1 O'zbekistonda barqaror o'sishni ta’minlashning omillari va yo'llari. MUNDARIJA KIRISH....................................................................... 1.BOB. MAKROIQTISODIY BARQARORLIK TUSHUNCHASINING MOHIYATI VA IQTISODIY O'SISH MUAMMOLARINI TADQIQ ETISHNING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI............................................................................... 1.1. Oʻzbekistonda barqaror o'sishi tushunchasi va uning mohiyati....... 1. 2. Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishga ta'siretuvchi omillar. II.BOB. O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MAKROIQTISODIY BARQARORLIKNI TAMINLASH VA IQTISODIY O'SISH DINAMIKASI TAHLILI........................... 2.1. Respublikada makroiqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi ko'rsatkichlar tahlili. 2.2. O'zbekistonda iqtisodiy o'sishning asosiy ko'rsatkichlari tahlili... III BOB TAHLIL........................................................................................ 3.1 O'zbekistonda iqtisodiy o'sishning asosiy ko'rsatkichlari tahlili.......... XULOSA......................................................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI....................................................45 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi.Makroiqtisodiy barqarorlikka erishish har qanday iqtisodiy siyosatning eng asosiy maqsadi bo'lib hisoblanadi. Barqarorlikka erishish esa makroiqtisodiyotda muvozanatni saqlash, ishlab chiqarishning keskin darajada pasayishi va ommaviy ishsizlikni oldini olish, pul qadrsizlanishini, pul emissiyasining boshqarilishini ta'minlash, to'lov balansini bir me'yorda saqlash sohasida aniq maqsadni ko'zlab chora–tadbirlar olib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham respublikamizda bunday chora–tadbirlar mustaqillikning ilk davrlaridan boshlab amalga oshirila boshlandi. Mamlakatimizda amalga oshirilgan chora–tadbirlar, jumladan, iqtisodiyot tarkibini o'zgartirish, ustuvor tarmoqlarda ishlab chiqarishni yuksaltirish uchun qulay sharoitlarni yaratish, davlat byudjeti va korxonalar moliyaviy ahvolini yaxshilash, pulning qardsizlanish jarayonini to'xtatish, to'lov balansi va davlat valyuta rezervlar holatini yaxshilash va buning natijasida O'zbekistonning tashqi iqtisodiy munosabatlarda tutgan o'rnini mustahkamlash, ijtimoiy ahvolni barqarorlashtirish uchun kuchli ijtimoiy siyosat olib borish makroiqtisodiy barqarorlikka erishishda muhim omil bo'lib xizmat qildi. Shu o'rinda ta'kidlash joizki, islohotlar mashhur besh tamoyilga asoslangan ijtimoiy yo'naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tish modelidan kelib chiqib amalga oshirildi. Ya'ni, iqtisodiyotning mafkuradan xoli bo'lishi, iqtisodiyotning siyosatdan ustunligida o'z ifodasini topgan pragmatik iqtisodiy siyosat, davlatning bosh islohotchi vazifasini o'z zimmasiga olishi, qonun ustuvorligini ta'minlash, kuchli ijtimoiy siyosat olib borish, islohotlarni bosqichma-bosqich va vazminlik bilan amalga oshirish kabi tamoyillarga asoslanib olib borilgan iqtisodiy siyosat mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikka erishish hamda iqtisodiy o'sishning yuqori sur'atlarini ta'minlash imkonini berdi. Ma'lumki, har bir navbatdagi yangi yilning boshida Prezidentimiz I.A.Karimov an'anaviy tarzda o'tgan yilda mamlakatimiz taraqqiyotida erishilgan natijalar, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning turli jabhalarida qo'lga kiritilgan yutuqlar, shuningdek, 3 keyingi yillarda alohida e'tibor qaratish lozim bo'lgan jihatlar borasida keng, dasturiy ma'ruza qiladi. Ushbu an'anaga muvofiq holda, shu yilning 17 yanvarь kuni, asosiy maqsadi O'zbekistonning 2014 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yakunlarini muhokama etish va 2015 yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlarini tasdiqlab olishdan iborat bo'lgan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisi bo'lib o'tdi. Davlatimiz rahbari o'tgan yilda erishilgan yutuq va natijalar to'g'risida to'xtalar ekan, “O'tgan yil yakunlarini sarhisob qilar ekanmiz, birinchi navbatda, iqtisodiyotimiz va uning yetakchi tarmoqlarini