O‘ZBEKISTON UCHUN OB-HAVO MA’LUMOTI REJA: 1. O‘zbekiston va unga tutash o‘lkalarda iqlim o‘zgarishi. 2. O‘zbekistonning agroiqlimiy okruglari va rayonlari. 3. Suv resurslariga iqlim o‘zgarishining ta’sirini kompleks baholash. O‘zbekiston va unga tutash hududlardagi iqlim o‘zgarishining oqibatlariga, birinchi navbatda, agroiqlimiy va suv resurslari o‘zagrishlarini kiritish mumkin. Ulardagi o‘zgarishlar qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligida hamda Orolbo‘yi ekologik holatida va xususan Orol dengizida salbiy ko‘rinishda aks etadi. Agroiqlimiy resurslarning o‘zgarishi va uning qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga ta’sirini baholashda bazaviy iqlimiy ssenariyalar sifatida yuqorida ko‘rib chiqilgan regional iqlimiy ssenariyalar tanlab olingan. Ular 2030 yilgacha bo‘lgan o‘zgarishlarni baholashga imkon beradi. Umumiy senariyaviy qiymatlar O‘zbekiston hududining real iqlimiy xilma-xilligiga moslashtirilgan va shundan keyin ular agroiqlimiy okruglar va rayonlar guruhlariga bog‘langan. Agroiqlimiy okruglar va rayonlar bo‘yicha kelajakdagi 2015-2030 yillar davomida o‘rtacha mavsumiy haroratning o‘zgarishi 3-jadvalda ko‘rsatilgan. 3-jadval Agroiqlimiy okruglar va rayonlar bo‘yicha o‘rtacha mavsumiy havo haroratining o‘zgarishi (1995-2005 2005-2010 yillar, 2 2-2020 2020-2030 yillar) Okruglar Rayo nlar Qish Bahor YOz Kuz 1 2 1 2 1 2 1 2 Ustyurt, SHimoliy Qoraqum 1,4 1,0 2,0 0,5 1,0 0,5 1,2 0,7 1,5 Orol 2,3 1,3 2,8 0,5 0,9 0,8 1,6 0,8 1,3 Quyi Amudaryo 5 1,0 2,7 0,2 0,6 0,5 1,0 0,4 0,6 Qizilqum 6-8 1,0 2,5 1,0 1,3 0,4 0,9 0,2 0,5 9-10 1,0 2,5 0,1 0,2 0,2 0,7 1,6 2,2 Sandiqli 11 1,1 1,9 0,1 0,2 0,1 0,3 0,3 1,4 CHirchiq- Ohangaron 12-14 0,7 1,7 0,2 0,4 0,4 0,8 0,6 1,9 O‘rta Sirdaryo 15-17 0,5 0,5 0,1 0,3 0,3 0,7 0,4 1,1 18-19 0,6 1,2 0,2 0,4 0,1 0,2 0,3 0,7 Farg‘ona 20-26 0,7 1,6 0,3 0,8 0,6 1,0 0,7 2,0 Zarafshon 27-29 0,4 1,0 0,4 1,0 0,4 1,0 0,6 0,9 Qashqadaryo 30-31 0,5 1,2 0,6 1,4 0,3 0,8 0,7 1,6 Surxondaryo 32,33 0,6 1,5 0,1 0,4 0,2 0,2 0,2 0,6 Izoh: okruglar (rayonlar nomeri): 1-Ustyurt, 2,3 - Orol, 4 – SHimoliy Qoraqum, 5 –Quyi Amudaryo, 6-10 - Qizilqum, 11 – Sandiqli, 12-14 –CHirchiq-Ohangaron, 15-19 – O‘rta Sirdaryo, 20-26 - Farg‘ona, 27-29 – Zarafshon, 30-31 - Qashqadaryo, 32-33 - Surxondaryo. Manba: V.Ye.CHub «Izmenenie klimata i ego vliyanie na prirodno-resursiy potensial Respubliki O‘zbekistan» 3-jadvaldan ko‘rinib turibdiki, cho‘l va chala cho‘l yaylovlari, Quyi Amudaryoning sug‘oriladigan dehqonchilik rayonlari hamda CHirchiq-Ohangaron agroiqlimiy rayonlar guruhi uchun sezilarli darajadagi qishki isish xosdir. Bahorgi isish esa respublika shimolidagi yaylovlarda va Qizilqum okrugi rayonlari hamda Zarafshon va Qashqadaryo okrugining sug‘orma dehqonchilik rayonlarida namoyon bo‘ladi. YOzgi isish shimoliy cho‘l yaylovlari, Quyi Amudaryodagi sug‘oriladigan erlar va Farg‘ona, Zarafshon hamda Qashqadaryo okruglari (1-8, 12-14, 30-31) ning sug‘oriladigan rayonlari uchun xosdir. O‘zbekiston shimolidagi cho‘l rayonlarida kuz davri bir muncha isiydi va uning davomiyligi ortadi. Asosiy isish esa Qizilqum okrugining janubiy qismiga CHirchiq- Ohangaron, O‘rta Sirdaryo, Farg‘ona va Qashqadaryo okruglari (1-4, 9-11, 20-26, 30, 31)ga tegishlidir. Umuman, mamlakatning cho‘l va chala cho‘l rayonlarida eng yuqori darajadagi harorat