O‘ZBEKISTON XUDUDI TUPROQLARINING OKRUGLAR BO‘YICHA GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH

Yuklangan vaqt

2024-11-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

22

Faytl hajmi

225,0 KB


O‘ZBEKISTON XUDUDI TUPROQLARINING OKRUGLAR BO‘YICHA GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH REJA 1. O’zbekiston territoriyasidagi tuproqlarning geografik rayonlashtirish tartiblari va tarqalish qonun –qonuniyatlari. 2. Cho’l zonasi tuproqlari. 3. Gidromorf tuproqlar Kalit so’zlar: Tuproq, gorizontal zonallik, cho’l tuproqlari, tuproq okurugi, tuproq rayoni tuproqlar sistematikasi,Tayga-o’rmon, Podzollar, gleyli podzol, genezisi. Tuproqlarni geografik rayonlashtirish, ularning zonalligi va fasialligi. MDH va O’zbekiston jumhuriyati bepoyon sarhadlari tuproq qoplamining nihoyatda xilma-xilligi bilan xarakterlanadi. Bu mamlakatlarda shimoldagi tundra gleyli tuproqlardan boshlab, subtropik kengliklardagi qizil va sariq tuproqlarga qadarli bo’lgan deyarli barcha tuproq tiplari uchraydi. Tuproqlarning kenglik bo’yicha tarqalishida ma’lum geografik qonuniyat mavjud. Tuproqlarni geografik rayonlashtirish prinsiplari V.V.Dokuchayevning tuproqlarning yer yuzasida zonal tarqalish ta’limotiga asoslangan. Tabiiy tuproq qatlamining gorizontal (kenglik) va vertikal (balandlik bo’ylab) yo’nalishda asta- sekin bir-biri bilan almashib borish qonuniyatlari mavjud. Tuproqning geografik O‘ZBEKISTON XUDUDI TUPROQLARINING OKRUGLAR BO‘YICHA GEOGRAFIK RAYONLASHTIRISH REJA 1. O’zbekiston territoriyasidagi tuproqlarning geografik rayonlashtirish tartiblari va tarqalish qonun –qonuniyatlari. 2. Cho’l zonasi tuproqlari. 3. Gidromorf tuproqlar Kalit so’zlar: Tuproq, gorizontal zonallik, cho’l tuproqlari, tuproq okurugi, tuproq rayoni tuproqlar sistematikasi,Tayga-o’rmon, Podzollar, gleyli podzol, genezisi. Tuproqlarni geografik rayonlashtirish, ularning zonalligi va fasialligi. MDH va O’zbekiston jumhuriyati bepoyon sarhadlari tuproq qoplamining nihoyatda xilma-xilligi bilan xarakterlanadi. Bu mamlakatlarda shimoldagi tundra gleyli tuproqlardan boshlab, subtropik kengliklardagi qizil va sariq tuproqlarga qadarli bo’lgan deyarli barcha tuproq tiplari uchraydi. Tuproqlarning kenglik bo’yicha tarqalishida ma’lum geografik qonuniyat mavjud. Tuproqlarni geografik rayonlashtirish prinsiplari V.V.Dokuchayevning tuproqlarning yer yuzasida zonal tarqalish ta’limotiga asoslangan. Tabiiy tuproq qatlamining gorizontal (kenglik) va vertikal (balandlik bo’ylab) yo’nalishda asta- sekin bir-biri bilan almashib borish qonuniyatlari mavjud. Tuproqning geografik tarqalishi tuproq paydo qiluvchi omillar bilan bevosita bog’liq bo’lib, shunga ko’ra tuproq tiplari ham o’zgarib boradi. Jumladan, iqlim sharoitining kenglik yo’nalishi bo’yicha, ya’ni shimoldan janubga qarab o’zgarishi bilan, shu yo’nalishda o’simlik va tuproq qoplami ham o’zgarib boradi. Demak, tabiiy sharoitlari deyarli bir xil bo’lgan muayyan geografik kengliklarda ma’lum tuproq tiplari tarqaladi va mintaqalarni hosil qiladi. Tekislik territoriyalari bo’ylab tuproqlarning ana shunday tarqalishini V.V. Dokuchayev gorizontal zonallik deb atadi. O’simlik qoplamining tarkibi bilan bog’liq bo’lgan, u yoki bu tuproq tipi ko’pchilikni tashkil etadigan territoriya - gorizontal tuproq zonalari deb ataladi. Quyidagi asosiy tabiiy tuproq zonalari ajratiladi: tundra, podzol yoki tayga-o’rmon, o’rmon-dasht, qora tuproq yoki dasht, kashtan tuproq yoki quruq dasht, qo’ng’ir yoki cho’l-dasht, cho’l va dasht, tog’ oldi cho’l-dasht zonasi. V.V.Dokuchayevning gorizontal tuproq zonalari haqidagi qonuni hozirgi vaqtda butun yer shari tuproqlari uchun ham qo’llaniladi. V.V.Dokuchayev yer sharida: boreal (arktika), o’rmon, qora tuproqli dasht, aeral (cho’l) va laterit tuproqlari kabi 5 ta zonani ajratadi. V.V.Dokuchayev davrida tabiatshunoslik, haqiqatan ham, tabiiy xodisalarga geografik tahlil bergan. Ammo bu kontenentlar, ko’pchilik hollarda esa, mamlakatlar geografiyasi edi. Kontenentlar ayrim qismlari, ularning mamlakatlari tavsiflangan va shu sohada ko’pgina olimlar tabiatni ilmiy bilishda chuqur hissa qo’shganlar. Tabiatning global taqsimlanishi sohasidagi V.V.Dokuchayevning zonallik qonunini asosiy mohiyati quyidagilardan iborat. Tundra, tayga, dashtlar, cho’llar, savannalar va x.z. – yaxlit tabiiy xosilalardir, qaysiki o’simliklar, hayvonot dunyosi, tuproqlar, nurash po’stlog’i, yer usti qatlami, atmosfera qatlami va boshqalar, bir-biridan ajralgan holda faoliyat ko’rsata olmaydigan, tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu tabiiy hosilalar zonal joylashishni namoyon etadi yoki Yer sharida tarqalishi poyas, zona shakliga ega. V.V.Dokuchayevning ta’limoti Yer usti xususiyatlarini o’rganadigan, ko’pgina tabiiy-geografik fanlarda o’z aksini topdi. V.V.Dokuchayev tuproqshunos sifatida eng avval o’zi tomonidan yaratilgan qonuniyatni Yerda tarqalgan tuproq qoplamini analiz qilishda qo’lladi. Uning tarqalishi tuproq paydo qiluvchi omillar bilan bevosita bog’liq bo’lib, shunga ko’ra tuproq tiplari ham o’zgarib boradi. Jumladan, iqlim sharoitining kenglik yo’nalishi bo’yicha, ya’ni shimoldan janubga qarab o’zgarishi bilan, shu yo’nalishda o’simlik va tuproq qoplami ham o’zgarib boradi. Demak, tabiiy sharoitlari deyarli bir xil bo’lgan muayyan geografik kengliklarda ma’lum tuproq tiplari tarqaladi va mintaqalarni hosil qiladi. Tekislik territoriyalari bo’ylab tuproqlarning ana shunday tarqalishini V.V. Dokuchayev gorizontal zonallik deb atadi. O’simlik qoplamining tarkibi bilan bog’liq bo’lgan, u yoki bu tuproq tipi ko’pchilikni tashkil etadigan territoriya - gorizontal tuproq zonalari deb ataladi. Quyidagi asosiy tabiiy tuproq zonalari ajratiladi: tundra, podzol yoki tayga-o’rmon, o’rmon-dasht, qora tuproq yoki dasht, kashtan tuproq yoki quruq dasht, qo’ng’ir yoki cho’l-dasht, cho’l va dasht, tog’ oldi cho’l-dasht zonasi. V.V.Dokuchayevning gorizontal tuproq zonalari haqidagi qonuni hozirgi vaqtda butun yer shari tuproqlari uchun ham qo’llaniladi. V.V.Dokuchayev yer sharida: boreal (arktika), o’rmon, qora tuproqli dasht, aeral (cho’l) va laterit tuproqlari kabi 5 ta zonani ajratadi. V.V.Dokuchayev davrida tabiatshunoslik, haqiqatan ham, tabiiy xodisalarga geografik tahlil bergan. Ammo bu kontenentlar, ko’pchilik hollarda esa, mamlakatlar geografiyasi edi. Kontenentlar ayrim qismlari, ularning mamlakatlari tavsiflangan va shu sohada ko’pgina olimlar tabiatni ilmiy bilishda chuqur hissa qo’shganlar. Tabiatning global taqsimlanishi sohasidagi V.V.Dokuchayevning zonallik qonunini asosiy mohiyati quyidagilardan iborat. Tundra, tayga, dashtlar, cho’llar, savannalar va x.z. – yaxlit tabiiy xosilalardir, qaysiki o’simliklar, hayvonot dunyosi, tuproqlar, nurash po’stlog’i, yer usti qatlami, atmosfera qatlami va boshqalar, bir-biridan ajralgan holda faoliyat ko’rsata olmaydigan, tarkibiy qismi hisoblanadi. Ushbu tabiiy hosilalar zonal joylashishni namoyon etadi yoki Yer sharida tarqalishi poyas, zona shakliga ega. V.V.Dokuchayevning ta’limoti Yer usti xususiyatlarini o’rganadigan, ko’pgina tabiiy-geografik fanlarda o’z aksini topdi. V.V.Dokuchayev tuproqshunos sifatida eng avval o’zi tomonidan yaratilgan qonuniyatni Yerda tarqalgan tuproq qoplamini analiz qilishda qo’lladi. Uning ta’kidlashicha, tuproq va gruntlar, bir tomondan havo, suv va yer o’rtasidagi birgalikdagi asriy o’zaro ta’sirlashuvning, ikkinchi tomondan tirik va o’lik organizmlarning birgalikdagi o’zaro ta’sirlashuvi natijasining to’g’ridan-to’g’ri ko’zgusi, tasviri ekanligi aniq haqiqat hisoblanadi. Tuproq paydo bo’lishining keltirilgan omillari yer yuzasida zonal taqsimlanar ekan, unda, tuproq ham yer yuzasida zonal, iqlim, o’simliklar va boshqalarga qat’iy bog’liq holda, joylashishi muqarrardir. V.V. Dokuchayev kenglik zonallik qonunini ham ta’riflab berdi: Tuproqning asosiy tiplari ekvatordan polyuslarga tomon, kengliklarga u yoki bu darajada parallel tarzda, polosa yoki zonalar shaklida taqsimlanadi. V.V.Dokuchayev birinchi marta, tabiatning makonda geografik tarqalish qonuniyatining boshqa imkoniyatlarini ham ta’kidladi. Hozir, zonalarning kenglik bo’ylab joylashishi zonallik qonuniyatining faqat bitta shakli hisoblanadi. Zonalar, ko’p hollarda kenglik oriyentasiyasiga bo’y sunmaydi va kontenentning barcha qismini kenglik polosalar bilan qoplamaydi. Zonalarning submeridional tarzda, shuningdek konsentrik oriyentasiyalari ham uchraydi. Tabiiy zonalarning geografiyasini o’rganish har bir tabiiy zonaning fasialligi (provinsialligi) haqidagi ta’limot bilan to’ldiriladi. Tuproq xossalari va tuzilishining xususiyatlari bo’yicha zonalarning bir xilda emasligi aniqlangan. Rossiyaning janubi (Shimoliy Kavkaz, Qirim) G’arbiy va Sharqiy Sibirga o’xshamaydi, garchi tuzilishida umumiy tip belgilarga ega bo’lsa ham. Iqlimning gidrologik, va geologik sharoitlari, relyeflarning mahalliy uzunlik va boshqa o’zgarishlari, dune geografik poyaslarining ko’pchilik qismida gorizontal zonallikning radikal murakkablashuvini belgilaydi va spesifik mahalliy xodisalarning paydo bo’lishi, zonal taqsimlanishning maxsus qonuniyatlarining shakllanishiga olib keladi. Shunday qilib, tabiiy zonalarning fasialligi, ularning doimiy kompleksi- tuproq kabi tabiiy omillarning o’ziga xos kompleksi bilan belgilanadi. V.V.Dokuchayev shuningdek, tog’li o’lkalarda tuproklarning vertikal yo’nalish bo’yicha almashinib tarqalish qonunini ham kashf etdi. Vertikal tuproq zonalari tekislikdagi kengliklar bo’ylab tarqalgan tuproqlar singari, tog’larning ta’kidlashicha, tuproq va gruntlar, bir tomondan havo, suv va yer o’rtasidagi birgalikdagi asriy o’zaro ta’sirlashuvning, ikkinchi tomondan tirik va o’lik organizmlarning birgalikdagi o’zaro ta’sirlashuvi natijasining to’g’ridan-to’g’ri ko’zgusi, tasviri ekanligi aniq haqiqat hisoblanadi. Tuproq paydo bo’lishining keltirilgan omillari yer yuzasida zonal taqsimlanar ekan, unda, tuproq ham yer yuzasida zonal, iqlim, o’simliklar va boshqalarga qat’iy bog’liq holda, joylashishi muqarrardir. V.V. Dokuchayev kenglik zonallik qonunini ham ta’riflab berdi: Tuproqning asosiy tiplari ekvatordan polyuslarga tomon, kengliklarga u yoki bu darajada parallel tarzda, polosa yoki zonalar shaklida taqsimlanadi. V.V.Dokuchayev birinchi marta, tabiatning