rivojlantirish borasida barqaror yuqori o'sish sur'atlariga erishganimizni ta'kidlash joiz. M amlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,1 foiz, sanoat ishlab chiqarish hajmi 8,3 foizga, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi 6,9 foiz, kapital qurilish 10,9 foiz, chakana savdo aylanmasi hajmi 14,3 foizga oshdi”, -deya e'tirof etdi. Respublikada asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar o'zgarish sur'atlarini doimiy ravishda tahlil qilish, yuzaga keladigan muammolarni samarali yechimi yo'llarini ishlab chiqish va iqtisodiyotda mavjud nomutanosibliklarni o'z vaqtida bartaraf etish hamda hozirgi kunda jahon iqtisodiyoti barqaror emasligi, tanlangan tadqiqot ishining dolzarbligini belgilab beradi. O'zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishni ta'minlash borasidagi jarayonlar ishning predmeti hisoblanadi. Mamlakatni modernizatsiyalash va diversifikatsiya qilish sharoitida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va iqtisodiy o'sish yo'nalishlarining nazariy va amaliy jihatlarini o'rganish asosida bu borada taklif va tavsiyalar ishlab chiqish magistrlik Kurs sining maqsadini tashkil etadi. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishi oldiga qo'yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olingan: 4 - makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sish muammolarini tadqiq etishning nazariy va uslubiy asoslarini o'rganish; - makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uning mohiyati ochib berish; - makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishga ta'sir etuvchi omillar tizimini tadqiq qilish; - O'zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash borasidagi chora–tadbirlarni o'rganish; - makroiqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi ko'rsatkichlar tahlilini amalga oshirish; - iqtisodiyotga jalb etilayotgan investitsiyalarning iqtisodiy o'sish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashdagi ahamiyatini ko'rsatib berish; - O'zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishni ta'minlash yo'nalishlaridan biri sifatida pul - kredit siyosatining rolini asoslab berish; - matematik modellashtirish usulidan foydalangan holda O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barqaror rivojlanish ko'rsatkichlari prognozini amalga oshirish. – iqtisodiyotni modernizatsiya qilishning hozirgi holati talablaridan kelib chiqqan holda mavzuning nazariy va uslubiy asoslari umumlashtirildi hamda ilmiy xulosa va takliflar ishlab chiqildi; – O'zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari dinamikasi tahlil qilindi va yangi tendentsiyalar aniqlandi; – mavzu bo'yicha iqtisodiy matematik model ishlab chiqildi va u yordamida O'zbekiston iqtisodiyotining barqaror rivojlanish ko'rsatkichlari prognoz qilindi. Tadqiqotda asosiy masalalar va farazlar. O'zbekiston Respublikasida 5 makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishni ta'minlash yo'nalishlarini belgilash, iqtisodiy ko'rsatkichlar o'rtasidagi miqdoriy bog'liqliklarni o'rganish, makroiqtisodiy barqarorlik ko'rsatkichlarini ekonometrik usullar yordamida prognozlashdir. Muammoning o'rganilganlik darajasi. Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishni ta'minlash, bu boradagi muammolarni hal etishga bo'lgan yondashuvlar turli maktablar vakillari sanalgan iqtisodchilar va tadqiqotchilarning ilmiy asarlarida o'z aksini topgan. O'rganilayotgan muammoga oid fikr va mulohazalarni iqtisodiyot nazariyasining “otasi” sanalgan A.Smit, angliyalik mashhur iqtisodchi A. Marshall asarlarida uchratish mumkin. Masalaning turli jihatlarini mashhur iqtisodchilardan Y.Shumpeter, K.Gelbreyt, N.Klark, Dj.M. Keyns, Ye.Domar, R.Xarrod, R.Solou, V. Mutalimov va boshqalar chuqur tadqiq etganlar. O'zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va iqtisodiy o'sishga erishish yo'nalishlari, mamlakatimizda iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashning o'ziga xos xususiyatlari respublikamiz iqtisodchi- olimlari – E.A. Ahmedov, T.M. Ahmedov, K.N. Bedrintsev, S.S. G'ulomov, A. Nabixo'djayev, V. Golishev, G. K. Saidova, B. B. Berkinov, S.K. Ziyodullayev, N.S. Sultonov, N.T. To'xliyev, S. Chepelь, A.T. Yusupov, B. Yu. Xodiyevlarning