o‘zgarishlari qish – bahor davrlariga, sug‘oriladigan hududlarda esa yozgi-kuzgi davrga to‘g‘ri keladi. Qoraqalpog‘istonda barcha mavsumlarda havo haroratining sezilarli darajada ko‘tarilishi kutiladi. Natijada hududning termik resurslari ortadi. Qashqadaryo, Navoiy, Samarqand, Surxondaryo va Toshkent viloyatlarida bahor 0,5 – 2,0 0S, yoz – 1,5-2,5 0S, kuz – 0,5 – 2,0 0S, qish esa 1,5 – 3,5 0S ga isiydi. Boshqa viloyatlarda havo haroratining bahorgi–yozgi–kuzgi davrlardagi o‘zgarishi 1,5 0S dan ortmaydi. Isish natijasida quruq tropiklar bilan mo‘‘tadil iqlim mintaqalari orasidagi chegara shimolga tomon 150–200 km ga suriladi, balandlik iqlim mintaqalarida esa 150 – 200 metrga ko‘tariladi. Agroiqlimiy resurslarning asosiy ko‘rsatkichlari, ya’ni 10 0S dan yuqori samarali haroratlar yig‘indisi, bahor va kuzda havo haroratining 0, 5, 10, 15 0S dan o‘tish muddatlari, oxirgi bahorgi va erta kuzgi qora sovuqlarning muddatlari o‘zgarishlarida umumiy trend bilan bir qatorda ma’lum sikllik qayd etiladi. Agrometeorologik parametrlar qiymatlarini 2020 –2030 yillargacha ekstropolyasiya qilish uchun havo haroratining regional o‘zgarishidagi orttirmaning qiymatlari aniqlashtirildi va bu holat birinchi regional iqlimiy ssenariy bilan moslashtirildi. Agroiqlimiy rayonlar bo‘yicha 2030 yilgacha bo‘lgan davr uchun bahor va kuzda havo haroratining 0, 5, 10, 150S dan o‘tish muddatlari o‘rtasidagi davrlar davomiyligining mumkin bo‘lgan o‘zgarishlari baholandi. Bunda iqlim o‘zgarishining issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar emissiyasini hisobga oluvchi ssenariysidan foydalanildi. O‘zbekiston bo‘yicha sovuq bo‘lmagan davrlar davomiyligi o‘rtacha 8-15 kunga ortadi, havo haroratining 5-10 0S dan o‘tish muddatlari bahorda 5-10 kunga erta muddatga surilsa, kuzda esa 5-15 kunga kech muddatga suriladi. O‘zbekiston tog‘ zonasi (Turkiston va Hisor tog‘ tizmalari tarmoqlari, G‘arbiy Tiyanshan) termik resurslarining o‘zgarishini baholash natijalari shuni ko‘rsatdiki, bahorda havo haroratining +50S dan barqaror o‘tish muddatlari ko‘p yillik me’yorga nisbatan G‘arbiy Tiyanshan tog‘larida 3-8, Samarqand viloyatida 6-7, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida 9-12 kun erta kuzatiladi. SHunga mos ravishda yaylov o‘simliklarining vegetatsiyasi ham shuncha kun erta boshlanadi. Respublika agroiqlimiy resurslarining xilma-xilligi, ularning yillaro o‘zgargaruvchanligi va iqlimning mumkin bo‘lgan o‘zgarishlari bilan bog‘liq holda havo haroratining taxmin qilinayotgan o‘sishi, ularning qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligiga har tomonloma ta’sirini hisobga olishni talab etadi. Atrof muhitda karbonat angidrid konsentratsiyasining ortishidan kelib chiqadigan bevosita effekt ko‘pgina qishloq xo‘jaligi ekinlarining o‘sishi va mahsuldorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklar vegetatsiyasining barcha qulay sharoitlari bilan bir qatorda karbonat angidrid gazi konsentratsiyasining ikki marta ko‘payishi jo‘xori, paxta, tariq, sabzavot ekinlari hamda bug‘doy, sholi, arpa, suli hosildorligini 1 % dan 10 % gacha oshiradi. Karbonat angidrid gazi konsentratsiyasining o‘sishi, ayrim noqulay sharoitlarda, masalan, nam etishmasligida ham, ekinlar mahsuldorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. SHu bilan birga