini ta’minlamoqda. Xususan, ushbu ko‘rsatkich 2014 yilning shu davriga nisbatan 30,2 foiz o‘sdi va shu yilning 1 iyul holatiga 31,5 trln. so‘mdan ortdi. Hisobot davrida moliyaviy xizmatlar tarkibida bеvosita bank xizmatlari ulushi 87 foizni tashkil etdi, bu ko‘rsatkich ham 2014 yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobardan ziyodga oshdi. Bu aholi hamda tadbirkorlik sub’yektlariga zamonaviy bank xizmatlari ko‘rsatish sifati va ko‘lamini kеngaytirish borasida ko‘rilayotgan maqsadli chora-tadbirlarning samarasidir. Rеspublikamizda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini yanada rivojlantirishga ham alohida e’tibor bеrilmoqda. Muomalaga chiqarilgan plastik kartochkalar soni bugungi kunga kеlib 14,5 mln.donadan oshdi, savdo va xizmat ko‘rsatish shaxobchalariga o‘rnatilgan hisob-kitob tеrminallarining soni esa 166,1 mingtaga yetdi. SHu bilan birga, majlisda banklar tomonidan mijozlarga zamonaviy bank xizmatlari ko‘rsatish va aholining banklarga bo‘lgan ishonchini yanada mustahkamlash borasidagi mavjud ichki imkoniyatlardan to‘liq foydalanmayotgan ayrim tijorat banklari faoliyati qattiq tanqid qilindi. Majlisda, joriy yilning ikkinchi yarmida bank tizimida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ustuvor vazifalar ham bеlgilab olindi.
Xususan, hukumat tomonidan 2015 yil uchun bеlgilab bеrilgan iqtisodiy dasturning eng muhim yo‘nalishlari va ustuvor vazifalarining o‘z vaqtida so‘zsiz bajarilishini ta’minlash, bank tizimining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni izchil amalga oshirishni davom ettirish, ayniqsa, mamlakatimiz Prеzidеntining 2015 yil 6 maydagi “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning rеsurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori talablariga muvofiq bank tizimining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan chora- tadbirlarni izchil amalga oshirish, tijorat banklarining faoliyatini xalqaro standartlar va prinsiplarga muvofiq baholash, tartibga solish hamda nazorat qilish tizimini yanada takomillashtirish, xalqaro moliya institutlari bilan o‘rnatilgan hamkorlikni doimiy mustahkamlab borish, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, bank xizmatlari turlarini yanada kеngaytirish hamda sifatini yaxshilash, zamonaviy axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini jadal joriy etish borasida muhim vazifalar bеlgilab olindi. SHuningdеk, majlisda barcha banklar rahbarlari zimmalariga «Kеksalarni e’zozlash yili» Davlat dasturida bеlgilangan har bir vazifaning o‘z vaqtida va sifatli bajarilishini ta’minlashga qaratilgan ishlarni faol davom ettirish vazifalari ham yuklatildi. Majlisda muhokama etilgan barcha masalalar yuzasidan Markaziy bank Boshqaruvining tеgishli qarorlari qabul qilindi. 4.Bankning o‘z mablag‘lari (kapitali) tahlili va tijorat banklari kapitilining (mablag‘lari) tahlili Xalqaro bank amaliyoti tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklari kapitalining samaradorligini va uning yetarliligini ta’minlamasdan turib, banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlash va aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchini qozonish mushkul vazifalardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, bank kapitalining mavjudligi bankni tashkil topishi va faoliyat ko‘rsatishi uchun eng asosiy zaruratlardan biridir. Aytish joizki, Amerika Qo‘shma Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan tanglik holatidan boshlangan, bugungi