ilmiy tadqiqotlarida keng yoritilgan. Mamlakatimiz va xorijiy davlatlar iqtisodchi olimlarining o'rganilayotgan muammolarga bag'ishlangan ilmiy ishlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlaridagi muammoga tegishli fikr va mulohazalari, ilmiy adabiyotlar, darsliklar, o'quv qo'llanmalar, ilmiy jurnallarda e'lon qilingan ilmiy maqolalar magistrlik ishining nazariy va uslubiy asosini tashkil etadi. Unda O'zbekiston Respublikasi Qonunlari, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari, Vazirlar 6 Mahkamasi qarorlari, turli me'yoriy hujjatlar, Iqtisodiyot vazirligi, Davlat statistika qo'mitasi va rasmiy statistik ma'lumotlaridan, davriy matbuot materiallaridan foydalanildi. Ishni yozishda statistik metodlar, guruhlash, iqtisodiy va qiyosiy tahlil, taqqoslash, matematik modellashtirish, ekstropolyatsiya usullaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati, shundaki unda tavsiya etilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini barqaror o'sish sur'atlariga erishish uchun chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqishda foydalanish mumkin. materiallaridan oliy o'quv yurtlarida “Makroiqtisodiy tahlil va iqtisodiy o'sish modellari”, “Makroiqtisodiyot” va “Milliy iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish strategiyasi” o'quv kurslarini o'qitishda foydalanish mumkin. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, muammoning o'rganilganlik darajasi, tadqiqotning maqsadi, vazifalari, ob'ekti va predmeti, ilmiy yangiligi o'z aksini topgan. Ishning birinchi bobidamakroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sish muammolarini tadqiq etishning nazariy va uslubiy asoslari o'rganilgan. Bunda makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasining mazmun va mohiyatini ochib berishga qaratilgan turli yondashuvlar ko'rib chiqilgan. Ushbu bobda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishga ta'sir etuvchi omillar tizimi tadqiq qilingan. Iqtisodiy o'sish turli maktablar namoyondalari tomonidan taklif etilgan modellari orqali ko'rib chiqilgan va ulardan O'zbekiston iqtisodiyotida foydalanish yo'nalishlari o'rganilgan. Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash va iqtisodiy o'sish dinamikasi va mamlakatda amalga oshirilgan chora-tadbirlar o'rganilgan. Ushbu bobda makroiqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi ko'rsatkichlar tahlilini amalga oshirishga, hamda iqtisodiyotga jalb 7 etilayotgan investitsiyalarning iqtisodiy o'sish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashdagi ahamiyatini ko'rsatib berishga alohida e'tibor qaratilgan. Bundan tashqari iqtisodiyotga investitsiyalar jalb etishni takomillashtirish orqali barqaror iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish masalasi ko'rib chiqilgan. 1.BOB. MAKROIQTISODIY BARQARORLIK TUSHUNCHASINING MOHIYATI VA IQTISODIY O'SISH MUAMMOLARINI TADQIQ ETISHNING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI 1.1. Oʻzbekistonda barqaror O'sishi tushunchasi va uning mohiyati Jamiyatda makroiqtisodiy muvozanatni vujudga keltirish takror ishlab chiqarish jarayonining asosiy muammolaridan biridir. Kishilik jamiyatining rivojlanishi jahon miqyosida aholi sonining o'sishi, hozirgi kunga kelib, 7 mlrd. kishidan oshib ketdi. Unga mos ravishda o'sib borayotgan aholi iste'mol hajmini, turmush darajasini ta'minlovchi takror ishlab chiqarish jarayoni har doim kengayib borishi taqozo etiladi. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi bosqichida mamlakat makroiqtisodiy barqarorligini ta'minlash mexanizmini takomillashtirish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi. XXI asr dunyo mamlakatlari insoniyatga tahdid soladigan jiddiy xavf- xatarlarga duch kelmoqda. Milliy iqtisodiyotlar rivojlanishida barqarorlikka erishish jahon hamjamiyatining asosiy muammosiga aylanmoqda. Iqtisodiy tizimning xavfsizligini ta'minlashga qodir bo'lgan tizimni yarata olmagan millatlar o'zligini yo'qotib qo'yishi yoki tarix sahnasidan umuman tushib ketishi mumkin. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash hukumatning eng ustuvor vazifalaridan biri sanaladi, shuning uchun uning mohiyati va xususiyatlarini o'rganish iqtisodiyotning inqirozdan keyingi rivojlanish bosqichida dolzarb bo'lmoqda. Makroiqtisodiy barqarorlikning nazariy-uslubiy asoslarini yoritish quyidagi muhim masalalarni yechishni talab etadi: makroiqtisodiy beqarorlikni monitoring qilish metodologiyasini baholash; Umumjahon savdo tashkiloti a'zo davlatlari iqtisodiyoti 8 muammolariga yechim topishda muqobil uslubiy qarashlar imkoniyatlarini baholash yo'li orqali makroiqtisodiy barqarorlik kontseptsiyasining uslubiy asoslarini ishlab chiqish; makroiqtisodiy barqarorlashtirishning globallashgan iqtisodiyotda mamlakat barqaror o'sishi eng muhim sharoitlaridan biri sifatida mazmuni va ahamiyati hamda o'rnini asoslash; bozorning dunyo miqyosida liberallashuvi sharoitida makroiqtisodiy tizimlar barqarorligini belgilovchi xavflarni aniqlash, shu jumladan institutsional tabiatdagilarni ham va hokazo. H ar bir mamlakatning iqtisodiy siyosatlari makroiqtisodiy barqarorlikka erishishni ko'zlab ishlab chiqiladi. Iqtisodiyot fanida “Makroiqtisodiy barqarorlik” tushunchasini ta'riflashga bir nechta yondashuvlar mavjud: a) ichki va tashqi omillar ta'siri ostida shakllangan iqtisodiyot holati; b) takror ishlab chiqarish uchun qulay sharoitlar yaratish jarayoni; d) milliy iqtisodiyot moliyaviy-pul tizimining barqarorligi; e) makroiqtisodiy muvozanat va boshqalar. Iqtisodiy tafakkur tarixida makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning yo'llarini ko'rsatuvchi ta'limotlar, nazariyalar juda ko'p bo'lgan. Iqtisodiy adabiyotlarda makroiqtisodiy barqarorlikka erishish bo'yicha ikki xil nazariy yondoshuv shakllangan: yangi klassik va keynscha. Makroiqtisodiy barqarorlik nazariyasining asoschilari siyosiy iqtisodiyot klassiklari – F. Kene, A. Smit, D. Rikardo, D. Yum, J.B.Sey, D.S.Mill, T.R. Maltus, J.Sh.L.Sismondi, K.Marks sanaladi. Makroiqtisodiy barqarorlikning nazariy asoslari barcha bozorlarda baravar barqarorlik g'oyasini himoya qilgan neoklassik nazariyasi namoyondalari asarlarida ham har tomonlama o'rganilgan: J.Klark, A.Marshall, F. Ejuort, I.Fisher, V.Pareto, L. Valras, K.Viksel, A.Pigu shular jumlasidandir. Yangi klassiklar bozor iqtisodiyotining o'zi makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi va unga davlatning aralashuvi shart emas, deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, 9 mehnat bozori, narx va yalpi xarajatlarning davlat tomonidan tartibga solinishi makroiqtisodiy barqarorlikka zarar yetkazadi. Keynscha nazariyaning asosiy xulosalaridan biri bu davlatning iqtisodiyotda muhim barqarorlashtiruvchi rolining lozimligi bo'lib, ko'p hollarda Keynsning asosiy g'oyasi sifatida qabul qilinadi. Boshqacha aytganda, davlat iqtisodiy pasayish davrida, ya'ni iqtisodiyotda xususiy talabning yetishmasligi sharoitida o'z xarajatlarini oshirish hisobiga davriy pasayishga qarshi fiskal siyosatni amalga oshirish lozim. Keynschilar esa, makroiqtisodiy barqarorlikka faqat bozor mexanizmi orqali erishish mumkinligini rad etadilar. Ular makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun ichki narxlarni muayyan darajada ushlab turish, milliy valyuta qadrini mustahkamlashga qaratilgan pul-kredit va moliya siyosati tadbirlarini amalga oshirish, ishlab chiqarishni o'stirish va bandlikni ta'minlash uchun qulay makroiqtisodiy muhitni barpo etish lozim, deb hisoblaydilar. Biroq keyinchalik keynscha nazariya borasida bahs-munozaralar ortdi. Bunda munozaralar ob'ekti sifatida iqtisodiy pasayish davrida davlatning zarurligi, zarur bo'lsa, qaysi metodlar bilan iqtisodiyotni qo'lab-quvatlashi masalasi ko'tarildi. Bu bahsda tomonlardan biri davlat o'z xarajatlarini oshirish orqali iqtisodiy pasayishga javob berishi lozimligini uqtirsa, boshqa tomon iqtisodiy barqarorlik pul massasi ustidan nazoratni taьminlash orqali erishilishi lozimligini e'tirof etdi va bu oxir- oqibat monetarizim doktrinasi uchun ibtido bo'lib xizmat qiladi. Ammo bu ikki turli qarashlarda ham davriy rivojlanishlarning bosh manbai sifatida talabning tebranishi e'tirof etilganligini ta'kidlash