qo‘rg‘oqchilikka uchragan lalmikor dehqonchilikda hosildorlikning yillararo tebranishi ham kamayishi mumkin. Lekin karbonat angidrid gazi konsentratsiyasining o‘sishi sharoitida ekinlarni parvarishlash, tuproqni zarur moddalar bilan to‘yintirish hosildorlikning yanada yuqori darajada bo‘lishini ta’minlaydi. Barcha qishloq xo‘jalik ekinlari uchun hosildorlikning eng yuqori darajada ortishi o‘rtacha 20 – 40 % ga etishi mumkin. Organik moddalar, ayniqsa, fosfor etishmaganda, hosildorlik ortishi tufayli olinadigan foydali imkoniyatni yo‘qotishimiz ham mumkin. Iqlimiy ssenariyalarga ko‘ra, yozgi haroratning o‘sishi uncha katta emas, lekin qishloq xo‘jaligi ekinlarini parvarishlashda noqulay hisoblangan o‘ta issiq kunlar soni ortishi mumkin. O‘zgidrometga qarashli NIGMI olimlari A.X.Abdullaev va F.A.Mo‘minovlarning ma’lumotlaridan ma’lumki, maksimal havo haroratining 400S yuqori bo‘lishi tropik va mo‘‘tadil mintaqalarda qishloq xo‘jaligi ekinlarini etishtirishda, ayniqsa, ularning gullashi davrida, noqulaylik keltirib chiqaradi. Havo haroratining 25 0S dan yuqori bo‘lishi karamga, 27-29 0S dan yuqori bo‘lganda kartoshkaga, 35-40 0S–pomidorga, 39-40 0S dan yuqori bo‘lishi esa poliz va texnika ekinlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Havo haroratining 25 0S dan yuqori bo‘lgan kunlar sonining 10-30 kundan 50- 70 kunlargacha ortishi karam hosildorligini 10-55 % ga kamaytiradi. 35-40 0S haroratli kunlar sonining 10 dan 50-80 kungacha ko‘payishi pomidor hosildorligini 10-50 % ga kamaytiradi. Poliz ekinlari uchun havo haroratining 40 0S dan yuqori bo‘lgan kunlar sonining 5 dan 25 gacha ortishi, hosildorlikni 9-42 % ga kamaytiradi. Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida 30 0S dan yuqori harorat kuzatilgan kunlar sonining me’yorga nisbatan 15 dan 30 kungacha ortishi, paxta hosildorligini 9-22 % ga, qolgan paxta etishtiruvchi rayonlarda esa 0-8 % ga kamaytiradi. Hozirgi kunda va kelajakda O‘zbekistonning asosiy sug‘oriladigan maydonlari barcha viloyatlarda g‘o‘za ekinlari bilan band bo‘ladi. Maydoni bo‘yicha ikkinchi o‘rinni donli ekinlar, so‘ng sholi va kartoshka egallaydi. Orol dengizi havzasi asosiy daryolari suv resurslarining mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarini baholash. O‘tmishda ishlab chiqilgan va amaliyotda mavjud bo‘lgan gidrologik va suv xo‘jaligi hisoblashlari oqimning va uning hosil bo‘lishini belgilaydigan gidrometeorologik jarayonlarning barqarorligiga asoslanadi. Keyingi yillarda global iqlim o‘zgarishi oqibatida bunday qarashlar qayta ko‘rib chiqilmoqda. Hozirgi kunda kechayotgan iqlim o‘zagrishlari global gidrologik siklning faollashishiga olib keladi va regional suv resurslariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Oqimning hosil bo‘lish shart-sharoitlari va buning oqibatida daryolar havzalarining suv balansi tashkil etuvchilari ham o‘zgaradi. Regionda amalga oshirilgan uzoq davrli gidrometeorologik kuzatishlar ma’lumotlarining ko‘rsatishicha, hozirgi kunda kechayotgan global isish O‘rta Osiyo sharoitida gidrologik siklning ayrim komponentlarida trend sifatida aks etmoqda: bug‘lanish qatlami ortmoqda, qor qoplami kamaymoqda, tog‘lardagi muzlanish sezilarli darajada qisqarmoqda, gidrometeorologik qatorlarning o‘zgaruvchanligi ham o‘smoqda. Suv resurslariga iqlim o‘zgarishining ta’sirini