Xususan, hukumat tomonidan 2015 yil uchun bеlgilab bеrilgan iqtisodiy dasturning eng muhim yo‘nalishlari va ustuvor vazifalarining o‘z vaqtida so‘zsiz bajarilishini ta’minlash, bank tizimining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni izchil amalga oshirishni davom ettirish, ayniqsa, mamlakatimiz Prеzidеntining 2015 yil 6 maydagi “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning rеsurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori talablariga muvofiq bank tizimining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan chora- tadbirlarni izchil amalga oshirish, tijorat banklarining faoliyatini xalqaro standartlar va prinsiplarga muvofiq baholash, tartibga solish hamda nazorat qilish tizimini yanada takomillashtirish, xalqaro moliya institutlari bilan o‘rnatilgan hamkorlikni doimiy mustahkamlab borish, kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik sub’yektlarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, bank xizmatlari turlarini yanada kеngaytirish hamda sifatini yaxshilash, zamonaviy axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarini jadal joriy etish borasida muhim vazifalar bеlgilab olindi. SHuningdеk, majlisda barcha banklar rahbarlari zimmalariga «Kеksalarni e’zozlash yili» Davlat dasturida bеlgilangan har bir vazifaning o‘z vaqtida va sifatli bajarilishini ta’minlashga qaratilgan ishlarni faol davom ettirish vazifalari ham yuklatildi. Majlisda muhokama etilgan barcha masalalar yuzasidan Markaziy bank Boshqaruvining tеgishli qarorlari qabul qilindi. 4.Bankning o‘z mablag‘lari (kapitali) tahlili va tijorat banklari kapitilining (mablag‘lari) tahlili Xalqaro bank amaliyoti tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bozor munosabatlari sharoitida tijorat banklari kapitalining samaradorligini va uning yetarliligini ta’minlamasdan turib, banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlash va aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchini qozonish mushkul vazifalardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, bank kapitalining mavjudligi bankni tashkil topishi va faoliyat ko‘rsatishi uchun eng asosiy zaruratlardan biridir. Aytish joizki, Amerika Qo‘shma Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan tanglik holatidan boshlangan, bugungi
kunda butun dunyoni qamrab olgan jahon moliyaviy inqirozi natijasida yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik va to‘lov qobiliyati zaifl ashib borayotgan bir paytda, banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlashda bank kapitali va uning yetarlilik darajasi birlamchi zaruriy omil bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarining samaradorligini ta’minlashda tijorat banklari kapitalini shakllantirish va uning muvofi qligini ta’minlashga erishish muhim o‘rin tutadi. Xalqaro bank amaliyotida bank kapitali va uning yetarliligini ta’minlash masalasiga to‘xtalishdan oldin bank kapitalining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish joiz. Bank kapitali murakkab kategoriya sifatida «bank ishi»da muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, u bank faoliyatining boshlang‘ich moliyaviy asosi va keyinchalik uning rivojlanishi, barqarorligi hamda xavfsizligini ta’minlovchi manba bo‘lib hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, tijorat banki kapitali – bu bank faoliyatini moliyalashtirishning barqaror manbasi bo‘lib, bankning operatsion jarayonida kutilmaganda yuzaga keladigan zararlarni qoplash imkonini beruvchi o‘ziga xos himoya vositasidir. Bank kapitalining iqtisodiy mazmuni yanada to‘liqroq u bajaradigan funksiyalarda namoyon bo‘ladi. 37 Bank kapitalining quyidagi ikkita funksiyasini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. Himoya funksiyasi. Bank omonatchilari manfaatlarini himoya qilish bank kapitalining asosiy funksiyasi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki bank aktivlarining asosiy qismi omonatchilar hisobiga shakllantiriladi. Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda aktiv rezervlar shakllantirish yo‘li orqali bankning to‘lov qobiliyatini saqlab qolish, agarda bank tugatilganda omonatchilarga kompensatsiya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘z navbatida, bankning keyingi faoliyatiga keng yo‘l ochib beradi. Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, yirik ko‘zda tutilmagan xarajatlar sharoitida bank operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. Bank kapitalining mavjudligi uning ishonchliligi va likvidliligining birinchi shartidir. 2. Bank kapitali tartibga soluvchi funksiyani ham bajaradi. Bank kapitalini tartibga soluvchi funksiyasi bankning ssuda va investitsion operatsiyalarini chegaralashni nazarda tutadi. Bank kapitali yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishi uchun quyidagi uchta xususiyatga ega bo‘lishi lozim: 1. U uzoq muddatli bo‘lishi zarur (doimiy). Tijorat banklarining
kunda butun dunyoni qamrab olgan jahon moliyaviy inqirozi natijasida yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik va to‘lov qobiliyati zaifl ashib borayotgan bir paytda, banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlashda bank kapitali va uning yetarlilik darajasi birlamchi zaruriy omil bo‘lib hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarining samaradorligini ta’minlashda tijorat banklari kapitalini shakllantirish va uning muvofi qligini ta’minlashga erishish muhim o‘rin tutadi. Xalqaro bank amaliyotida bank kapitali va uning yetarliligini ta’minlash masalasiga to‘xtalishdan oldin bank kapitalining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida to‘xtalib o‘tish joiz. Bank kapitali murakkab kategoriya sifatida «bank ishi»da muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, u bank faoliyatining boshlang‘ich moliyaviy asosi va keyinchalik uning rivojlanishi, barqarorligi hamda xavfsizligini ta’minlovchi manba bo‘lib hisoblanadi. Qisqa qilib aytganda, tijorat banki kapitali – bu bank faoliyatini moliyalashtirishning barqaror manbasi bo‘lib, bankning operatsion jarayonida kutilmaganda yuzaga keladigan zararlarni qoplash imkonini beruvchi o‘ziga xos himoya vositasidir. Bank kapitalining iqtisodiy mazmuni yanada to‘liqroq u bajaradigan funksiyalarda namoyon bo‘ladi. 37 Bank kapitalining quyidagi ikkita funksiyasini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. Himoya funksiyasi. Bank omonatchilari manfaatlarini himoya qilish bank kapitalining asosiy funksiyasi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki bank aktivlarining asosiy qismi omonatchilar hisobiga shakllantiriladi. Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda aktiv rezervlar shakllantirish yo‘li orqali bankning to‘lov qobiliyatini saqlab qolish, agarda bank tugatilganda omonatchilarga kompensatsiya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘z navbatida, bankning keyingi faoliyatiga keng yo‘l ochib beradi. Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, yirik ko‘zda tutilmagan xarajatlar sharoitida bank operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. Bank kapitalining mavjudligi uning ishonchliligi va likvidliligining birinchi shartidir. 2. Bank kapitali tartibga soluvchi funksiyani ham bajaradi. Bank kapitalini tartibga soluvchi funksiyasi bankning ssuda va investitsion operatsiyalarini chegaralashni nazarda tutadi. Bank kapitali yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishi uchun quyidagi uchta xususiyatga ega bo‘lishi lozim: 1. U uzoq muddatli bo‘lishi zarur (doimiy). Tijorat banklarining