lozim. Makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, ayniqsa mustaqil milliy iqtisodiyotni qurish va bozor iqtisodiyotiga o'tish hamda ular bilan bog'liq ravishda yuzaga keladigan tanglikdan chiqib ketish jarayonida oson emasdir. Mamlakatning makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ayrim hollarda bozor munosabatlari doirasini toraytirib qo'yishi mumkin. Pul taklifini qat'iy cheklanishi kichik biznes rivojiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, korxonalarning to'lov qobiliyatining pasayishiga olib keladi, 10 ammo, bunday holatlar uzoq davom etmaydi. Makroiqtisodiy barqarorlikka erishish iqtisodiy o'sishning, iqtisodiy inqirozni bartaraf etishning muhim sharti hisoblanadi. “Makroiqtisodiy barqarorlik biz uchun quruq maqsad emas, - deydi prezidentimiz I. Karimov – bu narsa iqtisodiyotni jonlantirish va uning tarkibini yangilash, investitsiya faoliyatini jadallashtirish, ish joylarining sonini oshirish, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish, aholining real daromadlarini oshirish uchun tegishli shart-sharoit yaratishning hayotiy zaruriy bosqichi sifatida muhimdir” . Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasiga bugungi kun olimlari tomonidan ham turlicha fikrlar bildirilmoqda. Xususan ukrainalik iqtisodchi olim V.A. Mutalimovning “ Makroiqtisodiy barqarorlik mamlakat iqtisodiy xavfsizligi ta'minlashning asosiy maqsadi sifatida” mavzusidagi ilmiy ishida globallashuv va xalqaro savdo munosabatlarining erkinlashuvi sharoitid a mamlakatning makroiqtisodiy barqarorligini ta'minlash mexanizmini yaratish zarurligi asoslab berilgan . Unda makroiqtisodiy barqarorlikning mohiyati ochib berilgan va namoyon bo'lish shakllari ko'rsatilgan. Makroiqtisodiy barqarorlik hamda mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta'minlashning maqsad va vazifalarini uyg'unligi aniqlangan. Milliy va xorijiy mamlakatlarda amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalarini tahlil qilish asosida makroiqtisodiy barqarorlikning nazariy va uslubiy asoslari ochib berilgan. Unda “makroiqtisodiy barqarorlik” tushunchasini ta'riflashga bo'lgan asosiy yondashuvlar va shuningdek makroiqtisodiy beqarorlikning asosiy omillari tahlil qilingan. V.A. Mutalimovning fikricha, makroiqtisodiy barqarorlik-bu iqtisodiyotning ichki va tashqi xavflarga mutlaq va yetarli bardoshliligi va bir vaqtning o'zida eng muhim ichki va tashqi omillarni hisobga olgan holda barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlash borasidagi iqtisodiy munosabatlar majmuidir. “Makroiqtisodiy barqarorlik” kategoriyasining asosiy tarkibiy qismi “barqarorlik” atamasidir (lotinchadan stabilis). Barqarorlik - bu o'ziga xos bo'lgan tartibga solish vositalari yordamida uzoq vaqt mobaynida mavjud bo'la oladigan iqtisodiy tizim holatidir. 11 Makroiqtisodiy barqarorlik deganda iqtisodiy inqirozga barham berish, iqtisodiy taraqqiyotni ifodalovchi ko'rsatkichlarni muayyan darajada saqlab turish, umuman olganda iqtisodiyotni sog'lomlashtirish tushuniladi. Ma'lumki, barqarorlik – ma'lum bir tizimning tashqi ta'sirlar ostida joriy holatini saqlash qobiliyati hisoblanadi.Makroiqtisodiyotda barqarorlikesa buresurslardan foydalanish va aholi turmush darajasi o'rtasidagi uzoq muddatli muvozanatning saqlanishidir. Ilmiy manbalarda ushbu tushunchaning turlicha talqinini uchratish mumkin. Makroiqtisodiy barqarorlik – iqtisodiyotning narxlar darajasining barqarorligi va ishsizlik darajasining pastligi, milliy valyutaning barqarorligi, kapital, shu jumladan, uzoq davr mobaynida darajasi yuqori bo'lmagan inflyatsiya sharoitida xorijiy valyutaning erkin harakati jarayonida barqaror iqtisodiy o'sishga erishishni ta'minlovchi muntazam rivojlanishi; investitsiya va jamg'armalar uchun qulay shart- sharoitlar yaratish maqsadida davlat tomonidan amalga oshiriladi. B.Berkinov va F. Mamatovalarning fikriga ko'ra, “Makroiqtisodiy barqarorlik mamlakat iqtisodiy o'sishini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlik inflyatsiyaning past darajada bo'lgan va real almashuv kursi raqobatlasha oladigan darajada bir maromda bo'lgan holatni anglatadi. Bundan tashqari byudjet defitsiti va tashqi qarz barqaror