makonda geografik tarqalish qonuniyatining boshqa imkoniyatlarini ham ta’kidladi. Hozir, zonalarning kenglik bo’ylab joylashishi zonallik qonuniyatining faqat bitta shakli hisoblanadi. Zonalar, ko’p hollarda kenglik oriyentasiyasiga bo’y sunmaydi va kontenentning barcha qismini kenglik polosalar bilan qoplamaydi. Zonalarning submeridional tarzda, shuningdek konsentrik oriyentasiyalari ham uchraydi. Tabiiy zonalarning geografiyasini o’rganish har bir tabiiy zonaning fasialligi (provinsialligi) haqidagi ta’limot bilan to’ldiriladi. Tuproq xossalari va tuzilishining xususiyatlari bo’yicha zonalarning bir xilda emasligi aniqlangan. Rossiyaning janubi (Shimoliy Kavkaz, Qirim) G’arbiy va Sharqiy Sibirga o’xshamaydi, garchi tuzilishida umumiy tip belgilarga ega bo’lsa ham. Iqlimning gidrologik, va geologik sharoitlari, relyeflarning mahalliy uzunlik va boshqa o’zgarishlari, dune geografik poyaslarining ko’pchilik qismida gorizontal zonallikning radikal murakkablashuvini belgilaydi va spesifik mahalliy xodisalarning paydo bo’lishi, zonal taqsimlanishning maxsus qonuniyatlarining shakllanishiga olib keladi. Shunday qilib, tabiiy zonalarning fasialligi, ularning doimiy kompleksi- tuproq kabi tabiiy omillarning o’ziga xos kompleksi bilan belgilanadi. V.V.Dokuchayev shuningdek, tog’li o’lkalarda tuproklarning vertikal yo’nalish bo’yicha almashinib tarqalish qonunini ham kashf etdi. Vertikal tuproq zonalari tekislikdagi kengliklar bo’ylab tarqalgan tuproqlar singari, tog’larning pastidan boshlab shimoliy qismiga qarab ma’lum qonuniyat asosida tarqalsada, ba’zan undan farq qiladi. Jumladan, tog’larda tuproq tiplarining chegarasi yoki o’rni keskin o’zgaradi. Tekisliklardagi ayrim tuproqlar tog’li ulkalarda uchramaydi yoki to’liq ifodalanmagan bo’ladi. Umuman olganda V.Dokuchayevning tuproqlar zonalligi qonuniyati bu yerda saqlab qolinadi. Hozirgi vaqtda uning tuproq zonalari haqidagi ta’limoti tuproqshunoslikning ko’p sohalarida keng ishlatilmokda. Tuproq-gegrafik rayonlashtirish prinsiplari haqidagi ta’limot keyinchalik L.I. Prasolov, I.P.Gerasimov, P.A.Letunova, Ye.N.Ivanova, N.N.Rozov va boshqalar tomonidan yanada rivojlantirildi. Ular tomonidan o’tkazilgan ko’plab tadqiqotlar natijasida tuproq qoplamining ilgari noma’lum bo’lgan geografik qonuniyatlari ochildi. Tuproq geografik rayonlashtirishda taksonomik birliklar sistemasi. Hozirgi vaqtda tuproq-geografik rayonlashtirishda taksonomik birliklarning quyidagi sisitemasi: tuproq-bioiqlim mintaqasi, tuproq-bioiqlim oblasti, tuproq zonasi, tuproq zonachasi, bioiqlim fasiyasi, tuproq provinsiyasi, tuproq okrugi va tuproq rayoni qabul qilingan. Tuproq-bioiqlim mintaqasi taxminan termik mintaqalarga to’g’ri keladigan katta teritoriyani o’z ichiga olib, tuproq paydo bo’lish jarayonlari va o’simliklar rivojlanish termoenergetik rejimlarining o’xshashligi bilan xarakterlanadi. Tuproq- bioiqlim mintaqasi o’zining atmosfera yog’inlari bilan namlanish darajasi va harakteriga ko’ra quyidagi: nam (gumid va ekstragumid), o’tuvchi (subgumid va subarid), va quruq (arid va ekstraarid) oblastlarga bo’linadi. Birinchi oblastga o’rmon-tayga va tundra zonasi, ikkinchisiga – dasht kserofit o’rmon va savannalar, uchinchisi esa chalacho’l va cho’l o’simliklari qoplamli zona kiradi. Tuproq zonasi tekis territoriyalarni tuproq-geografik rayonlashtirishdagi asosiy birlik hisoblanadi. Tuproq zonasi muayyan tuproq tiplarini ba’zan intrazonal tuproqlarni o’z ichiga oladigan tuproq-bioiqlim oblastlari maydonining bir qismidir. Tuproq pastidan boshlab shimoliy qismiga qarab ma’lum qonuniyat asosida tarqalsada, ba’zan undan farq qiladi. Jumladan, tog’larda tuproq tiplarining chegarasi yoki o’rni keskin o’zgaradi. Tekisliklardagi ayrim tuproqlar tog’li ulkalarda uchramaydi yoki to’liq ifodalanmagan bo’ladi. Umuman olganda V.Dokuchayevning tuproqlar zonalligi qonuniyati bu yerda saqlab qolinadi. Hozirgi vaqtda uning tuproq zonalari haqidagi ta’limoti tuproqshunoslikning ko’p sohalarida keng ishlatilmokda. Tuproq-gegrafik rayonlashtirish prinsiplari haqidagi ta’limot keyinchalik L.I. Prasolov, I.P.Gerasimov, P.A.Letunova, Ye.N.Ivanova, N.N.Rozov va boshqalar tomonidan yanada rivojlantirildi. Ular tomonidan o’tkazilgan ko’plab tadqiqotlar natijasida tuproq qoplamining ilgari noma’lum bo’lgan geografik qonuniyatlari ochildi. Tuproq geografik rayonlashtirishda taksonomik birliklar sistemasi. Hozirgi vaqtda tuproq-geografik rayonlashtirishda taksonomik birliklarning quyidagi sisitemasi: tuproq-bioiqlim mintaqasi, tuproq-bioiqlim oblasti, tuproq zonasi, tuproq zonachasi, bioiqlim fasiyasi, tuproq provinsiyasi, tuproq okrugi va tuproq rayoni qabul qilingan. Tuproq-bioiqlim mintaqasi taxminan termik mintaqalarga to’g’ri keladigan katta teritoriyani o’z ichiga olib, tuproq paydo bo’lish jarayonlari va o’simliklar rivojlanish termoenergetik rejimlarining o’xshashligi bilan xarakterlanadi. Tuproq- bioiqlim mintaqasi o’zining atmosfera yog’inlari bilan namlanish darajasi va harakteriga ko’ra quyidagi: nam (gumid va ekstragumid), o’tuvchi (subgumid va subarid), va quruq (arid va ekstraarid) oblastlarga bo’linadi. Birinchi oblastga o’rmon-tayga va tundra zonasi, ikkinchisiga – dasht kserofit o’rmon va savannalar, uchinchisi esa chalacho’l va cho’l o’simliklari qoplamli zona kiradi. Tuproq zonasi tekis territoriyalarni tuproq-geografik rayonlashtirishdagi asosiy birlik hisoblanadi. Tuproq zonasi muayyan tuproq tiplarini ba’zan intrazonal tuproqlarni o’z ichiga oladigan tuproq-bioiqlim oblastlari maydonining bir qismidir. Tuproq zonasida olib boriladigan dehqonchilik sistemasni o’zining geografik jixatdan deyarli bir xilligi bilan xarakterlanadi. Tuproq zonachasi tuproq zonasining bir qismi bo’lib, zonal tuproqlar orasida ma’lum tuproq tipchalari ifodalangan bo’ladi. Tuproq fasiyasi – tuproqlari o’zining temperatura rejimi va mavsumiy namlanishi bilan farq qiladigan tuproq zonasining bir qismi hisoblanadi. Tuproqlarning fasiyalar bo’yicha tarqalishi avtomorf tuproqlar zonasida yaxshi o’rganilgan. Tuproq provinsiyalari. Tekisliklardagi tuproq provinsiyalari deb, mahalliy tuproq hosil bo’lish xususiyatlari bilan farqlanadigan tuproq zona yoki zonachasining bir qismiga aytiladi. Tog’li o’lkalardagi yirik taksonomik birlik sifatida, tuproq provinsiyadari vertikal tuproq zonalarining yirik strukturasini o’z ichiga oladi. Tuproq qoplamining provinsial xususiyatlari dehqonchilikning mahalliy zonal sistemasini ishlab chiqishini talab etadi. Tuproq okrugi – tuproq provinsiyasining bir qismi bo’lib, tuproq paydo bo’lishiga ta’sir etuvchi omillar: joyning relyefi, iklimi, o’simliklar tarkibi, gidrogeologik singari sharoitlarning o’ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Tuproq rayoni – tuproq okrugining bir qismi bo’lib, tuproq qoplamini ancha bir xilligi bilan ajralib turadi, hamda tuproqning samarali unumdorligini oshirishga qaratilgan deyarli bir xildagi tadbirlarni olib borishini talab etadi. MDH xududida tarqalgan quyidagi tuproq – bioiqlim mintaqalarini, ularni tashkil etadigan zonalari va tog’li tuproq provinsiyalariga nisbatan batafsilroq ko’rib chiqamiz. 1). Sovuq (qutbiy): 2) Mo’tadil sovuq (boreal): 3) Mo’tadil (subboreal): 4) Mo’tadil iliq (subtropik) kabi tuproq bioiqlim mintaqalari ajratiladi. Q u t b i y (sovuq) m i n t a q a d a bitta Yevroosiyo tuproq bioiqlim oblasti ajratiladi va bu o’z navbatida Arktika va subarktika tundra tuproqlari kabi ikki tuproq zonasini hamda uchta tog’ provinsiyalar (Ural-Yangiyer, Chukotka va Taymir singari) ni o’z ichiga oladi. Ekinlar faqat issiqxonalarda yetishtirilib, uncha zonasida olib boriladigan dehqonchilik sistemasni o’zining geografik jixatdan deyarli bir xilligi bilan xarakterlanadi. Tuproq zonachasi tuproq zonasining bir qismi bo’lib, zonal tuproqlar orasida ma’lum tuproq tipchalari ifodalangan bo’ladi. Tuproq fasiyasi – tuproqlari o’zining temperatura rejimi va mavsumiy namlanishi bilan farq qiladigan tuproq zonasining bir qismi hisoblanadi. Tuproqlarning fasiyalar bo’yicha tarqalishi avtomorf tuproqlar zonasida yaxshi o’rganilgan. Tuproq provinsiyalari. Tekisliklardagi tuproq provinsiyalari deb, mahalliy tuproq hosil bo’lish xususiyatlari bilan farqlanadigan tuproq zona yoki zonachasining bir qismiga aytiladi. Tog’li o’lkalardagi yirik taksonomik birlik sifatida, tuproq provinsiyadari vertikal tuproq zonalarining yirik strukturasini o’z ichiga oladi. Tuproq qoplamining provinsial xususiyatlari dehqonchilikning mahalliy zonal sistemasini ishlab chiqishini talab etadi. Tuproq okrugi – tuproq provinsiyasining bir qismi bo’lib, tuproq paydo bo’lishiga ta’sir etuvchi omillar: joyning relyefi, iklimi, o’simliklar tarkibi, gidrogeologik singari sharoitlarning o’ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Tuproq rayoni – tuproq okrugining bir qismi bo’lib, tuproq qoplamini ancha bir xilligi bilan ajralib turadi, hamda tuproqning samarali unumdorligini oshirishga qaratilgan deyarli bir xildagi tadbirlarni olib borishini talab etadi. MDH xududida tarqalgan quyidagi tuproq – bioiqlim mintaqalarini, ularni tashkil etadigan zonalari va tog’li tuproq provinsiyalariga nisbatan batafsilroq ko’rib chiqamiz. 