kompleks baholash murakkab vazifa hisoblanadi. Bu masala turli yondoshuvlardan foydalanish yo‘li bilan bir necha marta o‘rganilgan va qator baholashlar bir-biriga yaqin natijalarni bergan. O‘zgidrometga qarashli NIGMI mutaxassislari tog‘ daryolari oqimi hosil bo‘lishining matematik modeli asosida iqlim o‘zgarishining turli ssenariyalarini e’tiborga olib, tegishli hisoblashlarni bajarganlar. Natijalarning dalolat berishicha, yaqin 20-30 yil davomida, iqlimiy parametrlar o‘zgarishining yuqorida ko‘rib chiqilgan diapazonlarida, suv resurslarining jiddiy o‘zgarishi kutilmaydi. SHu bilan birga iqlimiy parametrlarning yillik o‘zgarishi daryo oqimiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Havo haroratining yillik bir tekis ko‘tarilishi sharoitida iqlimning isishi tufayli vegetatsiya davridagi o‘rtacha suv sarflari kamayadi. Muz suvlari hisobiga to‘yinuvchi daryolarda haroratning yil davomida sezilarli darajada ko‘tarilishi oqimning asosiy ko‘rsatkichlari qiymatlarining kattalashishiga olib kelishi mumkin. Lekin, oqimning bu davrdagi mumkin bo‘lgan o‘zgarishi tabiiy o‘zgaruvchanlik chegrasida bo‘ladi va oqim miqdoridagi o‘zgarish 3–10% dan 2– 7% gacha oraliqda baholanadi. Qatorichi korrelyasiyasini baholash va garmonikani ajratishga asoslangan hisoblashlar yaqin kelajakda asosiy daryolar oqimida kuzatilishi mumkin bo‘lgan trendni aniqlashga imkon berdi. Karki (Amudaryo) va Bekobod-CHaqir (Sirdaryo) gidrologik stvorlari uchun tiklangan shartli-tabiiy oqim qatorlarini tahlil qilish misolida aytish mumkinki, yaqin yillar davomida daryolarning suvliligi o‘rtacha ko‘p yillik miqdor darajasida bo‘ladi. 2030 yilda, hatto region uchun eng maqbul hisoblangan iqlimiy ssenariya (oqim hosil bo‘lish zonasida atmosfera yog‘inlarining 10-20 % ga ortishi va haroratning 0,5 0S ga ko‘tarilishi) dan foydalanilganda ham ko‘rib chiqilayotgan zonada yuza oqimning bazaviy o‘rtacha qiymatga nisbatan 10 % ga ko‘payishini kutish mumkin. YOg‘inlarning yog‘ish rejimining turlichaligini nazarda tutadigan ssenariyalardan foydalanish bilan bog‘liq holda daryolar oqimining o‘rtacha miqdori hozirgi me’yorga nisbatan 90 – 110 % atrofida, variatsiya koeffitsienti esa ko‘p suvli yillarni qamrab olgan hisob davridagi kabi ortishi mumkin. Yirik daryolar havzalarida hosil bo‘ladigan suv resurslarining iqlim o‘zgarishiga nisbatan reaksiyasi, birinchi navbatda, daryolarning asosiy to‘yinish manbalari nisbatlarining o‘zgarishida aks etadi. Bu esa ular gidrologik rejimining o‘zgarishiga olib keladi. Agar hozirgi kunda Piskom daryosi havzasi oqimining hosil bo‘lishida qor suvlarining hissasi 60-75 % deb baholansa, iqlim o‘zgarishining turli ssenariyalaridan foydalanishga asoslangan modelli hisoblashlarda bu miqdor 15-30 % ga kamayadi. Sirdaryo havzasi daryolari yillik oqimida turli baholashlar bo‘yicha muzlik suvlarining hissasi 8-15 % bo‘lsa, kelajakda uning 20 % gacha ortishi kutilmoqda. Amudaryo havzasi daryolarida muzlik suvlari hisobiga to‘yinish 32-39 % gacha ortishi mumkin. Daryolar oqimining yomg‘ir suvlari hisobiga to‘yinishi hozirgi kunda 12-15 % ni tashkil esa, kelajakda bu miqdor 20-35 % gacha ortishi mumkin. Havo haroratining ko‘tarilishi bilan atmosfera yog‘inlarining katta qismi yomg‘ir ko‘rinishida yog‘adi, oqimning bug‘lanish hisobiga yo‘qotilishi ortadi, tog‘larda qishki