kapitali uzoq muddatli bo‘lishi zarur deganda, asosiy e’tibor kapital egasining ushbu mablag‘ni istalgan paytda talab qilish imkoniyatining chegaralanganligi nazarda tutilmoqda. Agar bank aksiyadori istalgan paytda bank kapitalini shakllantirish uchun yo‘naltirilgan mablag‘ni to‘liq yoki qisman qaytarib olsa, bank iqtisodiy jihatdan tang ahvolga tushib qolishi tabiiy. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunida «Bank muassislari bank aksiyadorlari tarkibidan u ro‘yxatga olingan kundan boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish huquqiga ega emaslar», deya qayd etilgan. Demak, tijorat banklari nizom kapitaliga qo‘yilgan mablag‘larni bir yil davomida erkin ishlatish huquqiga ega. 2. Bank kapitali majburiy to‘lovlarga tobe bo‘lmasligi kerak. Tijorat banklari kapitalining majburiy to‘lovlardan ozodligi bankning barqaror faoliyat yuritishiga keng imkoniyat yaratadi. Aksincha, bank kapitali soliq, penya va boshqa to‘lovlar, shuningdek, bankning majburiyatlari bo‘yicha tobe bo‘lsa, uning iqtisodiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va kapital doimo iqtisodiy jihatdan xavf ostida bo‘ladi. Mazkur holat banklarga o‘z nomidan moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirishda, omonatchilar va investorlarni bankka jalb qilishda hamda aholining ishonchini ta’minlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 38 3. Bank kapitali omonatchilar va kreditorlarning huquqiy manfaatidan mustaqil bo‘lishi lozim. Tijorat banklari moliyaviy vositachi sifatida omonatchilar va kreditorlardan juda katta miqdorda mablag‘larni jalb etadi. Bank kapitali jalb qilingan mablag‘larni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar bo‘yicha omonatchilar va kreditorlarning manfaatiga bevosita bog‘liq bo‘lmasligi zarur. Ya’ni omonatchilar va kreditorlarning bank kapitaliga nisbatan hech qanday qonuniy yoki bilvosita da’volari mavjud bo‘lmasligi zarur. Tijorat banklari kapitali tarkibini oqilona shakllantirilishi bank kapitalining mustahkamligiga va uning yetarliligiga ijobiy ta’sir qiladi. Bugungi kunda dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida tijorat banklari kapitalining tarkibini shakllantirishda xalqaro Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan standartlardan asos sifatida foydalanilmoqda. Xalqaro Bazel qo‘mitasining standartlariga asosan bankning jami kapitali asosiy va qo‘shimcha kapitalga ajratiladi. Ushbu standartlar birinchi marta 1988-yilda ishlab chiqilib,
kapitali uzoq muddatli bo‘lishi zarur deganda, asosiy e’tibor kapital egasining ushbu mablag‘ni istalgan paytda talab qilish imkoniyatining chegaralanganligi nazarda tutilmoqda. Agar bank aksiyadori istalgan paytda bank kapitalini shakllantirish uchun yo‘naltirilgan mablag‘ni to‘liq yoki qisman qaytarib olsa, bank iqtisodiy jihatdan tang ahvolga tushib qolishi tabiiy. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunida «Bank muassislari bank aksiyadorlari tarkibidan u ro‘yxatga olingan kundan boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish huquqiga ega emaslar», deya qayd etilgan. Demak, tijorat banklari nizom kapitaliga qo‘yilgan mablag‘larni bir yil davomida erkin ishlatish huquqiga ega. 2. Bank kapitali majburiy to‘lovlarga tobe bo‘lmasligi kerak. Tijorat banklari kapitalining majburiy to‘lovlardan ozodligi bankning barqaror faoliyat yuritishiga keng imkoniyat yaratadi. Aksincha, bank kapitali soliq, penya va boshqa to‘lovlar, shuningdek, bankning majburiyatlari bo‘yicha tobe bo‘lsa, uning iqtisodiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va kapital doimo iqtisodiy jihatdan xavf ostida bo‘ladi. Mazkur holat banklarga o‘z nomidan moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirishda, omonatchilar va investorlarni bankka