1). Sovuq (qutbiy): 2) Mo’tadil sovuq (boreal): 3) Mo’tadil (subboreal): 4) Mo’tadil iliq (subtropik) kabi tuproq bioiqlim mintaqalari ajratiladi. Q u t b i y (sovuq) m i n t a q a d a bitta Yevroosiyo tuproq bioiqlim oblasti ajratiladi va bu o’z navbatida Arktika va subarktika tundra tuproqlari kabi ikki tuproq zonasini hamda uchta tog’ provinsiyalar (Ural-Yangiyer, Chukotka va Taymir singari) ni o’z ichiga oladi. Ekinlar faqat issiqxonalarda yetishtirilib, uncha katta bo’lmagan maydonlardagi dehqonchilik esa faqat eng janubiy rayonlarda olib boriladi. Bu yerdagi asosiy chorvachilikning yo’nalishi-bug’uchilikdir. B o r ye a l (mo’tadil sovuq) m i n t a q a d a 4 ta: g’arbiy o’tloq-o’rmon; markaziy tayga-o’rmon; Sharqiy Sibir muzloq-tayga va Uzoq sharq tayga-o’tloq- o’rmon oblastlari ajratiladi. Markaziy Sibir tayga-urmon oblastida kuzgi va baxorgi ekinlar, shuningdek, qisqa vegetasiya davriga ega bo’lgan sabzavot ekinlari ekiladi, Sharqiy Sibir oblastining qattiq sovuq iqlimi sharoitida dehqonchilik chegaralangan bo’lib, asosan o’rmon xo’jaligi va mo’ynali xayvonlar boqishda foydalaniladi. S u b b o r ye a l (mo’tadil) m i n t a q a d a: G’arbiy qo’ng’ir tuproqli o’rmon oblasti; markaziy o’rmon-dasht va dasht; Sharqiy ko’ng’ir tuproqli o’rmon; cho’l- dasht, dasht va baland tog’ cho’llari kabi 5 ta viloyatlar ajratiladi. Bu mintaqa 8 tuproq zonasini va 13 tog’ provinsiyalarini o’z ichiga oladi. Qora va kashtan tuproqli Markaziy o’rmon-dasht va dasht viloyatlari dehqonchilik uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib, g’allachilikning asosiy bazasi hisoblanadi. S u b t r o p i km i n t a q a Territoriyada uchta tuproq viloyatini: mo’tadil iliq kserofit-o’rmon-subtropik (Kavkaz orti); mu’tadil iliq va iliq cho’l-dasht va cho’l subtropik (O’rta Osiyo) oblastini o’z ichiga oladi.Maydoni va qishloq hujaligining o’rniga ko’ra bo’z tuproqli O’rta Osiyo viloyati katta ahamiyatga ega. Sug’oriladigan sharoitda paxta, g’alla, sabzavot, sholi, kanakunjut, kunjut va boshka ekinlardan yuqori hosil olinadi. V.G.Popov (1990 y) o’ziga xos kenglik bo’yicha zonallik va vertikal mintaqa hamda provinsional qonuniyatga ko’ra O’zbekistonda ikkita tuproq-bioiqlim (mo’tadil va iliq subtropik) mintaqasini ajratadi. Ch o’ l (arid) z o n a s i tuproqlarining morfogenetik xususiyatlaridagi keskin farqlar asosida bu ikki: Orol-Kaspiy, O’rta Osiyo (subtropik) provinsiyalariga ajratiladi va u o’z navbatida Shimoliy, Markaziy va Janubi provinsiyalarga bo’linadi. katta bo’lmagan maydonlardagi dehqonchilik esa faqat eng janubiy rayonlarda olib boriladi. Bu yerdagi asosiy chorvachilikning yo’nalishi-bug’uchilikdir. B o r ye a l (mo’tadil sovuq) m i n t a q a d a 4 ta: g’arbiy o’tloq-o’rmon; markaziy tayga-o’rmon; Sharqiy Sibir muzloq-tayga va Uzoq sharq tayga-o’tloq- o’rmon oblastlari ajratiladi. Markaziy Sibir tayga-urmon oblastida kuzgi va baxorgi ekinlar, shuningdek, qisqa vegetasiya davriga ega bo’lgan sabzavot ekinlari ekiladi, Sharqiy Sibir oblastining qattiq sovuq iqlimi sharoitida dehqonchilik chegaralangan bo’lib, asosan o’rmon xo’jaligi va mo’ynali xayvonlar boqishda foydalaniladi. S u b b o r ye a l (mo’tadil) m i n t a q a d a: G’arbiy qo’ng’ir tuproqli o’rmon oblasti; markaziy o’rmon-dasht va dasht; Sharqiy ko’ng’ir tuproqli o’rmon; cho’l- dasht, dasht va baland tog’ cho’llari kabi 5 ta viloyatlar ajratiladi. Bu mintaqa 8 tuproq zonasini va 13 tog’ provinsiyalarini o’z ichiga oladi. Qora va kashtan tuproqli Markaziy o’rmon-dasht va dasht viloyatlari dehqonchilik uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib, g’allachilikning asosiy bazasi hisoblanadi. S u b t r o p i km i n t a q a Territoriyada uchta tuproq viloyatini: mo’tadil iliq kserofit-o’rmon-subtropik (Kavkaz orti); mu’tadil iliq va iliq cho’l-dasht va cho’l subtropik (O’rta Osiyo) oblastini o’z ichiga oladi.Maydoni va qishloq hujaligining o’rniga ko’ra bo’z tuproqli O’rta Osiyo viloyati katta ahamiyatga ega. Sug’oriladigan sharoitda paxta, g’alla, sabzavot, sholi, kanakunjut, kunjut va boshka ekinlardan yuqori hosil olinadi. V.G.Popov (1990 y) o’ziga xos kenglik bo’yicha zonallik va vertikal mintaqa hamda provinsional qonuniyatga ko’ra O’zbekistonda ikkita tuproq-bioiqlim (mo’tadil va iliq subtropik) mintaqasini ajratadi. Ch o’ l (arid) z o n a s i tuproqlarining morfogenetik xususiyatlaridagi keskin farqlar asosida bu ikki: Orol-Kaspiy, O’rta Osiyo (subtropik) provinsiyalariga ajratiladi va u o’z navbatida Shimoliy, Markaziy va Janubi provinsiyalarga bo’linadi. V e r t i k a l m i n t a q a n i n g och tusli bo’z va tipik bo’z tuproqlari tarqalgan pastki tog’oldi-tekislik va qisman tog’oldi qismida o’ziga xos subtropik chala cho’llar zonasi hosil bo’lib, uni O’rta Osiyoning tog’oldi-chala cho’llar provinsiyasiga kiritiladi. Bu provinsiya ham Shimoliy, Markaziy va Janubiy provinsiyachalarga ajratiladi. To’q tusli bo’z tuproqlari mintaqasidan yuqorida o’ziga xos xususiyatlari bilan harakterlanuvchi O’ r t a O s i yo t o g’ viloyatlari tarqalgan. O’zbekistonning barcha territoriyasidagi yog’in rejimining va biotuproq sikllari yoki bosqichlarining yaqin bo’lishi, bu yerdagi tog’ o’lkalarini G’arbiy Tyanshan, Oloy-Turkiston va Hisor provinsiyalarini o’z ichiga birlashtiruvchi yagona O’rta Osiyo tog’ viloyatiga kiritish imkonini beradi. Shunday qilib, tuproq-geografik rayonlashtirishning umumiy sxemasiga ko’ra, hozir O’zbekiston territoriyasida o’ziga xos 6 provinsiya, 27 okrug va 83 tuproq nohiyalari ajratiladi. Kavkaz orti viloyatining xam halk xo’jaligidagi ahamiyati kam emas. Bu yerda qator subtropik ekinlari (jumladan sitrus, choy) o’stiriladi. Bu oblastlarda boshqalarga nisbatan tog’ tuproqlaridan dehqonchilikda foydalanish samarasi yuqori. Tog’ yonbag’irlari uzumchilikda, choy plantasiyalarida, mevali bog’lar yaratishda foydalaniladi. Agrotuproq rayonlashtirish prinsiplari. Agrotuproq rayonlashtirish tuproq-geografik rayonlashtirish asosida o’tkazilib, lekin bunda tuproqning agronomik xarakteristikasi, joyning tabiiy va ishlab chiqarish sharoitlariga alohida e’tibor beriladi hamda bu hususiyatlar batafsil o’rganiladi. Agrotuproq rayonlashtirishda, dastlab zona va zonachalar, so’ngra rayon va rayonchalar ajratiladi. Alohida xo’jaliklarda faqat yirik masshtabli tuproq kartalari tuzilayotgandagina rayon va rayonchalarga ajratish imkoniyati bo’ladi. Xo’jalik (fermer yoki jamoa) chegarasida tarqalgan va asosiy agronomik xossalari (mexanik tarkibi, gumus mikdori, oziqa elementlari, suv-havo xossalari va boshqalari) yaqin bo’lgan tuproqlar agroishlab chiqarish gruppalariga birlashtiriladi va alohida kartogramma tarzida tuzib chiqiladi. V e r t i k a l m i n t a q a n i n g och tusli bo’z va tipik bo’z tuproqlari tarqalgan pastki tog’oldi-tekislik va qisman tog’oldi qismida o’ziga xos subtropik chala cho’llar zonasi hosil bo’lib, uni O’rta Osiyoning tog’oldi-chala cho’llar provinsiyasiga kiritiladi. Bu provinsiya ham Shimoliy, Markaziy va Janubiy provinsiyachalarga ajratiladi. To’q tusli bo’z tuproqlari mintaqasidan yuqorida o’ziga xos xususiyatlari bilan harakterlanuvchi O’ r t a O s i yo t o g’ viloyatlari tarqalgan. O’zbekistonning barcha territoriyasidagi yog’in rejimining va biotuproq sikllari yoki bosqichlarining yaqin bo’lishi, bu yerdagi tog’ o’lkalarini G’arbiy Tyanshan, Oloy-Turkiston va Hisor provinsiyalarini o’z ichiga birlashtiruvchi yagona O’rta Osiyo tog’ viloyatiga kiritish imkonini beradi. Shunday qilib, tuproq-geografik rayonlashtirishning umumiy sxemasiga ko’ra, hozir O’zbekiston territoriyasida o’ziga xos 6 provinsiya, 27 okrug va 83 tuproq nohiyalari ajratiladi. Kavkaz orti viloyatining xam halk xo’jaligidagi ahamiyati kam emas. Bu yerda qator subtropik ekinlari (jumladan sitrus, choy) o’stiriladi. Bu oblastlarda boshqalarga nisbatan tog’ tuproqlaridan dehqonchilikda foydalanish samarasi yuqori. Tog’ yonbag’irlari uzumchilikda, choy plantasiyalarida, mevali bog’lar yaratishda foydalaniladi. Agrotuproq rayonlashtirish prinsiplari. Agrotuproq rayonlashtirish tuproq-geografik rayonlashtirish asosida o’tkazilib, lekin bunda tuproqning agronomik xarakteristikasi, joyning tabiiy va ishlab chiqarish sharoitlariga alohida e’tibor beriladi hamda bu hususiyatlar batafsil o’rganiladi. Agrotuproq rayonlashtirishda, dastlab zona va zonachalar, so’ngra rayon va rayonchalar ajratiladi. Alohida xo’jaliklarda faqat yirik masshtabli tuproq kartalari tuzilayotgandagina rayon va rayonchalarga ajratish imkoniyati bo’ladi. Xo’jalik (fermer yoki jamoa) chegarasida tarqalgan va asosiy agronomik xossalari (mexanik tarkibi, gumus mikdori, oziqa elementlari, suv-havo xossalari va boshqalari) yaqin bo’lgan tuproqlar agroishlab chiqarish gruppalariga birlashtiriladi va alohida kartogramma tarzida tuzib chiqiladi. Agroishlab chiqarish gruppalari xarakterlanayotganda tuproqlar va yer uchastkalarining salbiy xossalariga alohida e’tibor beriladi. Chunki bu hususiyatlar asosida yerlarni tubdan yaxshilash uchun qator meliorativ tadbirlar o’tkazish zarur bo’ladi. Ana shunday salbiy xossalarga tuproqning eroziyalanishi, botkoqlanishi, sho’rtob va sho’rxoklanishi, toshloqlik darajasi, yerda namning yetishmasligi kabilar kiradi. Xo’jaliklarda tuzilgan agroishlab chiqarish kartogrammalari agrotuproq rayonlari va rayonchalarini ajratish uchun asosiy material bo’lib xizmat qiladi. Bunda tuproqlarning xarakteristikasi, tabiiy va ishlab chiqarish sharoitlari batafsil yoritiladi. To’plangan materiallar asosida har bir agrotuproq rayon va rayonchaning qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi xususiyatlari aks ettiriladi. Natijada alohida maydonlar uchun qishloq xo’jalik ekinlarini joylashtirishni planlashtirish va agrotexnik tadbirlarni ishlab chiqish imkoniyati tug’iladi. Hozirgi vaqtda aksariyat respublika, o’lka va viloyatlarda tabiiy-iqtisodiy sharoitlari e’tiborga olingan holda agrotuproq rayonlashtirish o’tkazilgan bo’lib tabiiy resurslardan samarali foydalanish, ekinlar hosildorligini oshirish, chorvachilikni rivojlantirish va tuproq unumdorligini yaxshilashga qaratilgan differinsial tadbirlar sistemasi ishlab chiqilgan. Har bir agronom o’z xo’jaligida mavjud bo’lgan yirik mashtabli kartalar va ularga beriladigan tuproqning agroishlab chiqarish gruppalariga doir materiallarni yaxshi o’rganib olishlari zarur. Cho’l zonasining tuproqlari. Cho’llar – doimiy quruq va issiq iqlimli viloyatlarda shakllangan, lanshaftlarning alohida tiplaridir. Yer sharida cho’llar mo’tadil iliq (subboreal), iliq (subtropik) va issiq (tropik) bioiqlim mintaqalarida tarqalgan. Cho’llar barcha qit’alarda katta maydonlarni egallaydi. MDH da cho’l zonasi chala cho’llar zonasining Janubida joylashgan bo’lib, Rossiya, O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’istonning Turon pasttekisligi deb ataluvchi, nihoyatda katta tekislik maydonlarini egallaydi. Kura-Araks pasttekisligining dengizga chegaradosh qismi ham shu zonaga kiradi. Zonaning shimoliy chegarasi, g’arbda Ustyurt platosini o’z ichiga olib, Orol dengizi orqali Balxash ko’ligacha boradi. Janub va sharq tomonidan Agroishlab chiqarish gruppalari xarakterlanayotganda tuproqlar va yer uchastkalarining salbiy xossalariga alohida e’tibor beriladi. Chunki bu hususiyatlar asosida yerlarni tubdan yaxshilash uchun qator meliorativ tadbirlar o’tkazish zarur bo’ladi. Ana shunday salbiy xossalarga