O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning mohiyati. Reja: 1. Kadrlar tayyorlash Milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari 2. Davlat va jamiyat. 3. Kadrlar tayyorlash tizimida fan. 4. Kadrlar tayyorlash tizimida ishlab chiqarish. Kadrlar tayyorlashning milliy modeli. Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iboratdir: shaxs — kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi; davlat va jamiyat — ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi'kadrlar tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillari; uzluksiz ta’lim malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo`lib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko`rsatish muhitini o`z ichiga oladi; fan yukori malakali mutaxassislar tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg`or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiquvchi; ishlab chiqarish kadrlarga bo`lgan ehtiyojni, shuningdek ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo`yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliya va moddiy-texnika jihatidan ta’minlash jarayonining qatnashchisi. Davlat va jamiyat uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimi barcha uchun ochiq bo`lishini va hayot o`zgarishlariga moslashuvchanligini ta’minlaydi. O`zbekiston Respublikasi tomonidan inson huquqlari, ta’lim, bola huquqi sohasidagi shartnomalar va konventsiyalarning bajarilishi, kadrlar tayyorlash sohasida jahon ilg`or tajribasini hisobga olish uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining barcha jihatlariga daxldor bo`lib, uning rivojlanishi omillaridan biridir. Shaxs. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog`liq bo`lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs fuqaroni shakllantirishni nazarda tutadi. SHu tarzda fuqaroning eng asosiy konstituttsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish, ijodiy qobiliyatni namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasbi bo`yicha mehnat qilish huquqi ro`yobga chiqariladi. «Ta’lim to`g`risida»gi Qonun umumiy o`rta va o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi standartlari orqali sifatli ta’lim olish, shuningdek ta’lim va kasb-hunar jihatdan tayyorgarlikning shakllari va turlarini tanlashni, uzluksiz malaka oshirib borish, zarurat taqozo etsa, tegishli qayta tayyorgarlikdan o`tish huquqini va keng imkoniyatlarini nazarda tutadi. Ta’lim xizmatlarining iste’molchisi sifatida shaxsga davlat ta’lim standartlari orqali sifatli ta’lim olish va kasb-hunar tayyorgarligi ko`rish kafolatlanadi. Ta’lim olish jarayonida shaxs davlat ta’lim standartlarida ifoda etilgan talablarni bajarishi shart. Shaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli malaka darajasini olgach, ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko`rsatish sohasida faoliyat ko`rsatadi va o`z bilimi va tajribasini o`rgatishda ishtirok etadi. Davlat va jamiyat. Davlat va jamiyat kadrlar tayyorlash tizimi amal qilishi va rivojlanishining kafillari, yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash bo`yicha ta’lim muassasalarining faoliyatini uyg`unlashtiruvchi sifatida faoliyat ko`rsatadi. Davlat va jamiyat quyidagilarga, chunonchi: - Fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va o`z malakasini oshirish huquqlari ro`yobga chiqarilishiga; - Majburiy umumiy o`rta ta’lim hamda akademik litsey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish yo`nalishini tanlash huquqi asosida majburiy o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi olishga; - Davlat grantlari yoki pullikshartnomaviy asosda oliy ta’lim va oliy o`quv yurtidan keyingi ta’lim olish hukuqiga; - Davlat ta’lim muassasalarini mablag` bilan ta’minlashga; - Ta’lim oluvchilarning o`qishi, turmushi va dam olishi uchun shartsharoitlar yaratish borasidagi vazifalar hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga; - Ta’lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy jihatdan qo`llabkuvvatlashga; Sog`liq va rivojlanishda nuqsoni bo`lgan shaxslar ta’lim olishiga kafolat beradilar. Uzluksiz ta’lim. Uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi, O`zbekiston Respublikasining ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiytexnikaviy va madaniy ehtiyojlarini kondiruvchi ustuvor sohadir. Uzluksiz ta’lim ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxs shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar ildam tayyorlanishi uchun zarur shartsharoitlar yaratadi. Uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirish printsiplari Oliy ta’lim o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi negiziga asoslanadi hamda ikki (bakalavriat va magistratura) bosqichga ega. Oliy ta’lim muassasalariga talabalar qabul qilish davlat grantlari negizida va pullikshartnomaviy asosda amalga oshiriladi. Bakalavriat mutaxassisliklar yo`nalishi bo`yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, ta’lim muddati kamida to`rt yil davom etadigan tayanch oliy ta’limdir. Bakalavrlik dasturi tugallanganidan so`ng bitiruvchilarga davlat attestatsiyasi yakunlariga binoan kasb bo`yicha "bakalavr" darajasi beriladi va davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb-hunar faoliyati bilan shug`ullanish huquqini beradigan diplom topshiriladi. Magistratura aniq mutaxassislik bo`yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriat negizida ta’lim muddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta’limdir. «Magistr» darajasini beradigan davlat malaka attestatsiyasi magistrlik dasturining intihosidir. Magistrlarga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb-hunar faoliyati bilan shug`ullanish huquqini beradigan diplom topshiriladi. Ikki bosqichli oliy ta’lim tizimini tashkil etish va rivojlantirish uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur: - bakalavriat va magistratura uchun davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish; - oliy ta’lim muassasalari uchun professoro`kituvchi kadrlar tayyorlash, shu jumladan chet ellardagi etakchi o`kuv va ilmiy markazlarda tayyorlash; - oliy ta’lim muassasalarida tarkibiy o`zgartishlar o`tkazish; - oliy ta’lim muassasalari boshqaruvini takomillashtirish, Au muassasalarning mustaqilligini kuchaytirish, muassislar, vasiylar kengashlari, jamoat nazorat kengashlari shaklidagi jamoat boshqaruvini joriy etish; - ta’limning fan va ishlab chiqarish bilan integratsiyasi ta’sirchan mexanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish; - o`qishni, mustaqil bilim olishni individuallashtirish hamda distantsion ta’lim tizimi texnologiyasi va vositalarini ishlab chiqish va o`zlashtirish; - yangi pedagogik va axborot texnologiyalari, tayyorgarlikning modul tizimidan foydalangan holda talabalarni o`qitishni jadallashtirish; - xalqning boy ma’naviy va intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida ta’limning insonparvarlik yo`nalishini ta’minlash. Oliy o`quv yurtidan keyingi ta’lim. Oliy o`quv yurtidan keyingi ta’lim jamiyatning oliy malakali ilmiy va ilmiy- pedagog kadrlarga bo`lgan ehtiyojlarini qondirishga, shaxsning ijodiy ta’limkasb- hunar manfaatlarini kanoatlantirishga qaratilgan. Oliy o`quv yurtidan keyingi ta’limni oliy o`kuv yurtlarida va ilmiytadqiqot muassasalarida (aspirantura, ad’yunktura, doktorantura, mustaqil tadqiqotchilik) olish mumkin. Oliy o`quv yurtidan keyingi ta’lim bosqichlari (aspirantura, doktorantura) dissertatsiya himoyasi bilan yakunlanadi. Yakuniy davlat attestatsyasi natijalariga ko`ra tegishli ravishda fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajasi berilib, davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar topshiriladi. Oliy o`quv yurtidan keyingi ta’limni qo`llabquvvatlash va rivojlantirish tadbirlari quyidagilarni o`z ichiga oladi: - «Ta’lim to`g`risida»gi Qonunga hamda mamlakatni ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarni tayyorlash va attestatsiyadan o`tkazish tizimini takomillashtirish; - kasb ta’limi tizimi uchun oliy malakali ilmiy-pedagog kadrlarni hamda ilg`or pedagogik texnologiyalar sohasida ilmiy kadrlarni ustuvor ravishda tayyorlash; - rivojlangan mamlakatlarning ilg`or ta’lim muassasalari va ilmiy markazlarida ustuvor yo`nalishlar bo`yicha oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlanishi uchun sharoitlar yaratib berish; - fan, texnologiya va ta’lim sohasida rivojlangan mamlakatlar bilan xalqaro hamkorlikni chuqurlashtirish. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash mutaxassislarning kasb bilimlari va ko`nikmalarini yangilash hamda chuqurlashtirishga karatilgan. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ta’lim muassasalaridagi o`qish natijalariga ko`ra davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi guvohnoma yoki sertifikat topshiriladi. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tizimini tashkil etish va rivojlantirish uchun quyidagilar zarur: - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tizimi faoliyatida yangicha tarkib, mazmun hamda bu tizimni boshqarishni shakllantirish; - yuqori malakali o`qituvchimutaxassis kadrlar tayyorlash va sohani ular bilan to`ldirib borishni ta’minlash; - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash tizimining bu sohada raqobatga asoslangan muhitni shakllantirishni va samarali faoliyat olib borishni ta’minlovchi normativ bazasini yaratish; - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ta’lim muassasalarini davlat attestatsiyasi va akkreditatsiyasidan o`tkazish tizimini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish; - iqtisodiyotning davlat va nodavlat sektorlari, mulkchilikning turli shaklidagi tashkilot va muassasalarning talabehtiyojlariga muvofiq kadrlar va mutaxassislarni ildam qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni ta’minlovchi davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etish va rivojlantirishga ko`maklashish; - professional treningning ilg`or texnologiya va uskunalarini, shuningdek murakkab, fan yutuqlarini talab qiluvchi texnologiya jarayonlari imitatorlarini ishlab chiqish, yaratish va amaliy o`zlashtirib olish. Maktabdan tashqari ta’lim. Bolalar va o`smirlarning ta’limga bo`lgan, yakka tartibdagi, ortib boruvchi talabehtiyojlarini qondirish, ularning bo`sh vaktini va dam olishini tashkil etish uchun davlat organlari, jamoat tashkilotlari, shuningdek boshqa yuridik va jismoniy shaxslar madaniy estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo`nalishlarda maktabdan tashkari davlat va nodavlat ta’lim muassasalarini tashkil etadilar. Maktabdan tashqari ta’limni rivojlantirish, uning tuzilmasi va mazmunmundarijasini takomillashtirish vazifalarini hal etish uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak: - ta’lim berish va kamol toptirishga yo`naltirilgan xizmatlar ko`rsatuvchi muassasalar tarmog`ini kengaytirish va bunday xizmatlar turlarini ko`paytirish; - milliy pedagogik kadriyatlarga asoslangan va jahondagi ilg`or tajribani inobatga oluvchi dasturlar va uslubiy materiallar ishlab chiqish; - o`quvchilarning bo`sh vaqtini tashkil etishning, shu jumladan ommaviy sport va jismoniy tarbiyasog`lomlashtirish tadbirlarining, bolalar turizmining, xalq hunarmandchiligining mavjud turlari va shakllarini takomillashtirish, milliy turlari va shakllarini tiklash hamda amaliyotga joriy etish. Kadrlar tayyorlash tizimida fan. Kadrlar tayyorlash milliy modeli salmoqli element sifatida fanni o`z ichiga oladi, bu sohada: - tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari to`g`risidagi yangi fundamental va amaliy bilimlar shakllanadi, kadrlar tayyorlash tizimida ommalashtirish, o`rganish va foydalanish uchun kerakli ilmiy natijalar jamlanadi; - oliy malakali ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlash amalga oshiriladi; - kadrlar tayyorlash jarayonini ilmiytadqiqot jihatidan ta’minlash infrastrukturasi vujudga keltiriladi, ta’limning axborot tarmoqlarida foydalanish maqsadida bilimning turli sohalari bo`yicha axborot bazasi shakllantiriladi; - mamlakatimiz ilm-fanining jahon ilm-faniga integratsiyasi sodir bo`ladi, zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarning eng muhim muammolarini hal etish uchun ilmiy yutuqlar va kadrlarni xalqaro miqyosda almashinuv amalga oshiriladi. Kadrlar tayyorlash tizimiga ilm-fanning uzviy ravishda kirib borishi uchun quyidagilar zarur: - ilg`or pedagogik texnologiyalarni yaratish va o`zlashtirish yuzasidan maqsadli innovatsiya loyihalarini shakllantirish va amalga oshirish yo`li bilan ilm- fanning ta’lim amaliyoti bilan aloqasini ta’minlash choratadbilarini ishlab chiqish; - ilg`or axborot va pedagogik texnologiyalarni