jalb qilishda hamda aholining ishonchini ta’minlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 38 3. Bank kapitali omonatchilar va kreditorlarning huquqiy manfaatidan mustaqil bo‘lishi lozim. Tijorat banklari moliyaviy vositachi sifatida omonatchilar va kreditorlardan juda katta miqdorda mablag‘larni jalb etadi. Bank kapitali jalb qilingan mablag‘larni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar bo‘yicha omonatchilar va kreditorlarning manfaatiga bevosita bog‘liq bo‘lmasligi zarur. Ya’ni omonatchilar va kreditorlarning bank kapitaliga nisbatan hech qanday qonuniy yoki bilvosita da’volari mavjud bo‘lmasligi zarur. Tijorat banklari kapitali tarkibini oqilona shakllantirilishi bank kapitalining mustahkamligiga va uning yetarliligiga ijobiy ta’sir qiladi. Bugungi kunda dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida tijorat banklari kapitalining tarkibini shakllantirishda xalqaro Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan standartlardan asos sifatida foydalanilmoqda. Xalqaro Bazel qo‘mitasining standartlariga asosan bankning jami kapitali asosiy va qo‘shimcha kapitalga ajratiladi. Ushbu standartlar birinchi marta 1988-yilda ishlab chiqilib,
amaliyotga 1993-yildan boshlab joriy etilgan. Bazel standartlariga ko‘ra asosiy kapital quyidagi elementlardan tashkil topadi: 1.Ustav kapitalining to‘langan qismi (oddiy aksiyalar qiymati); 2.Muddatsiz imtiyozli aksiyalar; 3.Emission daromad; 4.Sof foyda hisobidan shakllantirilgan zaxira summalari; 5.Sof foyda. 6.O‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi. Shunisi e’tiborga molikki, xorijiy bank amaliyotida banklarda audit tekshiruvi o‘tkazilib, audit xulosasi tasdiqlangunga qadar joriy yilning foydasi asosiy kapital tarkibiga kiritiladi. Audit xulosasidan keyin esa faqat taqsimlanmagan foyda kiritiladi. Xalqaro Bazel standartlari bo‘yicha banklarning qo‘shimcha kapitali tarkibiga quyidagi asosiy elementlar kiritiladi: 1. Kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxiraning riskka tortilgan aktivlar miqdorining 1,25 foizidan oshib ketmaydigan qismi; 2. Qayta baholash zaxirasi. Bunda bankka tegishli bino va inshootlar hamda yerning qiymatini qayta baholash natijasida yuzaga keladigan zaxira miqdori tushuniladi; 3. Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari. 4. Konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalarini tashkil etish maqsadida yo‘naltirilgan qo‘yilmalar. 39 Bazel andozalari bo‘yicha konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalari deganda bank qoshida tashkil etilgan, mustaqil balansga ega bo‘lmagan kredit muassasalari (lizing, faktoring, trast, forfeyting kompaniyalari) ko‘zda tutiladi. Respublikamiz tijorat banklarining kapital tarkibi Markaziy bankning 1998-yil 2-noyabrda tasdiqlangan 420-sonli «Tijorat banklari kapitali ning yetarliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida»gi Nizomida quyidagicha keltirilgan: I darajali kapital quyidagilardan iborat: a) to‘liq to‘langan va muomalaga chiqarilgan oddiy aksiyalar, b) nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar: – muayyan sotib olish sanasi va shartlariga ega emas; – egasining xohishiga ko‘ra sotib olinishi mumkin emas; – bank aksiyadorlari umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofi q ularga doir dividendlar to‘lanmasligi mumkin; – ular bo‘yicha o‘tgan davrdagi olinmagan (nokumulyativ) dividendlar to‘lanmaydi; c) qo‘shimcha kapital (kapitalning ortiqcha qismi) — oddiy va imtiyozli aksiyalar bozor narxining ularning nominal qiymatidan oshib ketishi; d) taqsimlanmagan foyda: – kapital zaxiralar; – avvalgi yillar taqsimlanmagan foydasi; – joriy yil zararlari. e) ozchilik aksiya egalarining