tuproqning eroziyalanishi, botkoqlanishi, sho’rtob va sho’rxoklanishi, toshloqlik darajasi, yerda namning yetishmasligi kabilar kiradi. Xo’jaliklarda tuzilgan agroishlab chiqarish kartogrammalari agrotuproq rayonlari va rayonchalarini ajratish uchun asosiy material bo’lib xizmat qiladi. Bunda tuproqlarning xarakteristikasi, tabiiy va ishlab chiqarish sharoitlari batafsil yoritiladi. To’plangan materiallar asosida har bir agrotuproq rayon va rayonchaning qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi xususiyatlari aks ettiriladi. Natijada alohida maydonlar uchun qishloq xo’jalik ekinlarini joylashtirishni planlashtirish va agrotexnik tadbirlarni ishlab chiqish imkoniyati tug’iladi. Hozirgi vaqtda aksariyat respublika, o’lka va viloyatlarda tabiiy-iqtisodiy sharoitlari e’tiborga olingan holda agrotuproq rayonlashtirish o’tkazilgan bo’lib tabiiy resurslardan samarali foydalanish, ekinlar hosildorligini oshirish, chorvachilikni rivojlantirish va tuproq unumdorligini yaxshilashga qaratilgan differinsial tadbirlar sistemasi ishlab chiqilgan. Har bir agronom o’z xo’jaligida mavjud bo’lgan yirik mashtabli kartalar va ularga beriladigan tuproqning agroishlab chiqarish gruppalariga doir materiallarni yaxshi o’rganib olishlari zarur. Cho’l zonasining tuproqlari. Cho’llar – doimiy quruq va issiq iqlimli viloyatlarda shakllangan, lanshaftlarning alohida tiplaridir. Yer sharida cho’llar mo’tadil iliq (subboreal), iliq (subtropik) va issiq (tropik) bioiqlim mintaqalarida tarqalgan. Cho’llar barcha qit’alarda katta maydonlarni egallaydi. MDH da cho’l zonasi chala cho’llar zonasining Janubida joylashgan bo’lib, Rossiya, O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’istonning Turon pasttekisligi deb ataluvchi, nihoyatda katta tekislik maydonlarini egallaydi. Kura-Araks pasttekisligining dengizga chegaradosh qismi ham shu zonaga kiradi. Zonaning shimoliy chegarasi, g’arbda Ustyurt platosini o’z ichiga olib, Orol dengizi orqali Balxash ko’ligacha boradi. Janub va sharq tomonidan cho’l zonasining Kopettog’, Pomir-Oloy va Tyanshan tog’larining etaklariga tutashadi. G’arbda esa Kaspiy dengiz bilan chegaralanadi. O’zbekiston respublikasi yer maydonining deyarli 70 foizi cho’l zonasida joylashgan bo’lib, Qizilqum, Ustyurt, Malikcho’l, Sherobod, Qarshi cho’llari va boshqa territoriyalarni o’z ichiga oladi. Cho’l zonasining maydoni 130 mln/ga. Cho’l zonasining zonal tuproqlari: sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar, taqir va taqirli tuproqlardan iborat bo’lib, qumli cho’l tuproqlari, shamol keltirib yotqizgan qumlar (maydonining 40 foizi) va sho’rxoklar (13 foizga yaqin) ham keng tarqalgan. Cho’l zonasi tuproq qoplami nihoyatda murakkab va o’zining kompleksli bo’lishi bilan xarakterlanadi. Shuningdek, cho’l zonasida sho’rtoblar, daryo sohillari va deltalarida o’tloq, o’tloq-botqoq va sho’rlangan gidromorf tuproqlar ham ancha maydonni tashkil etadi. Tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharoitlari. Iqlimi. Cho’l zonasi iqlimining nihoyatda quruq bo’lishi, yozgi davrda haroratning yuqoriligi, mavsumiy va sutkali haroratning keskin farq qilishi, atmosfera yog’inlari miqdorining kamligi (namlanish koeffisiyenti 0-0,15) bilan xarakterlanadi. Zonaning turli nohiyalarida atmosfera yog’inlarining o’rtacha miqdori 75 dan 200 mm ni tashkil etadi. Bu zonada yog’inlarga nisbatan namning bug’lanishi 10-20 barobar ko’p . O’rtacha harorat 18 0C (15-200). 5 0C yuqori harorat li davr 194-235 va 230- 275 kun davom etadi. Sovuq bo’lmaydigan davr shimolda 160-200 kun, janubda 195-248 kunga barobar. Cho’l zonasining 10 0C dan yuqori harorat yig’indisi 4000-5000 0C bo’lib, quyosh radiasiyasining intensivligi ham yuqori ekanligi zona iqlimining quruq subtropiklarga yaqinligini ko’rsatadi. Iqlimning yuqorida ko’rsatilgan xususiyatlari o’simliklar olamiga, tuproq paydo bo’lish jarayonlariga va tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish xarakteriga ta’sir qiladi. cho’l zonasining Kopettog’, Pomir-Oloy va Tyanshan tog’larining etaklariga tutashadi. G’arbda esa Kaspiy dengiz bilan chegaralanadi. O’zbekiston respublikasi yer maydonining deyarli 70 foizi cho’l zonasida joylashgan bo’lib, Qizilqum, Ustyurt, Malikcho’l, Sherobod, Qarshi cho’llari va boshqa territoriyalarni o’z ichiga oladi. Cho’l zonasining maydoni 130 mln/ga. Cho’l zonasining zonal tuproqlari: sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar, taqir va taqirli tuproqlardan iborat bo’lib, qumli cho’l tuproqlari, shamol keltirib yotqizgan qumlar (maydonining 40 foizi) va sho’rxoklar (13 foizga yaqin) ham keng tarqalgan. Cho’l zonasi tuproq qoplami nihoyatda murakkab va o’zining kompleksli bo’lishi bilan xarakterlanadi. Shuningdek, cho’l zonasida sho’rtoblar, daryo sohillari va deltalarida o’tloq, o’tloq-botqoq va sho’rlangan gidromorf tuproqlar ham ancha maydonni tashkil etadi. Tuproq paydo qiluvchi tabiiy sharoitlari. Iqlimi. Cho’l zonasi iqlimining nihoyatda quruq bo’lishi, yozgi davrda haroratning yuqoriligi, mavsumiy va sutkali haroratning keskin farq qilishi, atmosfera yog’inlari miqdorining kamligi (namlanish koeffisiyenti 0-0,15) bilan xarakterlanadi. Zonaning turli nohiyalarida atmosfera yog’inlarining o’rtacha miqdori 75 dan 200 mm ni tashkil etadi. Bu zonada yog’inlarga nisbatan namning bug’lanishi 10-20 barobar ko’p . O’rtacha harorat 18 0C (15-200). 5 0C yuqori harorat li davr 194-235 va 230- 275 kun davom etadi. Sovuq bo’lmaydigan davr shimolda 160-200 kun, janubda 195-248 kunga barobar. Cho’l zonasining 10 0C dan yuqori harorat yig’indisi 4000-5000 0C bo’lib, quyosh radiasiyasining intensivligi ham yuqori ekanligi zona iqlimining quruq subtropiklarga yaqinligini ko’rsatadi. Iqlimning yuqorida ko’rsatilgan xususiyatlari o’simliklar olamiga, tuproq paydo bo’lish jarayonlariga va tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish xarakteriga ta’sir qiladi. Relyefi va tuproq paydo qiluvchi ona jinslari. Cho’l zonasining relyefi juda murakkab va xilma-xil. Qoraqum, Qizilqum va Muyunqum kabi qumli cho’llarni o’z ichiga oluvchi Turon pasttekisligi nihoyatda katta maydonni egallaydi (20- rasm). Shuningdek, Sirdaryo, Amudaryo, Tajang, To’rg’ay, Murg’ob va Atrek daryolarining qadimgi va hozirgi zamon deltalari hamda O’zboyning qadimgi vodiysi katta territoriyani tashkil etadi. Sari-Qamish botig’i massivi ham ancha katta. Cho’l zonasida turli mexanik tarkibli, har xil sho’rlangan va karbonatli qadimgi va hozirgi –zamon allyuvial va ko’lallyuvial jinslar, uchlamchi davrning gipsli, ohakli va gil yotqiziqlari, dengiz qum va gilli jinslarning ellyuviy va dellyuviysi, turli ohaktoshlar, slanes, mergelli gillardan iborat cho’kindi jinslari, magmatik jinslarining elyuviysi, delyuviysining ancha skeletli jinslari va x.z.lar uchraydi. Cho’l zonasi landshafti. Cho’l zonasida qadimgi allyuvial qumli yotqiziqlar va qumlar ham keng tarqalgan. O’simliklari o’zining kserofitligi, juda siyrak va kompleksli bo’lishi bilan xarakterlanadi. Iqlimining juda quruqligi sababli o’simliklar qoplamida ildizlari ancha chuqurda o’sadigan turli yarim butalar va butalar asosiy rol o’ynaydi. Efimer o’simliklari yozda kuyib , kuzda yana tiklana boshlaydi. 20 - rasm Relyefi va tuproq paydo qiluvchi ona jinslari. Cho’l zonasining relyefi juda murakkab va xilma-xil. Qoraqum, Qizilqum va Muyunqum kabi qumli cho’llarni o’z ichiga oluvchi Turon pasttekisligi nihoyatda katta maydonni egallaydi (20- rasm). Shuningdek, Sirdaryo, Amudaryo, Tajang, To’rg’ay, Murg’ob va Atrek daryolarining qadimgi va hozirgi zamon deltalari hamda O’zboyning qadimgi vodiysi katta territoriyani tashkil etadi. Sari-Qamish botig’i massivi ham ancha katta. Cho’l zonasida turli mexanik tarkibli, har xil sho’rlangan va karbonatli qadimgi va hozirgi –zamon allyuvial va ko’lallyuvial jinslar, uchlamchi davrning gipsli, ohakli va gil yotqiziqlari, dengiz qum va gilli jinslarning ellyuviy va dellyuviysi, turli ohaktoshlar, slanes, mergelli gillardan iborat cho’kindi jinslari, magmatik jinslarining elyuviysi, delyuviysining ancha skeletli jinslari va x.z.lar uchraydi. Cho’l zonasi landshafti. Cho’l zonasida qadimgi allyuvial qumli yotqiziqlar va qumlar ham keng tarqalgan. O’simliklari o’zining kserofitligi, juda siyrak va kompleksli bo’lishi bilan xarakterlanadi. Iqlimining juda quruqligi sababli o’simliklar qoplamida ildizlari ancha chuqurda o’sadigan turli yarim butalar va butalar asosiy rol o’ynaydi. Efimer o’simliklari yozda kuyib , kuzda yana tiklana boshlaydi. 20 - rasm Joyning relyefi, tuproqning namlanish va tuz rejimlarining xususiyatiga ko’ra o’simlik turlari ham o’zgaradi. O’simliklar qoplamining xarakteriga ko’ra: qumli cho’l o’simliklari, gilli cho’llar o’simligi va gipsli sho’rxokli o’simliklar ajratiladi. Qumli cho’llarda efemer va efemeroidlar asosiy rol o’ynaydi. Shuningdek, ko’p yillik o’simliklar, jumladan cho’l butalaridan, ko’proq boyalich buyurg’un, juzg’un yoki qandim, qum akasiyasi, cherkezlar, oq saksovul (Holoxylon persium) singarilar asosiy rol o’ynaydi. Ustyurt, Betpakdala platosi, Qoraqum va Qizilqumning gipslangan gilli cho’llarida biroz efemer va efemeroidlar aralashgan shuvoq-sho’rali o’simliklar asosiy rol o’ynaydi. Gilli cho’llar yuzasida suv o’tlari va lishayniklar tez-tez uchraydi. sho’rxokli yerlarda bir yillik va ko’p yillik sho’ralar asosiy rol o’ynaydi. Sur – qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlar, ularning kelib chiqishi va klassifikasiyasi. O’zbekistonda sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar Ustyurtda, Qizilqum, Malik, Qarshi, Sherobod-Surxon cho’llarida, shuningdek tog’ oldi past tekisliklarida keng tarqalgan. Respublikamizda bu tuproqlar maydoni 10882 ming ga yoki 40,30% tashkil etadi.(U.Tojiyev, X.Namozov va boshqalar, 2004 y). Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar uzoq yillar davomida alohida tipga ajratilmasdan bo’z tuproqlar bilan birga qarab kelindi. S.S.Neustruyev va N.A.Dimo uni dastlab strukturali och tusli tuproq, A.N.Rozanov esa qir bo’z tuproqlari, B.V.Gorbunov primitiv (yosh) bo’z tuproqlarning tipchasi sifatida qarab keldilar. Keyinchalik I.P.Gerasimov sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlarni alohida mustaqil tipga ajratishni tavsiya etadi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning genetik xususiyatlarini asoslash, ularni har tomonlama o’rganish va aloxida tipga ajratish soxasida B.V. Gorbunov, R.V.Kimberg, S.A.Shuvalov (1949), G.I.Dolenko (1953) va Ye.V.Lobova (1960)larning olib borgan tadqiqotlari muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Bundan tashqari O’zbekiston cho’l mintaqasi sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning genezisi, geografiyasi, ekologiyasi va meliorasiyasini o’rganishda A.Rasulov (1969), N.V.Kimberg (1974), B.V.Gorbunov, G.M.Konobeyeva, A.I.Tverdostup (1928), Joyning relyefi, tuproqning namlanish va tuz rejimlarining xususiyatiga ko’ra o’simlik turlari ham o’zgaradi. O’simliklar qoplamining xarakteriga ko’ra: qumli cho’l o’simliklari, gilli cho’llar o’simligi va gipsli sho’rxokli o’simliklar ajratiladi. Qumli cho’llarda efemer va efemeroidlar asosiy rol o’ynaydi. Shuningdek, ko’p yillik o’simliklar, jumladan cho’l butalaridan, ko’proq boyalich buyurg’un, juzg’un yoki qandim, qum akasiyasi, cherkezlar, oq saksovul (Holoxylon persium) singarilar asosiy rol o’ynaydi. Ustyurt, Betpakdala platosi, Qoraqum va Qizilqumning gipslangan gilli cho’llarida biroz efemer va efemeroidlar aralashgan shuvoq-sho’rali o’simliklar asosiy rol o’ynaydi. Gilli cho’llar yuzasida suv o’tlari va lishayniklar tez-tez uchraydi. sho’rxokli yerlarda bir yillik va ko’p yillik sho’ralar asosiy rol o’ynaydi. Sur – qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlar, ularning kelib chiqishi va klassifikasiyasi. O’zbekistonda sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar Ustyurtda, Qizilqum, Malik, Qarshi, Sherobod-Surxon cho’llarida, shuningdek tog’ oldi past tekisliklarida keng tarqalgan. Respublikamizda bu tuproqlar maydoni 10882 ming ga yoki 40,30% tashkil etadi.(U.Tojiyev, X.Namozov va boshqalar, 2004 y). Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar uzoq yillar davomida alohida tipga ajratilmasdan bo’z tuproqlar bilan birga qarab kelindi. S.S.Neustruyev va N.A.Dimo uni dastlab strukturali och tusli tuproq, A.N.Rozanov esa qir bo’z tuproqlari, B.V.Gorbunov primitiv (yosh) bo’z tuproqlarning tipchasi sifatida qarab keldilar. Keyinchalik I.P.Gerasimov sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlarni alohida mustaqil tipga ajratishni tavsiya etadi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning genetik xususiyatlarini asoslash, ularni har tomonlama o’rganish va aloxida tipga ajratish soxasida B.V. Gorbunov, R.V.Kimberg, S.A.Shuvalov (1949), G.I.Dolenko (1953) va Ye.V.Lobova (1960)larning olib borgan tadqiqotlari muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Bundan tashqari O’zbekiston cho’l mintaqasi sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning genezisi, geografiyasi, ekologiyasi va meliorasiyasini o’rganishda A.Rasulov (1969), N.V.Kimberg (1974), B.V.Gorbunov, G.M.Konobeyeva, A.I.Tverdostup (1928), R.Q.Qo’ziyev (1978), A.E.Ergashev, U.K.Kosimov, A.T.Jo’rayev (1978) va boshqalar katta hissa qo’shganlar. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarining genezisi bo’yicha ikki fikr mavjud. Birinchi fikrga ko’ra, sur qo’ng’ir tusli tuproqlar o’ziga xos iqlim va o’simlik omillari ta’sirida rivojlanadi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning tuzilishi va xossalari o’ta quruq cho’llarning kserofit-efemerli o’simliklari ta’sirida kechadigan tuproq paydo bo’lish jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Cho’llarining ana shunday sharoitida tuproq paydo bo’lish jarayonlari, jumladan, tuproqda gumusning to’planishi qisqa va davriy xarakterga ega bo’lishi bilan xarakterlanadi. Qisqa bahor mavsumida o’simliklar jadal rivojlanib, mikroorganizmlar va jonivorlarning ham biologik aktivligi kuchayadi. Natijada o’simlik qoldiqlari bir mavsumning o’zida deyarli to’liq ravishda parchalanib, minerallashadi. Shu sababli tuproqda gumus nihoyatda kam to’planadi. Yozning juda issiq va quruq davrlarida tuproqdagi biologik jarayonlar deyarli to’xtab qoladi. Cho’l tuproqlarida gumusning kam to’planishi, deyarli barcha joylarda tuproqning sho’rlanganligi moddalar biologik aylanishining xususiyatlari bilan bog’liq. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda o’sadigan o’simliklarning yer ustida va ildizlari hisobida to’planadigan organik massasi miqdori har gektarga o’rtacha 10s ni tashkil etadi va bu dashtlardagiga nisbatan bir necha barobar kamdir. Cho’l o’simliklari biomassasining 80 foizi ildizlarga to’g’ri keladi. Bu yerdagi o’simliklarning qoldiqlarida kul moddasining ko’p bo’lishi xarakterlidir. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlaridagi cho’l o’simliklari biomassasida 200 kg/ga miqdorida har xil kimyoviy elementlar to’planadi. Bunda kalsiy va magniy bilan bir qatorda natriy ham ancha ko’p to’planadi. Natriy miqdorining ko’payishi bilan tuproq eritmasining ishqoriyligi oshadi va sho’rtoblanish jarayoni ham rivojlanadi. Sho’ra o’simliklari tarkibida natriy bilan bir qatorda xlor va oltigugurt ham ancha ko’p saqlanadi. Yog’ingarchilik juda kam bo’lganligi sababli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda yuvilmaydigan suv rejimi yuzaga keladi. Tuproq profilining kam namlanishi bu R.Q.Qo’ziyev (1978), A.E.Ergashev, U.K.Kosimov, A.T.Jo’rayev (1978) va boshqalar katta hissa qo’shganlar. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarining genezisi bo’yicha ikki fikr mavjud. Birinchi fikrga ko’ra, sur qo’ng’ir tusli tuproqlar o’ziga xos iqlim va o’simlik omillari ta’sirida rivojlanadi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning tuzilishi va xossalari o’ta quruq cho’llarning kserofit-efemerli o’simliklari ta’sirida kechadigan tuproq paydo bo’lish jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Cho’llarining ana shunday sharoitida tuproq paydo bo’lish jarayonlari, jumladan, tuproqda gumusning to’planishi qisqa va davriy xarakterga ega bo’lishi bilan xarakterlanadi. Qisqa bahor mavsumida o’simliklar jadal rivojlanib, mikroorganizmlar va jonivorlarning ham biologik aktivligi kuchayadi. Natijada o’simlik qoldiqlari bir mavsumning o’zida deyarli to’liq ravishda parchalanib, minerallashadi. Shu sababli tuproqda gumus nihoyatda kam to’planadi. Yozning juda issiq va quruq davrlarida tuproqdagi biologik jarayonlar deyarli to’xtab qoladi. Cho’l tuproqlarida gumusning kam to’planishi, deyarli barcha joylarda tuproqning sho’rlanganligi moddalar biologik aylanishining xususiyatlari bilan bog’liq. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda o’sadigan o’simliklarning yer ustida va ildizlari hisobida to’planadigan organik massasi miqdori har gektarga o’rtacha 10s ni tashkil etadi va bu dashtlardagiga nisbatan bir necha barobar kamdir. Cho’l o’simliklari biomassasining 80 foizi ildizlarga to’g’ri keladi. Bu yerdagi o’simliklarning qoldiqlarida kul moddasining ko’p bo’lishi xarakterlidir. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlaridagi cho’l o’simliklari biomassasida 200 kg/ga miqdorida har xil kimyoviy elementlar to’planadi. Bunda kalsiy va magniy bilan bir qatorda natriy ham ancha ko’p to’planadi. Natriy miqdorining ko’payishi bilan tuproq eritmasining ishqoriyligi oshadi va sho’rtoblanish jarayoni ham rivojlanadi. Sho’ra o’simliklari tarkibida natriy bilan bir qatorda xlor va oltigugurt ham ancha ko’p saqlanadi. Yog’ingarchilik juda kam bo’lganligi sababli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda yuvilmaydigan suv rejimi yuzaga keladi. Tuproq profilining kam namlanishi bu tuproqlarda karbonatlanish va sho’rxoksimonlanish jarayonlarining rivojlanishiga sabab bo’ladi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar yuzasida qatqaloqli gorizontning hosil bo’lishi, tuproqdagi organik va mineral moddalarning yuqori dispers (mayda zarrachalar) holati va tuproqning gidrotermik rejimi bilan bog’liq. Tuproqlarning yuqori dispersligi tuproq eritmasining o’ta ishqoriyligi bilan belgilanadi. Shuvoq-sho’ra o’simliklarining qoldiqlari parchalanib, minerallanganda natriy, kalsiy bikarbonati va karbonatlari hosil bo’lib, ishqoriyligini oshiradi. Natriy va kalsiy bikarbonatlarining karbonatlarga o’tishi tufayli tuproqning massasi sementlanib, qatqaloqning mustahkamligi ham oshadi. Tuproqning qatqaloqli qatlam ostidagi tangachasimon qatlamli gorizonti dispers kolloid zarrachalarning, tuproq yuqori qatlamlaridan yuvib olib kelinishi natijasida yuzaga keladi. Tuproq profilining o’rta qismlari kolloid zarrachalar bilan boyiganligi sababli, bu qatlamda suvning o’tishi sekinlashib, alyumosilikatlarning nurash jarayonlari esa kuchayadi va qator gilli minerallar hosil bo’ladi. Tangachasimon qatlamli gorizontning hosil bo’lishini ba’zi tadqiqotchilar qish mavsumidagi tuproqning muzlashi bilan bog’laydi. Qishning izg’irin sovuq davrida tuproq eritmasi, uning yuqori qatlamlariga qadar ko’tarilib muzlagach tangacha-qatlamli struktura hosil bo’ladi.(V.G.Zolnikov, Ye.V.Lobova). Tuproqning temir birikmalari bilan boyishining sababi: tarkibida temir (II oksidi) bo’lgan minerallarning nurashi va shuningdek tuproqdagi qisqa muddatli anaerob jarayonlarning yuzaga kelishidir. Keyinchalik bu temir birikmalari oksidlanib va degidratasiyalanib (suvsizlanib) minerallar yuzasida temir pardasi hosil bo’ladi. Boshqa nuqtai nazarga qaraganda (V.A.Kovda 1946, 1973; N.G.Minashina, 1974; I.N.Stepanov,1975 va boshqalar) bu tuproqlar qadimiy nam iqlim davrlarida hosil bo’lgan bo’lib, ularning qatlamlaridagi karbonatlar, gipslar va oson eruvchan tuzlarning to’planishi hamda shu tuproqlarga mansub bo’lgan gillanish, temirlanish jarayonlari, o’sha uzoq davrlarda yer yuzasiga yaqin joylashgan sizot suvlarining (gidromorf tuproq paydo bo’lish omillari) ta’sirida rivojlangan va taraqqiy topgan. tuproqlarda karbonatlanish va sho’rxoksimonlanish jarayonlarining rivojlanishiga sabab bo’ladi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar yuzasida qatqaloqli gorizontning hosil bo’lishi, tuproqdagi organik va mineral moddalarning yuqori dispers (mayda zarrachalar) holati va tuproqning gidrotermik rejimi bilan bog’liq. Tuproqlarning yuqori dispersligi tuproq eritmasining o’ta ishqoriyligi bilan belgilanadi. Shuvoq-sho’ra o’simliklarining qoldiqlari parchalanib, minerallanganda natriy, kalsiy bikarbonati va karbonatlari hosil bo’lib, ishqoriyligini oshiradi. Natriy va kalsiy bikarbonatlarining karbonatlarga o’tishi tufayli tuproqning massasi sementlanib, qatqaloqning mustahkamligi ham oshadi. Tuproqning qatqaloqli qatlam ostidagi tangachasimon qatlamli gorizonti dispers kolloid zarrachalarning, tuproq yuqori qatlamlaridan yuvib olib kelinishi natijasida yuzaga keladi. Tuproq profilining o’rta qismlari kolloid zarrachalar bilan boyiganligi sababli, bu qatlamda suvning o’tishi sekinlashib, alyumosilikatlarning nurash jarayonlari esa kuchayadi va qator gilli minerallar hosil bo’ladi. Tangachasimon qatlamli gorizontning hosil bo’lishini ba’zi tadqiqotchilar qish mavsumidagi tuproqning muzlashi bilan bog’laydi. Qishning izg’irin sovuq davrida tuproq eritmasi, uning yuqori qatlamlariga qadar ko’tarilib muzlagach tangacha-qatlamli struktura hosil bo’ladi.