joriy etish uchun eksperimental maydonchalar barpo etish orqali ilmiy tadqiqotlar natijalarini o`quv- tarbiya jarayoniga o`z vaqtida joriy etish mexanizmini ro`yobga chiqarish; - Kadrlar tayyorlash milliy dasturini samarali tarzda bajarishni ta’minlash yuzasidan ilmiytadqiqot ishlarini olib borish; - yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, yoshlarning ilmiy ijodiyotini har tomonlama qo`llabquvvatlash; - ta’lim muassasalarida ilmiytadqiqot va ilmiy-pedagogik ishlar darajasini baholashga zamonaviy yondashuvni ro`yobga chiqarish, ilmiy tadqiqotlar va texnologik ishlanmalar natijalari tijoratlashuvi asosida olimlarning obro` e’tibori va ijtimoiy maqomini oshirish; - mamlakat ilm-fanining xalqaro ilmiy hamjamiyatga integratsiyasini faollashtirish, ta’lim sohasi va kadrlar tayyorlashni takomillashtirish maqsadida ilmiy yutuqlar va olimlar bilan o`zaro almashinuv jarayonini kuchaytirish; - fan va texnologiyalar sohasidagi faoliyatni ma’naviy va moddiy rag`batlantirish tiziminy ishlab chiqish, talabalar va yosh olimlarning ilmiy yutuqlari uchun maxsus mukofotlar va sovrinlar ta’sis etish, maxsus stipendiyalar sonini ko`paytirish, yoshlar ilmiytexnika ijodiyotining doimiy ishlaydigan ko`rgazma va ekspozitsiyalarini tashkil etish. 2) Davlat va jamiyat uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimi barcha uchun ochiq bo`lishini va hayot o’zgarishlariga moslanuvchanligini ta’minlaydi. Ta’lim xizmatlarining iste’molchisi sifatida shaxsga davlat ta’lim olish va kasb-hunar tayyorgarligi ko`rish kafolatlanadi. Ta’lim olish jarayonida shaxs davlat ta’lim standartlarida ifoda etilgan talablarni bajarishi shart. Shaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli malaka darajasini olgach, ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko`rsatish sohasida faoliyat ko`rsatadi va o`z bilimi va tajribasini o`rgatishda ishtirok etadi. 3) Davlat va jamiyat kadrlar tayyorlash tizimi amal qilishi va rivojlanishining kafillari, yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash bo`yicha ta’lim muassasalarining faoliyatini uyg`unlashtiruvchi sifatida faoliyat ko`rsatadi. Davlat va jamiyat quyidagilarga, chunonchi: fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va o`z malakasini oshirish hquqlari ro`yobga chiqarilishiga; majburiy va o’rta ta’lim hamda akademik lisey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish yo`nalishini tanlash huquqi asosida majburiy o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi olishga; davlat grantlari yoki pullik-shartnomaviy asosda oliy ta’lim va oliy o`quv yurtidan keyingi ta’lim olish huquqiga; davlat ta’lim muassasalarini mablag`bilan ta’minlashga; ta’lim oluvchilarning o`qishi, turmushi va dam olishi uchun shart-sharoitlar yaratish borasidagi vazifalar hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga; ta’lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy jihatdan qo`llab-quvvatlashga; sog`liq va rivojlanishda nuqsoni bo`lgan shaxslar ta’lim olishiga kafolat beradilar. Kadrlar tayyorlash milliy modeli salmoqli element sifatida fanni o`z ichiga oladi, bu sohada: tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari to`g`risidagi yangi fundamental va amaliy bilimlar shakllanadi, kadrlar tayyorlash tizimida ommalashtirish, o`rganish va foydalanish uchun kerakli ilmiy natijalar jamlanadi; oliy malakali ilmiy va pedagog kadrlar tayyorlash amalga oshiriladi; kadrlar tayyorlash jarayoini ilmiy-tadkikot jihatidan taominlash infrastrukturasi vujudga keltiriladi, ta’limning soxalari bo`yicha axborot bazasi shakllantiriladi; mamlakatimiz ilm-fanining jahon ilm-faniga integrasiyasi sodir bo`ladi, zamonaviy ilm-fan va texnologiyalarning eng muxim muammolarini hal etish uchun ilmiy yutuqlar va kadrlarni xalqaro miqyosda almashinuv amalga oshiriladi. 4) Ishlab chiqarishning talab-extiyojlari kadrlar tayyorlash tizimining yo`nalishi, darajasi va miqyoslarini shakllantiradi, kasb tayyorgarligining maqsadi, vazifalari va mazmunini belgilaydi, malaka talablarini ilgari so`radi, ta’limning muvoziy texnologiyalari va shakllarini tanlashni taqozo etadi. Ishlab chiqarish pirovard natijada kadrlarning sifati va raqobatbardoshligiga baho beradi.