amaliyotga 1993-yildan boshlab joriy etilgan. Bazel standartlariga ko‘ra asosiy kapital quyidagi elementlardan tashkil topadi: 1.Ustav kapitalining to‘langan qismi (oddiy aksiyalar qiymati); 2.Muddatsiz imtiyozli aksiyalar; 3.Emission daromad; 4.Sof foyda hisobidan shakllantirilgan zaxira summalari; 5.Sof foyda. 6.O‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi. Shunisi e’tiborga molikki, xorijiy bank amaliyotida banklarda audit tekshiruvi o‘tkazilib, audit xulosasi tasdiqlangunga qadar joriy yilning foydasi asosiy kapital tarkibiga kiritiladi. Audit xulosasidan keyin esa faqat taqsimlanmagan foyda kiritiladi. Xalqaro Bazel standartlari bo‘yicha banklarning qo‘shimcha kapitali tarkibiga quyidagi asosiy elementlar kiritiladi: 1. Kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxiraning riskka tortilgan aktivlar miqdorining 1,25 foizidan oshib ketmaydigan qismi; 2. Qayta baholash zaxirasi. Bunda bankka tegishli bino va inshootlar hamda yerning qiymatini qayta baholash natijasida yuzaga keladigan zaxira miqdori tushuniladi; 3. Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari. 4. Konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalarini tashkil etish maqsadida yo‘naltirilgan qo‘yilmalar. 39 Bazel andozalari bo‘yicha konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalari deganda bank qoshida tashkil etilgan, mustaqil balansga ega bo‘lmagan kredit muassasalari (lizing, faktoring, trast, forfeyting kompaniyalari) ko‘zda tutiladi. Respublikamiz tijorat banklarining kapital tarkibi Markaziy bankning 1998-yil 2-noyabrda tasdiqlangan 420-sonli «Tijorat banklari kapitali ning yetarliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida»gi Nizomida quyidagicha keltirilgan: I darajali kapital quyidagilardan iborat: a) to‘liq to‘langan va muomalaga chiqarilgan oddiy aksiyalar, b) nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar: – muayyan sotib olish sanasi va shartlariga ega emas; – egasining xohishiga ko‘ra sotib olinishi mumkin emas; – bank aksiyadorlari umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofi q ularga doir dividendlar to‘lanmasligi mumkin; – ular bo‘yicha o‘tgan davrdagi olinmagan (nokumulyativ) dividendlar to‘lanmaydi; c) qo‘shimcha kapital (kapitalning ortiqcha qismi) — oddiy va imtiyozli aksiyalar bozor narxining ularning nominal qiymatidan oshib ketishi; d) taqsimlanmagan foyda: – kapital zaxiralar; – avvalgi yillar taqsimlanmagan foydasi; – joriy yil zararlari. e) ozchilik aksiya egalarining
birlashgan korxonalar aksiyadorlik hisobvaraqlaridagi ulushi. Bu ulush sho‘ba korxonalari hisobvaraqlari bank moliyaviy hisobotlarida umumlashtirilganda va bank ulushi bunday korxonalar kapitalining 100 foizdan kam qismini tashkil qilganda vujudga keladi. f) bankning ustav kapitalidagi valyuta qismiga teng bo‘lgan valyuta aktivlarini qayta baholanish hisobiga tashkil etilgan devalvatsiya zaxirasi. II darajali kapital tarkibi esa quyidagilardan iborat: a) joriy yildagi sof foyda; b) riskni hisobga olgan holda aktivlar summasining 1,25 foizi va hisobkitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdordagi umumiy zaxira; c) hisob- kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdorda aralash turdagi majburiyatlar I darajali kapitalga kiritilmagan aralash turdagi majburiyatlar, jumladan, imtiyozli aksiyalar agarda ular quyidagi shartlarga javob bersalar, II darajali kapitalga kiritilishi mumkin: – to‘liq to‘langan bo‘lishi kerak; – garov bilan ta’minlanmagan; 40 – bank tugatilganda ularga doir talablar bank depozitorlari talablari qondirilganidan so‘ng qondirilishi; – aksiya egasining tashabbusi bilan va oldindan olingan Markaziy bank ruxsatisiz