narx va almashuv kursiga mos holda chegarada ushlab turiladi. Qachonki iqtisodiyot eksport narxlarining qat'iy salbiy ta'siri, jahon banklari foiz stavkalarining tezkorlik bilan o'sib ketishi kabi tashqi ta'sirlar ostida qolganda, davlatning fiskal va monetar siyosati inflyatsiya va almashuv kursining tebranishini oldini olish maqsadida tezda bu holatni tartibga soladi”. Bu ta'rifda makroiqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi ko'rsatkichlar-iqtisodiy o'sish, inflyatsiya, milliy valyuta almashinuv kursi, byudjet taqchilligi, davlatning tashqi qarzi kabilar sanab o'tilgan, balki barqarorlikning yuzaga kelishi omillari va uni tiklash (ta'minlash) vositalari (fiskal va monetar siyosat) ham qayd etilgan. Makroiqtisodiy barqarorlik(macroeconomic stability), bu milliy valyuta almashuv kursining, soliq stavkalari va bojxona bojlarining va boshqa xo'jalik sohalarining baholardagi barqarorligidir. Bu ishsizlikning past darajasi va iqtisodiy o'sish 12 hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlik hokimiyatning kuchayishi, jamiyat hayotining har bir jabhalarida qonunlarning so'zsiz amal qilishi va mamlakat oltin – valyuta zaxirasining o'sishi orqali yuzaga keladi. Makroiqtisodiy barqarorlik– ishsizlikning paydo bo'lishi, ishlab chiqarish kuchlarining to'liq ishlamasligi, inflyatsiya va iqtisodiy samaradorlikning pasayishiga olib keluvchi iqtisodiy hayotning (iqtisodiy davrlarning) tebranishi hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlik iqtisodiy o'sish sur'atlarining bir tekis dinamikasi ta'minlanishida, inflyatsiya sur'atining jilovlanishida, ishsizlik darajasining past sur'atda ta'minlanib turilishida, uzoq muddat milliy valyutaning almashinuv kursining pasayishi (devalьvatsiyasi) darajasining past sur'atlariga erishilishida, davlat byudjeti taqchilligi me'yorlar darajasida bo'lishida namoyon bo'ladi. “Iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichida iqtisodiy va moliyaviy barqarorlik tarkibiy o'zgartirishlar, iqtisodiyotni jonlantirish, so'ngra uni bir maromda, muvozanatni saqlagan holda rivojlantirishning asosiy sharti sifatida birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - bozorni shakllantirish yo'lidagi qonuniyatli va muqarrar jarayon. U eng avvalo tanglik hodisalariga barham berishga qaratilgan. Barqarorlashtiruvchi chora-tadbirlarning samaradorligi biz iqtisodiy tanglik va barqarorlik tushunchasiga qanday ma'no berishimizga, ularni qanday idrok qilishimizga, qaysi mezonlarga ko'ra baholashimizga ko'p jihatdan bog'liqdir” . Odatda xalqaro ekspertlar tomonidan mamlakat miqyosida makroiqtisodiy barqarorlikning ta'minlanganlik darajasi quyidagi mezonlar yordamida baholanadi: - barqaror iqtisodiy o'sish ; -to'la ish bilan bandlik; -baquvvat to'lov balansi; 13 -ichki baholarning barqarorligi; -foiz stavkalarining barqarorligi; -valyuta almashuv kursining barqarorligi; -daromadlarning taqsimlanish muammosi; -davlat tashqi qarzining me'yori; -davlat byudjet kamomadining YaIM ga nisbati; Quyida makroiqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi har bir mezonni xalqaro talablardan kelib chiqqan holda baholaymiz. Iqtisodiy o'sish - aholi jon boshiga mamlakatda yaratilgan YaIM hajmining oldingi yilga nisbatan o'sishi orqali ifodalanadi. Makroiqtisodiyot nazariyasi va jahon amaliyoti ko'rsatishicha mamlakatlarni yillik YaIMning o'sish sur'ati 7 % dan kam bo'lmasa, YaIMning hajmi 10 yilda 2 marta ko'payadi. Aksincha YaIMning yillik o'sish sur'ati 10 % dan kam bo'lmasa, mamlakat YaIM hajmi 7 yilda 2 marta ko'payadi. Iqtisodiy o'sish nuqtai nazaridan mamlakatimizning iqtisodiy rivojlanish yillarini 3 bosqichga bo'lib o'rganish mumkin: 1991-1995 pasayish yillari bo'lib, bu davrda mamlakatimiz YaIM yildan yilga pasayib borgan; 1996-2003 barqarorlashtirish yillari bo'lib, bu bosqichda mamlakatimiz YaIM ishlab chiqarishda pasayish tendentsiyasiga barham berilib, har yili 4-5 foiz o'sish ta'minlandi; 2004-2014 yillar yuqori o'sish sur'atlari ta'minlangan yillar bo'lib, YaIMning o'sish sur'atlari 8 foizdan ziyodni tashkil qildi. To'la bandlik deganda mamlakatda yashayotgan barcha aholini ish bilan bandligi nazarda