qor to‘planishi kamayadi, muzlanishning qisqarishi davom etadi. Bu jarayonlar boshqa gidrologik parametrlarda, jumladan, anomal jarayonlar, ya’ni sel hodisalari va tog‘ ko‘llari to‘g‘onlari buzilishining faollashuvida salbiy ko‘rinishda aks etadi. SHu bilan birga, ular boshqa ko‘rinishdagi, ya’ni daryolar suv rejimiga u yoki bu darajada ta’sir etadigan oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. O‘zgidrometga qarashli NIGMI da ishlab chiqilgan kichik tog‘ daryolari oqimi hosil bo‘lishining matematik modeli O‘zbekistonning turli balandlik va iqlimiy zonalaridagi kichik havzalar oqimining iqlimning mumkin bo‘lgan o‘zgarishiga nisbatan reaksiyasini baholashga imkon berdi. Mazkur model bo‘yicha baholash meteorologik parametrlarning o‘zgarishi asosida amalga oshiriladi. Kichik daryolarning iqlimiy o‘zgarishlarga nisbatan reaksiyasi diapazoni ancha katta. To‘yinish manbalari va turli balandlik zonalarida oqimning hosil bo‘lish qonuniyatlariga asoslangan differensial tahlil quyidagilarni bayon etishga imkon beradi: eng katta o‘zgarishlarni tog‘larning muzlikoldi zonalarida kutish lozim, chunki daryolar havzalarining bunday qismlarida oqimning muzlik suvlari hisobiga to‘yinishi ortadi, muzlanish esa kamayadi. Ma’lumki, muzlanish maydoni havza maydonining 1G‘3 qismiga teng bo‘lganda, oqim hosil bo‘lishida qor va muzlik suvlarining hissalari tenglashadi. Bunday sharoitda va, shu bilan birga, kutilayotgan isishda, atmosfera yog‘inlarining har qanday o‘zgarishlarida, daryolardagi oqim miqdori ortadi. Isish bilan bir vaqtda yog‘inlarning kamayishini ham hisobga oladigan ssenariyalardan foydalanilganda o‘rta va quyi balandlik zonalarida hosil bo‘ladigan oqim kamayadi. Ekstremal ssenariyalar asosida oqimni umumiy baholash shuni ko‘rsatdiki, oqim hosil bo‘lish zonasida eng katta aridlashuv SSSM modeli (o‘rtacha yillik haroratning ko‘tarilishi 6,5 0S, yog‘in miqdorlarning kamayishi 11%) ga to‘g‘ri keladi. Mazkur model bo‘yicha karbonat angidrid konsentratsiyasining ikki marta ortishi sharoitida Sirdaryo oqimining kamayishi 28% ni, Amudaryoniki esa 40 % ni tashkil etadi. Iqlim o‘zgarishi UMKO modeli asosida rivojlanadigan bo‘lsa ham noqulay vaziyat yuzaga kelishi mumkin. Ma’lumki, ushbu model bo‘yicha havo harorati 5,20S ga ko‘tarilishi, yillik yog‘inlar esa 6 % ga ortishi mumkin. Bunday sharoitda Amudaryo oqimining 21 % ga, Sirdaryo oqimining 15% ga kamayishi kutiladi. GFDL va GISS ssenariyalariga ko‘ra oqim hosil bo‘lish zonasida o‘rtacha yillik harorat 3-4 0S ga ko‘tarilib, yog‘inlarning o‘rtacha yillik miqdori esa 10-15 % ga ortadi. Bunday sharoitda Amudaryo va Sirdaryo oqimining sezilarli kamayishini kutmasa ham bo‘ladi. 2030 yilgacha tuzilgan regional iqlimiy ssenariyalar asosida bajarilgan hisoblashlar ham daryolar oqimining hozirgi darajada saqlanishini ko‘rsatmoqda. Lekin, bunda oqimning yillararo tebranishi ortadi. Uzoq kelajakka mo‘ljallangan baholashlar esa ancha tushkun bo‘lishi mumkin. CHunki, muzlik suvlari hisobiga hosil bo‘lgan oqim muzliklar degradatsiyasi tufayli yildan-yilga kamayib boradi. Bu holat, ayniqsa, Amudaryo havzasi daryolari oqimining hosil bo‘lish rejimida yaqqol aks etishi mumkin. YUqorida qayd etilganidek mazkur havza daryolarining ko‘plari muzlik-qor va qormuzlik suvlaridan to‘yinadigan daryolar tipiga kiradi. Bu holat