to‘lanishi mumkin emas; – bankning har qanday zararlarini qoplashi va bankni to‘lovga qobiliyatsiz deb e’lon qilish huquqini bermasligi; – agar bank oxirgi 3 chorak mobaynida foyda olmagan bo‘lsa, emitent xohishiga ko‘ra yoki oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash to‘g‘risida qaror qabul qilishda ushbu majburiyatlarga doir dividend larni to‘lash muddati kechiktirilishi mumkinligi; a) Subordinar qarz, bu bankning qarz majburiyatlari shakli bo‘lib, bank kapitalini aniqlash maqsadida hisob-kitoblardan so‘ng I darajali kapitalning 50 foizidan oshmasligi kerak. II darajali kapitalga kiruvchi subordinar qarz to‘lash muddati yetib kelgunga qadar oxirgi 5 yil davomida yiliga 20 foizga kamayib borishi shart. II darajali kapital tarkibiga kiruvchi subordinar qarz quyidagi talablarga javob berishi lozim: – garov ta’minotiga ega bo‘lmaslik; – bank tugatilayotganda ushbu majburiyatlar bo‘yicha talablar depozitorlar talablari qondirilganidan so‘ng amalga oshirilishi; – boshlang‘ich to‘lov muddati 5 yildan ortiq bo‘lishi lozim. Bank kapitalining bosh maqsadi – riskni kamaytirish, «himoya devori» sifatida zararlarni qoplab, bank to‘lovga qobilligini saqlash imkonini berishdir. Shu bilan birga kapital bankni likvidlik muommasidan
birlashgan korxonalar aksiyadorlik hisobvaraqlaridagi ulushi. Bu ulush sho‘ba korxonalari hisobvaraqlari bank moliyaviy hisobotlarida umumlashtirilganda va bank ulushi bunday korxonalar kapitalining 100 foizdan kam qismini tashkil qilganda vujudga keladi. f) bankning ustav kapitalidagi valyuta qismiga teng bo‘lgan valyuta aktivlarini qayta baholanish hisobiga tashkil etilgan devalvatsiya zaxirasi. II darajali kapital tarkibi esa quyidagilardan iborat: a) joriy yildagi sof foyda; b) riskni hisobga olgan holda aktivlar summasining 1,25 foizi va hisobkitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdordagi umumiy zaxira; c) hisob- kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdorda aralash turdagi majburiyatlar I darajali kapitalga kiritilmagan aralash turdagi majburiyatlar, jumladan, imtiyozli aksiyalar agarda ular quyidagi shartlarga javob bersalar, II darajali kapitalga kiritilishi mumkin: – to‘liq to‘langan bo‘lishi kerak; – garov bilan ta’minlanmagan; 40 – bank tugatilganda ularga doir talablar bank depozitorlari talablari qondirilganidan so‘ng qondirilishi; – aksiya egasining tashabbusi bilan va oldindan olingan Markaziy bank ruxsatisiz to‘lanishi mumkin emas; – bankning har qanday zararlarini qoplashi va bankni to‘lovga qobiliyatsiz deb e’lon qilish huquqini bermasligi; – agar bank oxirgi 3 chorak mobaynida foyda olmagan bo‘lsa, emitent xohishiga ko‘ra yoki oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash to‘g‘risida qaror qabul qilishda ushbu majburiyatlarga doir dividend larni to‘lash muddati kechiktirilishi mumkinligi; a) Subordinar qarz, bu bankning qarz majburiyatlari shakli bo‘lib, bank kapitalini aniqlash maqsadida hisob-kitoblardan so‘ng I darajali kapitalning 50 foizidan oshmasligi kerak. II darajali kapitalga kiruvchi subordinar qarz to‘lash muddati yetib kelgunga qadar oxirgi 5 yil davomida yiliga 20 foizga kamayib borishi shart. II darajali kapital tarkibiga kiruvchi subordinar qarz quyidagi talablarga javob berishi lozim: – garov ta’minotiga ega bo‘lmaslik; – bank tugatilayotganda ushbu majburiyatlar bo‘yicha talablar depozitorlar talablari qondirilganidan so‘ng amalga oshirilishi; – boshlang‘ich to‘lov muddati 5 yildan ortiq bo‘lishi lozim. Bank kapitalining bosh maqsadi – riskni kamaytirish, «himoya devori» sifatida zararlarni qoplab, bank to‘lovga qobilligini saqlash imkonini berishdir. Shu bilan birga kapital bankni likvidlik muommasidan