tutilmaydi.Ishsizlik darajasi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlardan biri hisoblanib, xalqaro mezonlarga ko'ra ishsizlik darajasining kritik nuqtasi 10 % va tabiiy ishsizlik darajasi esa 5-6 % atrofida bo'lishi kerak. Mamlakatimizda ham keyingi yillarda aholini ish bilan bandligini ta'minlashga alohida e'tibor qaratib kelinmoqda. Jumladan, har yili yangi ish o'rinlarini yaratish borasida hukumat qarorlari asosida dasturlar qabul qilinmoqda va natijada yiliga qariyb 1 mlnga yaqin yangi ish o'rinlari yaratilishiga erishilmoqda. Ko'rilayotgan chora-tadbirlar 14 natijasida mamlakatimizda ishsizlikning tabiiy darajasi o'rtacha 4,5-5 foiz atrofida bo'lmoqda va ushbu ko'rsatkichning me'yoriy darajadan (6 foiz) pastligi mamlakatimiz uchun ijobiy holatdir. Baquvvat to'lov balansi - ma'lum davr mobaynida mamlakat rezidentlari va tashqi dunyo o'rtasida bo'ladigan bitimlar statistik qayd qilingan hujjatdir. U mamlakatning iqtisodiy aloqalarini aniq-lo'nda ifodalab pul-kredit, valyuta, byudjet-soliq, xalqaro savdo siyosatining hamda davlat qarzini boshqarish yo'nalishlarini tanlash uchun indikator vazifasini bajaradi. Ichki baholarning barqarorligi (past darajadagi inflyatsiya) deganda tovar va xizmatlarga narxlar darajasining oshishi va buning natijasida milliy valyutaning qadrsizlanishi tushuniladi. Past darajadagi inflyatsiya va uning me'yorlari: - Yevropa Ittifoqi mamlakatlari uchun – 2,0 %; - Boshqa rivojlangan mamlakatlar uchun – 3,0 %; - Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun – 10 % gacha. Keyingi 15 yilda mamlakatimiz tashqi savdosi ijobiy salьdo bilan ijro etilmoqda. O'zbekistonda oxirgi 10 yilda joriy hisoblar balansi musbat bo'lib, mamlakatimiz oltin valyuta zaxirasini oshirishda alohida ahamiyatga ega ekanligini ko'rish mumkin. Valyuta almashuv kursining barqarorligi – milliy valyutani jahonning qattiq valyutalariga (AQSh dollari, yevro, funt-sterling va h.k.) nisbatan almashuv kursining dinamikasi yordamida baholanadi. Agar davlat ikkita valyuta kursiga ega bo'lgan bo'lsa, bu kurslar o'rtasidagi farq 20 % dan oshmasligi kerak.Milliy valyutamizning konvertatsiyasi 2003 yildan boshlangan bo'lib, bugungi kunda uning chet el valyutalariga nisbatan qadri oshib bormoqda. Masalan, 2014 yilda olib borilgan valyuta siyosati ta'sirida so'mning almashuv kursi Xitoy yuaniga nisbatan 7,2 foizga, funt sterlingga nisbatan 4,0 foizga, Koreya voniga nisbatan 5,7 foizga va Turkiya lirasiga nisbatan 2,1 foizga pasayib, eksportni rag'batlantirishga xizmat qildi. Makroiqtisodiy muvozanatning yana bir muhim ko'rsatkichi – bu ishlab 15 chiqarilayotgan milliy daromadning aholi orasida taqsimlanishining odillik darajasi.Jahon tajribasida jamiyatda ijtimoiy tabaqalanish va xavfsizlik darajasini baholashning yana bir mezoni – Jini indeksidan keng foydalaniladi. Daromadlarning odil taqsimlanishi ko'rsatikichini aniq va yaqqol Jini koeffitsiyenti ifodalaydi. Jini koeffitsiyenti 0 ≤KJ≤1 oraliqda bo'ladi. B u ko'rsatkichning mazmuniga ko'ra: Jini koeffitsiyenti 0 ga teng bo'lganda daromadlar aholi orasida teppa-teng taqsimlanadi, 1 ga teng bo'lganda esa barcha daromadlar bitta shaxs tasarrufida bo'ladi. Vaholangki, hech qaysi jamiyatda aholining turli qatlamlari bir xil salohiyatga ega emas ekan, uning 0 teng bo'lishi mumkin emas. Keyingi yillarda mamlakatimizda ham ushbu ko'rsatkich bo'yicha ijobiy holatlar ko'zga tashlanmoqda. Misol uchun, O'zbekistonda mustaqillik yillarida Jini indeksi ko'rsatkichi 0,40 dan 0,296 ga pasaydi. Bu natija, Birlashgan Millatlar Tashkiloti tavsiyalariga binoan 0,35-0,37 miqdorida belgilangan xalqaro standartlar nuqtai nazaridan qaraganda, aholimizning ijtimoiy farovonligi muttasil o'sib borayotganidan dalolat beradi. Davlatning tashqi qarzi davlat eksport hajmining 20-30%dan oshmasligi lozim, aks holatda davlat mazkur qarzni to'lay olish qobiliyatiga ega bo'lmaydi va u uzoq muddatda to'lov balansi defitsitiga olib keladi. O'zbekistonda davlatning tashqi qarzi YaIMga nisbatan 15-20%dan oshmaydi. Bumustaqilligimizning ilk yillaridan boshlab ham davlat, ham tijorat banklari, kompaniya va korxonalar miqyosida har tomonlama puxta o'ylangan chetdan qarz olish siyosatini amalga oshirib kelayotganimiz bilan bog'liqdir. Davlat byudjetiga baho berishda, odatda, asosiy e'tibor byudjet daromadlari va xarajatlarining salьdosiga beriladi 1. 