(V.G.Zolnikov, Ye.V.Lobova). Tuproqning temir birikmalari bilan boyishining sababi: tarkibida temir (II oksidi) bo’lgan minerallarning nurashi va shuningdek tuproqdagi qisqa muddatli anaerob jarayonlarning yuzaga kelishidir. Keyinchalik bu temir birikmalari oksidlanib va degidratasiyalanib (suvsizlanib) minerallar yuzasida temir pardasi hosil bo’ladi. Boshqa nuqtai nazarga qaraganda (V.A.Kovda 1946, 1973; N.G.Minashina, 1974; I.N.Stepanov,1975 va boshqalar) bu tuproqlar qadimiy nam iqlim davrlarida hosil bo’lgan bo’lib, ularning qatlamlaridagi karbonatlar, gipslar va oson eruvchan tuzlarning to’planishi hamda shu tuproqlarga mansub bo’lgan gillanish, temirlanish jarayonlari, o’sha uzoq davrlarda yer yuzasiga yaqin joylashgan sizot suvlarining (gidromorf tuproq paydo bo’lish omillari) ta’sirida rivojlangan va taraqqiy topgan. Klassifikasiyasi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar ikki tipchaga: karbonatli tipik sur-qo’ng’ir tusli va oz karbonatli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarga bo’linadi (Ye.V.Lobova, 1966). Birinchi tipchasi – Turon pasttekisligining g’arbiy cho’llarida va Ustyurt baland tekisligida keng tarqalgan. Ikkinchisi esa Betpakdala baland tekisligining Sharqida va Balxash atrofida tarqalgan. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar tipi termik rejimlari va rivojlanish sharoitiga ko’ra hozirgi vaqtda 3 tipchaga bo’linadi: Muzlaydigan juda iliq sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlari (Mangqishloq, Markaziy Ustyurt, Qizilqum va Betpaqdalaning shimoliy qismi va boshqa joylarda tarqalgan). Qisqa muddatli muzlaydigan subtropik sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlari (Mangqishloq, Ustyurg va Qizilqumning Janubiy qismi, Krasnovod yarim oroli, Zaunguz Qoraqumi, Farg’ona vodiysining tog’oldi tekisliklari); Issiq subtropiklarning muzlaydigan sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlari (Qoraqum, Kopetdog’ va boshqa joylarda uchraydi). Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar quyidagi avlodlarga ajratiladi: Sho’rxoksimon oddiy sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar (suvda oson eriydigan tuzlar 30sm chuqurlikda joylashgan); Bu tuproqlarning o’simliklar kam bo’lgan ochiq yuzasida har xil darz ketgan yoriqchalar bo’ladi va yuzasidagi qatqalog’i uncha mustahkam emas. Oq shuvoq va boyalich o’simligi xarakterli; Sho’rxokli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar, deyarli yuza qismida suvda oson eriydigan tuzlar (0,3 foizdan ko’p) saqlangan bo’ladi. Xarakterli o’simliklari buyurgun va sho’raning har xil turlari hisoblanadi. Gipsli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar 50-70sm chuqurlikda biroz qum saqlagan noto’g’ri shakldagi ignasimon yoki tabletkasimon gips kristallarini saqlagan bo’ladi. 12-15sm chuqurlikda ko’p miqdorda labsimon ignachali gips saqlovchi sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar alohida avlodga ajratiladi; Sho’rxokli sur-qo’ng’ir tusli gipsli tuproqlar ko’p miqdorda (70-80 foiz) gips saqlovchi gorizontning mavjudligi bilan xarakterlanadi; Klassifikasiyasi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar ikki tipchaga: karbonatli tipik sur-qo’ng’ir tusli va oz karbonatli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarga bo’linadi (Ye.V.Lobova, 1966). Birinchi tipchasi – Turon pasttekisligining g’arbiy cho’llarida va Ustyurt baland tekisligida keng tarqalgan. Ikkinchisi esa Betpakdala baland tekisligining Sharqida va Balxash atrofida tarqalgan. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar tipi termik rejimlari va rivojlanish sharoitiga ko’ra hozirgi vaqtda 3 tipchaga bo’linadi: Muzlaydigan juda iliq sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlari (Mangqishloq, Markaziy Ustyurt, Qizilqum va Betpaqdalaning shimoliy qismi va boshqa joylarda tarqalgan). Qisqa muddatli muzlaydigan subtropik sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlari (Mangqishloq, Ustyurg va Qizilqumning Janubiy qismi, Krasnovod yarim oroli, Zaunguz Qoraqumi, Farg’ona vodiysining tog’oldi tekisliklari); Issiq subtropiklarning muzlaydigan sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlari (Qoraqum, Kopetdog’ va boshqa joylarda uchraydi). Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar quyidagi avlodlarga ajratiladi: Sho’rxoksimon oddiy sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar (suvda oson eriydigan tuzlar 30sm chuqurlikda joylashgan); Bu tuproqlarning o’simliklar kam bo’lgan ochiq yuzasida har xil darz ketgan yoriqchalar bo’ladi va yuzasidagi qatqalog’i uncha mustahkam emas. Oq shuvoq va boyalich o’simligi xarakterli; Sho’rxokli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar, deyarli yuza qismida suvda oson eriydigan tuzlar (0,3 foizdan ko’p) saqlangan bo’ladi. Xarakterli o’simliklari buyurgun va sho’raning har xil turlari hisoblanadi. Gipsli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar 50-70sm chuqurlikda biroz qum saqlagan noto’g’ri shakldagi ignasimon yoki tabletkasimon gips kristallarini saqlagan bo’ladi. 12-15sm chuqurlikda ko’p miqdorda labsimon ignachali gips saqlovchi sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar alohida avlodga ajratiladi; Sho’rxokli sur-qo’ng’ir tusli gipsli tuproqlar ko’p miqdorda (70-80 foiz) gips saqlovchi gorizontning mavjudligi bilan xarakterlanadi; Taqirli sho’rtobsimon sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar mustahkam qatqaloq qatlamli bo’lishi, poligonal (yuzasi har xil shakldagi yorilib turadigan) yuzasi va umumiy ishqoriyligining yuqori bo’lishi bilan farqlanadi. Uncha katta bo’lmagan maydonlarda o’tloq-sur-qung’ir tusli cho’l tuproqlari tarqalgan. Bu tuproqlar sizot suvlari yaqin bo’lgan pastqam joylarda boshoqdoshlar va shuvoqli o’simliklar ostida hosil bo’ladi. O’tloq – sur – qo’ng’ir tusli tuproqlar ona jinslarining xossalariga va relyef sharoitlariga ko’ra to’rli darajada ishqorsizlangan va sho’rlangan bo’ladi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning tuzilishi, tarkibi, xossalari va agronomik tavsifi. Morfologik tuzilishi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning profili bir-biridan keskin farq qiladigan quyidagi gorizontlardan iborat: tuproqning yuzasi 2-4 sm, ba’zan 5sm qalinlikdagi sarg’ish bo’z tusli mayda g’ovak, teshiklardan iborat qatqaloq (Aq) bilan qoplangan. Qatqaloqqa ba’zan chag’irtosh yoki qum yopishgan bo’ladi. Qatqaloq ostida deyarli shunday tusli tangacha-qatlamli (5-7sm) A gorizont ajralib turadi. Bu gorizontdan pastda rangi to’qroq, ko’pincha och jigarrang tusli zich ba’zan temirga boy va gil ko’p to’plangan, uvoqli, prizmatik- uvoqli gorizont (B) joylashgan. Zichlangan gorizontning yuqori qismida (ba’zan barcha profil bo’ylab) karbonatlarning oqish dog’lari, konkresiyalari ajralib turadi. Karbonatlar tuproq profilining yuqori va o’rta qismlarida ko’proq to’planadi. Zichlangan qatlamning pastki qismida, 18-25 sm chuqurlikda sarg’ish tusli gips kristallari va suvda oson eriydigan tuzlar bo’lgan qatlam ajralib turadi. Zichlangan gorizont qumoq tarkibli tuproqlarda 25-30sm chuqurlikka qadar bo’ladi. (21 - rasm). Ustyurtning sho’rtoblanmagan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari profilining qalinligi 60 sm ga qadarli bo’lib, qatqalog’i 5 sm dan oshmaydi, tangachali-qatlamli gorizonti 12-19 sm chuqurlikda tugaydi. Shunday tuzilishli profil Ustyurt, Qizilqum, Qoraqum, Janubiy Turkmaniston, Janubiy O’zbekiston (Sherobod vodiysi) ning sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari uchun xarakterli. Taqirli sho’rtobsimon sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar mustahkam qatqaloq qatlamli bo’lishi, poligonal (yuzasi har xil shakldagi yorilib turadigan) yuzasi va umumiy ishqoriyligining yuqori bo’lishi bilan farqlanadi. Uncha katta bo’lmagan maydonlarda o’tloq-sur-qung’ir tusli cho’l tuproqlari tarqalgan. Bu tuproqlar sizot suvlari yaqin bo’lgan pastqam joylarda boshoqdoshlar va shuvoqli o’simliklar ostida hosil bo’ladi. O’tloq – sur – qo’ng’ir tusli tuproqlar ona jinslarining xossalariga va relyef sharoitlariga ko’ra to’rli darajada ishqorsizlangan va sho’rlangan bo’ladi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning tuzilishi, tarkibi, xossalari va agronomik tavsifi. Morfologik tuzilishi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning profili bir-biridan keskin farq qiladigan quyidagi gorizontlardan iborat: tuproqning yuzasi 2-4 sm, ba’zan 5sm qalinlikdagi sarg’ish bo’z tusli mayda g’ovak, teshiklardan iborat qatqaloq (Aq) bilan qoplangan. Qatqaloqqa ba’zan chag’irtosh yoki qum yopishgan bo’ladi. Qatqaloq ostida deyarli shunday tusli tangacha-qatlamli (5-7sm) A gorizont ajralib turadi. Bu gorizontdan pastda rangi to’qroq, ko’pincha och jigarrang tusli zich ba’zan temirga boy va gil ko’p to’plangan, uvoqli, prizmatik- uvoqli gorizont (B) joylashgan. Zichlangan gorizontning yuqori qismida (ba’zan barcha profil bo’ylab) karbonatlarning oqish dog’lari, konkresiyalari ajralib turadi. Karbonatlar tuproq profilining yuqori va o’rta qismlarida ko’proq to’planadi. Zichlangan qatlamning pastki qismida, 18-25 sm chuqurlikda sarg’ish tusli gips kristallari va suvda oson eriydigan tuzlar bo’lgan qatlam ajralib turadi. Zichlangan gorizont qumoq tarkibli tuproqlarda 25-30sm chuqurlikka qadar bo’ladi. (21 - rasm). Ustyurtning sho’rtoblanmagan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari profilining qalinligi 60 sm ga qadarli bo’lib, qatqalog’i 5 sm dan oshmaydi, tangachali-qatlamli gorizonti 12-19 sm chuqurlikda tugaydi. Shunday tuzilishli profil Ustyurt, Qizilqum, Qoraqum, Janubiy Turkmaniston, Janubiy O’zbekiston (Sherobod vodiysi) ning sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari uchun xarakterli. Ustyurtning sho’rtoblanmagan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari profilining qalinligi 60 sm ga qadarli bo’lib, qatqalog’i 5 sm dan oshmaydi, tangachali-qatlamli gorizonti 12-19 sm chuqurlikda tugaydi. Shunday tuzilishli profil Ustyurt, Qizilqum, Qoraqum, Janubiy Turkmaniston, Janubiy O’zbekiston (Sherobod vodiysi) ning sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari uchun xarakterli. Ustyurtning sho’rtoblanmagan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari profilining qalinligi 60 sm ga qadarli bo’lib, qatqalog’i 5 sm dan oshmaydi, tangachali-qatlamli gorizonti 12-19 sm chuqurlikda tugaydi. Mexanik va minerologik tarkibi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar turli tarkibli ona jinslarda shakllanganligi sababli, ularning mexanik tarkibi ham har xil bo’lib, ko’proq qumloq va yengil qumoq xillari tarqalgan. Bu tuproqlar yuzasida ko’pincha qirrali shag’al toshlar bo’ladi. Tuproq yuqori qatlamlarida mayda qum va yirik chang fraksiyalarning, illyuvial (V) gorizontida esa 0,001 mm dan kichik loyqa zarrachalarning ko’p (11-28 foiz) bo’lishi xarakterli (69-jadval) Tuproq tarkibida jinslarning kam nuraganligi sababli, birlamchi minerallar ko’p. Yirik fraksiyalarda dala shpatlari, slyudalar, kvars., rogovaya obmanka va karbonotlar ko’proq bo’ladi. Loyqa fraksiyalarda gidroslyudalar va montmorillonitlar gruppasiga mansub minerallar ko’p, ba’zan esa biroz gematit va 21 - rasm Chirin di Nozik dispers massa Kvars Kalsit (1) Gips (2) Suvda eriydigan tuzlar G’ovak qatqaloqdan iborat qoplama Gipsli yangi yaralma Ustyurtning sho’rtoblanmagan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari profilining qalinligi 60 sm ga qadarli bo’lib, qatqalog’i 5 sm dan oshmaydi, tangachali-qatlamli gorizonti 12-19 sm chuqurlikda tugaydi. Shunday tuzilishli profil Ustyurt, Qizilqum, Qoraqum, Janubiy Turkmaniston, Janubiy O’zbekiston (Sherobod vodiysi) ning sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari uchun xarakterli. Ustyurtning sho’rtoblanmagan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlari profilining qalinligi 60 sm ga qadarli bo’lib, qatqalog’i 5 sm dan oshmaydi, tangachali-qatlamli gorizonti 12-19 sm chuqurlikda tugaydi. Mexanik va minerologik tarkibi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar turli tarkibli ona jinslarda shakllanganligi sababli, ularning mexanik tarkibi ham har xil bo’lib, ko’proq qumloq va yengil qumoq xillari tarqalgan. Bu tuproqlar yuzasida ko’pincha qirrali shag’al toshlar bo’ladi. Tuproq yuqori qatlamlarida mayda qum va yirik chang fraksiyalarning, illyuvial (V) gorizontida esa 0,001 mm dan kichik loyqa zarrachalarning ko’p (11-28 foiz) bo’lishi xarakterli (69-jadval) Tuproq tarkibida jinslarning kam nuraganligi sababli, birlamchi minerallar ko’p. Yirik fraksiyalarda dala shpatlari, slyudalar, kvars., rogovaya obmanka va karbonotlar ko’proq bo’ladi. Loyqa fraksiyalarda gidroslyudalar va montmorillonitlar gruppasiga mansub minerallar ko’p, ba’zan esa biroz gematit va 21 - rasm Chirin di Nozik dispers massa Kvars Kalsit (1) Gips (2) Suvda eriydigan tuzlar G’ovak qatqaloqdan iborat qoplama Gipsli yangi yaralma gibbsit aralashgan. Qo’shimcha minerallardan turli amorf moddalar, kvars, kamroq kaolinit uchraydi. Kimyoviy tarkibi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning umumiy kimyoviy tarkibi analizi shuni ko’rsatadiki, oksidli birikmalar tuproq profili bo’ylab, deyarli bir xilda tarqalgan. Ammo kalsiy oksidi tuproqning yuqori gorizontida ko’proq. Sho’rtoblangan tuproq ayirmalarida temir va alyuminiy oksidlari miqdori tuproqning pastki qatlamlarida biroz oshadi Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda gumus miqdori kam (0,2-0,8 foiz). Gumus tarkibida fulvokislotalar gumin kislotalariga nisbatan ko’p. Uglerodning azotga nisbati ancha kichik (C:N=5-8) Azot 0,02-0,06, fosfor 0,09-0,15, kaliy 1,20-1,40 foizni tashkil etadi. Fosfor va kaliyning harakatchan formasi ham oz Ellyuviy jinslarda shakllangan tuproqlarda prolyuviydagiga nisbatan gumus va boshqa oziqa moddalar kam bo’ladi (37-jadval). Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning singdirish sig’imi uncha katta emas va 100g tuproqda 5-8mg ekv.ni tashkil etadi. Singdirilgan asoslar tarkibida kalsiy va magniy ko’p. Tipik sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning singdiruvchi kompleksida magniy nisbatan ko’proq (20-34 foiz). Sho’rtobli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda natriy miqdori 10-20 foiz va undan ham ortadi (40-jadval). Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning reaksiyasi ishqoriy. Karbonatlar asosan tuproqning yuqori gorizontlarida to’planib, uncha chuqur bo’lmagan qatlamda gips saqlanadi. Gipsli jinslarda paydo bo’lgan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda gips ayniqsa ko’p. Bu tuproqlarning 30-40sm chuqurligida deyarli doim sho’rlanish alomatlari bo’ladi. Tuzlardan kalsiy sulfat asosiy rol o’ynaydi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar uchun xloridli-sulfatli sho’rlanish xarakterli (41-jadval). 41-jadval Sur – qo’ng’ir tuproqlar agrokimyoviy tarkibi Tuproq namunasi Gumus, foiz Kaliy C:N Fosfor gibbsit aralashgan. Qo’shimcha minerallardan turli amorf moddalar, kvars, kamroq kaolinit uchraydi. Kimyoviy tarkibi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning umumiy kimyoviy tarkibi analizi shuni ko’rsatadiki, oksidli birikmalar tuproq profili bo’ylab, deyarli bir xilda tarqalgan. Ammo kalsiy oksidi tuproqning yuqori gorizontida ko’proq. Sho’rtoblangan tuproq ayirmalarida temir va alyuminiy oksidlari miqdori tuproqning pastki qatlamlarida biroz oshadi Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda gumus miqdori kam (0,2-0,8 foiz). Gumus tarkibida fulvokislotalar gumin kislotalariga nisbatan ko’p. Uglerodning azotga nisbati ancha kichik (C:N=5-8) Azot 0,02-0,06, fosfor 0,09-0,15, kaliy 1,20-1,40 foizni tashkil etadi. Fosfor va kaliyning harakatchan formasi ham oz Ellyuviy jinslarda shakllangan tuproqlarda prolyuviydagiga nisbatan gumus va boshqa oziqa moddalar kam bo’ladi (37-jadval). Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning singdirish sig’imi uncha katta emas va 100g tuproqda 5-8mg ekv.ni tashkil etadi. Singdirilgan asoslar tarkibida kalsiy va magniy ko’p. Tipik sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning singdiruvchi kompleksida magniy nisbatan ko’proq (20-34 foiz). Sho’rtobli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda natriy miqdori 10-20 foiz va undan ham ortadi (40-jadval). Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning reaksiyasi ishqoriy. Karbonatlar asosan tuproqning yuqori gorizontlarida to’planib, uncha chuqur bo’lmagan qatlamda gips saqlanadi. Gipsli jinslarda paydo bo’lgan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda gips ayniqsa ko’p. Bu tuproqlarning 30-40sm chuqurligida deyarli doim sho’rlanish alomatlari bo’ladi. Tuzlardan kalsiy sulfat asosiy rol o’ynaydi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar uchun xloridli-sulfatli sho’rlanish xarakterli (41-jadval). 41-jadval Sur – qo’ng’ir tuproqlar agrokimyoviy tarkibi Tuproq namunasi Gumus, foiz Kaliy C:N Fosfor olingan chuqurligi, sm Umumiy azot, foiz Umumi y foiz Harakat chan, mg/kg Umu miy, foiz Harakat chan, mg/kg Elyuviy jinslardagi qumoq sur-qo’ng’ir tusli tuproq (M.A.Rasulov) 0-5 5-12 12-28 28-45 0,39 0,29 0,23 0,23 0,027 0,018 0,017 0,015 0,155 0,113 0,080 0,054 15,0 11,25 1,50 1,25 1,22 1,42 1,82 1,53 23,0 250,0 250,0 130,0 8,4 9,3 8,8 8,8 Tuproqning illyuvial gorizontida maksimal gigroskopiklik 3-5 foiz bo’lib, shunga ko’ra so’lish namligi ham yuqori. Eng kam nam sig’imi 11-14 foiz atrofida (40-jadval). Sur – qo’ng’ir tusli tuproqlarning suv-fizik xossalari umuman zonaning provinsial xususiyatlari bilan belgilanadi. 41-jadval Singdirilgan asoslar tarkibi. Tuproq va joyning nomi Tuproq namunasi olingan chuqurlik, sm Singdiril-gan kationlar yig’indisi (100 g.mg/ekv) Yig’indisiga nisbatan foiz hisobida Ca2+ Mg2+ K+ Na+ Tipik sur-qo’ng’ir tusli Janubiy O’zbekiston (A.N.Rozanov) Tipik sur-qo’ng’ir tusli Nurota vodiysi (I.I.Boboxo’jayev) 5-10 12-22 25-30 0-7 15-25 25-35 50-80 90-120 2,32 8,09 6,21 6,94 5,95 7,11 5,27 5,51 53,30 64,80 63,80 84,82 85,07 86,17 70,00 74,66 20,5 25,5 34,5 11,80 11,43 9,33 23,07 20,63 26,6 9,6 11,4 0,95 1,01 2,15 2,63 2,32 Yo’q 0,1 0,3 2,43 2,49 2,35 4,30 2,39 olingan chuqurligi, sm Umumiy azot, foiz Umumi y foiz Harakat chan, mg/kg Umu miy, foiz Harakat chan, mg/kg Elyuviy jinslardagi qumoq sur-qo’ng’ir tusli tuproq (M.A.Rasulov) 0-5 5-12 12-28 28-45 0,39 0,29 0,23 0,23 0,027 0,018 0,017 0,015 0,155 0,113 0,080 0,054 15,0 11,25 1,50 1,25 1,22 1,42 1,82 1,53 23,0 250,0 250,0 130,0 8,4 9,3 8,8 8,8 Tuproqning illyuvial gorizontida maksimal gigroskopiklik 3-5 foiz bo’lib, shunga ko’ra so’lish namligi ham yuqori. Eng kam nam sig’imi 11-14 foiz atrofida (40-jadval). Sur – qo’ng’ir tusli tuproqlarning suv-fizik xossalari umuman zonaning provinsial xususiyatlari bilan belgilanadi. 41-jadval Singdirilgan asoslar tarkibi. Tuproq va joyning nomi Tuproq namunasi olingan chuqurlik, sm Singdiril-gan kationlar yig’indisi (100 g.mg/ekv) Yig’indisiga nisbatan foiz hisobida Ca2+ Mg2+ K+ Na+ Tipik sur-qo’ng’ir tusli Janubiy O’zbekiston (A.N.Rozanov) Tipik sur-qo’ng’ir tusli Nurota vodiysi (I.I.Boboxo’jayev) 5-10 12-22 25-30 0-7 15-25 25-35 50-80 90-120 2,32 8,09 6,21 6,94 5,95 7,11 5,27 5,51 53,30 64,80 63,80 84,82 85,07 86,17 70,00 74,66 20,5 25,5 34,5 11,80 11,43 9,33 23,07 20,63 26,6 9,6 11,4 0,95 1,01 2,15 2,63 2,32 Yo’q 0,1 0,3 2,43 2,49 2,35 4,30 2,39 Bu tuproqlarning 30-40sm chuqurligida deyarli doim sho’rlanish alomatlari bo’ladi. Tuzlardan kalsiy sulfat asosiy rol o’ynaydi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar uchun xloridli-sulfatli sho’rlanish xarakterli (42-jadval). Suv-fizik xossalari. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda struktura yaxshi ifodalanmagan. Tuproqning qatqaloqli qatlami va sho’rtobsimon gorizonti ancha zich bo’lib, suvni kam o’tkazadi. Tuproqning yuqori gorizontlarida zichlik ancha yuqori (1,4-1,5g/sm3) bo’lganidan umumiy va aerasiya kovakligi ham past. Tuproqning illyuvial gorizontida maksimal gigroskopiklik 3-5 foiz bo’lib, shunga ko’ra so’lish namligi ham yuqori. Eng kam nam sig’imi 11-14 foiz atrofida (40- jadval). Sur – qo’ng’ir tusli tuproqlarning suv-fizik xossalari umuman zonaning provinsial xususiyatlari bilan belgilanadi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish va unumdorligini oshirish tadbirlari. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar O’rta Osiyoda keng tarqalgan bo’lib, 40,5mln gektarga yaqin. Ulardan qishloq xo’jaligida asosan yaylovlar sifatida foydalaniladi. Ammo sug’orib dehqonchilik qilinadigan maydonlar juda kam. Bu tuproqlarning 30-40sm chuqurligida deyarli doim sho’rlanish alomatlari bo’ladi. Tuzlardan kalsiy sulfat asosiy rol o’ynaydi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar uchun xloridli-sulfatli sho’rlanish xarakterli (42-jadval). Qalin va g’ovak to’rtlamchi davr yotqiziqlarda shakllangan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar ancha qulay meliorativ xossalarega. Bunday tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish samaradorligi ko’pincha gips qatlamining joylashuv Sho’rtobli sur-qo’ng’ir tusli. Qarshi cho’li (N.V.Kimberg) 0-5 5-15 30-40 5,41 5,18 5,48 72,9 74,1 68,2 12,0 8,6 14,9 5,3 6,5 6,7 9,8 10,8 10,2 Bu tuproqlarning 30-40sm chuqurligida deyarli doim sho’rlanish alomatlari bo’ladi. Tuzlardan kalsiy sulfat asosiy rol o’ynaydi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar uchun xloridli-sulfatli sho’rlanish xarakterli (42-jadval). Suv-fizik xossalari. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarda struktura yaxshi ifodalanmagan. Tuproqning qatqaloqli qatlami va sho’rtobsimon gorizonti ancha zich bo’lib, suvni kam o’tkazadi. Tuproqning yuqori gorizontlarida zichlik ancha yuqori (1,4-1,5g/sm3) bo’lganidan umumiy va aerasiya kovakligi ham past. Tuproqning illyuvial gorizontida maksimal gigroskopiklik 3-5 foiz bo’lib, shunga ko’ra so’lish namligi ham yuqori. Eng kam nam sig’imi 11-14 foiz atrofida (40- jadval). Sur – qo’ng’ir tusli tuproqlarning suv-fizik xossalari umuman zonaning provinsial xususiyatlari bilan belgilanadi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish va unumdorligini oshirish tadbirlari. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar O’rta Osiyoda keng tarqalgan bo’lib, 40,5mln gektarga yaqin. Ulardan qishloq xo’jaligida asosan yaylovlar sifatida foydalaniladi. Ammo sug’orib dehqonchilik qilinadigan maydonlar juda kam. Bu tuproqlarning 30-40sm chuqurligida deyarli doim sho’rlanish alomatlari bo’ladi. Tuzlardan kalsiy sulfat asosiy rol o’ynaydi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar uchun xloridli-sulfatli sho’rlanish xarakterli (42-jadval). Qalin va g’ovak to’rtlamchi davr yotqiziqlarda shakllangan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar ancha qulay meliorativ xossalarega. Bunday tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish samaradorligi ko’pincha gips qatlamining joylashuv Sho’rtobli sur-qo’ng’ir tusli. Qarshi cho’li (N.V.Kimberg) 0-5 5-15 30-40 5,41 5,18 5,48 72,9 74,1 68,2 12,0 8,6 14,9 5,3 6,5 6,7 9,8 10,8 10,2 chuqurligiga, tuproq ustki gorizontining unumdorligiga, jumladan toshloqlik darajasiga bog’liq. O’zbekistonda (Malikcho’l, Qarshi cho’li) gipsli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlardan samarali foydalanish bo’yicha ancha tajribalar to’plangan va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, qishloq xo’jaligida foydalanish antijasida sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning unumdorligiga yaxshilanib boradi. Sug’oriladigan maydonlarda gumus, azotva fosforlarning umumiy miqdori ko’payib, bu elementlarning harakatchan formasi ham ancha oshadi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar mineral va organik o’g’itlarga juda talabchan. Malikcho’l sharoitida bu tuproqlarni azot bilan o’g’itlash tufayli paxta hosili har gektariga o’rtacha 4,7 s oshgan. Ammo azot va fosfor o’g’itlaridan birga foydalanilganda (N320 va 180 kr) paxta hosili deyarli ikki barobar ortib, gektariga 41,6 s ni tashkil etgan (S.Yallayev). Shu rayonning sur-qo’ng’ir tuproqlariga 10 t. go’ng, N180, va fosfor 120 kg qo’llanilganda paxta hosili 32,5 s/ga bo’lgan 42-jadval Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning kimyoviy tarkibi (quruq tuproqqa nisbatan foiz hisobida). Tuproq namunasi olingan chuqurlik, sm Quruq qoldiq Umumiy ishqo- riylik (HCO3) Cl- SO42- Ca2 + Mg2+ Na+ Karbonat-lardagi CO3 Gipsdagi SO4-2 Sho’rtobsimon sur-qo’ng’ir tusli tuproq (Qizilqum Ye.V.Lobova) 0-4 4-10 12-20 25-35 40-50 140-150 0,22 0,14 0,14 0,61 1,40 1,50 0,09 0,06 0,06 0,02 0,02 0,02 0,01 0,01 0,01 0,01 0,06 0,07 0,02 0,01 0,01 0,33 0,80 0,82 0,01 0,01 0,01 0,12 0,31 0,25 0,02 0,01 0,01 0,01 0,02 0,05 0,02 0,01 0,01 0,02 0,02 0,07 4,5 5,1 6,1 7,5 3,8 4,7 0,07 0,07 0,95 1,10 38,34 3,70 chuqurligiga, tuproq ustki gorizontining unumdorligiga, jumladan toshloqlik darajasiga bog’liq. O’zbekistonda (Malikcho’l, Qarshi cho’li) gipsli sur-qo’ng’ir tusli tuproqlardan samarali foydalanish bo’yicha ancha tajribalar to’plangan va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, qishloq xo’jaligida foydalanish antijasida sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning unumdorligiga yaxshilanib boradi. Sug’oriladigan maydonlarda gumus, azotva fosforlarning umumiy miqdori ko’payib, bu elementlarning harakatchan formasi ham ancha oshadi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar mineral va organik o’g’itlarga juda talabchan. Malikcho’l sharoitida bu tuproqlarni azot bilan o’g’itlash tufayli paxta hosili har gektariga o’rtacha 4,7 s oshgan. Ammo azot va fosfor o’g’itlaridan birga foydalanilganda (N320 va 180 kr) paxta hosili deyarli ikki barobar ortib, gektariga 41,6 s ni tashkil etgan (S.Yallayev). Shu rayonning sur-qo’ng’ir tuproqlariga 10 t. go’ng, N180, va fosfor 120 kg qo’llanilganda paxta hosili 32,5 s/ga bo’lgan 42-jadval Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning kimyoviy tarkibi (quruq tuproqqa nisbatan foiz hisobida). Tuproq namunasi olingan chuqurlik, sm Quruq qoldiq Umumiy ishqo- riylik (HCO3) Cl- SO42- Ca2 + Mg2+ Na+ Karbonat-lardagi CO3 Gipsdagi SO4-2 Sho’rtobsimon sur-qo’ng’ir tusli tuproq (Qizilqum Ye.V.Lobova) 0-4 4-10 12-20 25-35 40-50 140-150 0,22 0,14 0,14 0,61 1,40 1,50 0,09 0,06 0,06 0,02 0,02 0,02 0,01 0,01 0,01 0,01 0,06 0,07 0,02 0,01 0,01 0,33 0,80 0,82 0,01 0,01 0,01 0,12 0,31 0,25 0,02 0,01 0,01 0,01 0,02 0,05 0,02 0,01 0,01 0,02 0,02 0,07 4,5 5,1 6,1 7,5 3,8 4,7 0,07 0,07 0,95 1,10 38,34 3,70 Sur-qo’ng’ir tusli tuproq (Qarshi cho’li, A.Rasulov) 0-3 12-28 45-65 80-100 130-170 0,50 0,64 1,11 1,84 2,80 Yo’q 0,003 yo’q -*- -*- 0,165 0,130 0,210 0,180 0,435 0,008 0,213 0,460 0,995 0,946 0,009 0,019 0,098 0,289 - 0,109 0,006 0,028 0,028 - 0,220 0,198 0,020 0,216 - 7,1 6,6 4,6 5,4 3,4 izi -*- 29,0 13,7 25,2 43 - jadval Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning fizikaviy va suv xossalari Devxona platosi (M.U.Umarov) Chuqur- ligi, sm Zich- lik g/sm3 Qattiq solish- tirma fazasi zich ligi, g/ sm3 Umumiy ko vakligi, foiz Maksimal gigroskopiklik, foiz So’lish namligi, foiz Eng kam namligi, foiz Aerasiya kovak-ligi hajmiga nisbatan, foiz 0-5 5-12 12-18 28-45 45-65 1,47 1,52 1,31 1,31 1,38 2,60 2,63 2,57 2,50 2,59 44 42 49 50 51 1,5 1,4 3,4 5,5 3,9 2,5 2,1 7,4 9,8 - 14,0 14,3 14,2 15,4 18,0 24 20 32 35 36 Mustaqil ishlash uchun savollar. 1. Tuproqlarni geografik rayonlashtirishning asosiy omillarini ko’rsating? 2. Gorizontal va vertikal zonallik deb nimaga aytiladi va MDH hududida qanday tabiiy tuproq zonalari ajratiladi? 3. Tuproq geografik rayonlashtirishda taksonomik birliklarning qanday sistemalari mavjud va ularni ta’riflang? 4. MDH da uchraydigan tuproq-bioiqlim mintaqalarini xarakterlab bering? 5. Cho’l (arid) zonasi tuproqlarining morfogenetik xususiyatlaridagi farqlar asosida qanday provinsiyalarga ajratiladi? 6. Agrotuproq rayonlashtirish prinsiplari nimalarga asoslangan? 7. Gidromorf tuproqlar hosil bo’lish sharoitlarini tushuntiring? Sur-qo’ng’ir tusli tuproq (Qarshi cho’li, A.Rasulov) 0-3 12-28 45-65 80-100 130-170 0,50 0,64 1,11 1,84 2,80 Yo’q 0,003 yo’q -*- -*- 0,165 0,130 0,210 0,180 0,435 0,008 0,213 0,460 0,995 0,946 0,009 0,019 0,098 0,289 - 0,109 0,006 0,028 0,028 - 0,220 0,198 0,020 0,216 - 7,1 6,6 4,6 5,4 3,4 izi -*- 29,0 13,7 25,2 43 - jadval Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlarning fizikaviy va suv xossalari Devxona platosi (M.U.Umarov) Chuqur- ligi, sm Zich- lik g/sm3 Qattiq solish- tirma fazasi zich ligi, g/ sm3 Umumiy ko vakligi, foiz Maksimal gigroskopiklik, foiz So’lish namligi, foiz Eng kam namligi, foiz Aerasiya kovak-ligi hajmiga nisbatan, foiz 0-5 5-12 12-18 28-45 45-65 1,47 1,52 1,31 1,31 1,38 2,60 2,63 2,57 2,50 2,59 44 42 49 50 51 1,5 1,4 3,4 5,5 3,9 2,5 2,1 7,4 9,8 - 14,0 14,3 14,2 15,4 18,0 24 20 32 35 36 Mustaqil ishlash uchun savollar. 1. Tuproqlarni geografik rayonlashtirishning asosiy omillarini ko’rsating? 2. Gorizontal va vertikal zonallik deb nimaga aytiladi va MDH hududida qanday tabiiy tuproq zonalari ajratiladi? 3. Tuproq geografik rayonlashtirishda taksonomik birliklarning qanday sistemalari mavjud va ularni ta’riflang? 4. MDH da uchraydigan tuproq-bioiqlim mintaqalarini xarakterlab bering? 5. Cho’l (arid) zonasi tuproqlarining morfogenetik xususiyatlaridagi farqlar asosida qanday provinsiyalarga ajratiladi? 6. Agrotuproq rayonlashtirish prinsiplari nimalarga asoslangan? 7. Gidromorf tuproqlar hosil bo’lish sharoitlarini tushuntiring? 8. Gidromorf tuproqlar hosil bo’lishidagi o’ziga xos tuproq paydo bo’lish jarayonini ta’riflang? 9. Gidromorf tuproqlar klassifikasiyasini izohlang? 10. Cho’l zonasi asosiy gidromorf tuproqlari tiplarini ko’rsating va tavsiflang? 8. Gidromorf tuproqlar hosil bo’lishidagi o’ziga xos tuproq paydo bo’lish jarayonini ta’riflang? 9. Gidromorf tuproqlar klassifikasiyasini izohlang? 10. Cho’l zonasi asosiy gidromorf tuproqlari tiplarini ko’rsating va tavsiflang?