2.Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishga ta'siretuvchi omillar Ilmiy adabiyotlarda makroiqtisodiy barqarorlikka ta'sir ko'rsatuvchi omillarni 16 belgilashga bo'lgan turli yondashuvlarni uchratish mumkin. Mutaxassislarning fikricha, makroiqtisodiy barqarorlikka iqtisodiy, siyosiy, demografik, ilmiy-texnik, tabiiy va boshqa omillar ta'sir ko'rsatadi. Demak, makroiqtisodiy barqarorlikni iqtisodiyotning bir-biri bilan o'zaro aloqador bo'lgan va bir-birini taqozo etadigan omillar ta'sirida shakllangan holati sifatida talqin qilish mumkin. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda mehnat resurslarining holati muhim ahamiyatga ega. YaIMni yaratishda qatnashadigan iqtisodiy resurslarning eng asosiylaridan biri bo'lgan mehnat resurslaridan to'liq foydalanilmaslik ishsizlikda namoyon bo'ladi. Makroiqtisodiy tahlilda mehnat resurslari emas, balki ishchi kuchi kategoriyasidan ko'proq foydalaniladi. Ishchi kuchi yoki iqtisodiy faol aholi deganda mehnatga layoqatli yoshdagi ishlayotgan va ishsiz yurgan aholining umumiy soni tushuniladi. Ishsizlar – bu, ishchi kuchining bir qismi bo'lib, ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo'lmagan, lekin ishlashni hohlovchi va faol ish qidirayotgan aholidir. Ishsizlik darajasi deb ishsizlarni ishchi kuchi soniga nisbatiga (% hisobida) aytiladi va uni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: Ishsizlik darajasi = (ishsizlar soni / ishchi kuchi soni) x 100% Ishsizlik darajasining oshishi natijasida iqtisodiyot potentsial YaIM hajmini ololmaydi. Shu sababli mamlakat miqyosida ishsizlikni uning tabiiy darajasida saqlash va tartibga solish iqtisodiy jihatdan katta ahamiyatga ega. Ishsizlikning haqiqiy darajasi uning tabiiy darajasidan qanchalik yuqori bo'lsa, YaIM uzilishi shuncha ko'p bo'ladi. Shuning uchun ham potentsial hajmdagi YaIM haqiqiy YaIM dan katta bo'ladi. Ishsizlik darajasi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlardan biri hisoblanib, u nafaqat mamlakatni iqtisodiy jihatdan, balki aholi farovonligi, uning yashash sifati va umuman olganda aholining ijtimoiy holatini ifoda etuvchi ko'rsatkichdir. Makroiqtisodiy barqarorlik, ishsizlik darajasining pasaytirilishi bilan bir qatorda inflyatsiya sur'atlarining jilovlanishida va uning me'yor darajasida bo'lishiga erishishda namoyon bo'ladi. 17 Inflyatsiya (lotincha inflation – shishish, bo'rtish, taranglashish) – ma'lum davr mobaynida mamlakatda baholar o'rtacha (umumiy) darajasining barqaror o'sishi, pulning xarid qobiliyatini uzoq muddatli pasayishi. Umuman olganda, inflyatsiya pul muomalasi qonunlarining buzilish shakli sifatida makroiqtisodiy muvozanatning buzilishini, talab va taklif nomutanosibligini anglatadi. Inflyatsiya bozor iqtisodiyotining asosiy izdan chiqaruvchi omillari jumlasiga kiradi, uning sur'ati qanchalik yuqori bo'lsa, iqtisodiyotga xavfli ta'siri shunchalik katta bo'ladi. Inflyatsiya nafaqat pul muomalasining izdan chiqishi, balki butun takror ishlab chiqarish mexanizmining kasali, makroiqtisodiy buzilishlar natijasidir. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda fan-texnika yutuqlaridan keng foydalanish yirik tarkibiy o'zgarishlarga olib keladi, natijada tarmoqlar va sohalar bo'yicha ishchi kuchini talab etish va taqsimlashda ham katta o'zgarishlar bo'ladi. Qishloq xo'jaligi, undiruvchi sanoat hamda an'anaviy materiallar, ayniqsa, qora metallurgiya mahsulotlari ishlab chiqarishda band bo'lganlar soni keskin ravishda qisqaradi. Xizmat ko'rsatish sohasi iqtisodiyotning eng dinamik sektoriga aylanib, uning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi ham, bu sohada band bo'lganlar soni ham ortib boradi. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda amalga oshirilayotgan tarkibiy o'zgarishlar orasida fan-texnika taraqqiyotini ta'minlaydigan, o'sishda nisbatan yuqori sur'atga ega bo'lgan tarmoqlar guruhini tashkil etish birinchi darajali diqqatga sazovordir. Bu guruhlardagi ishlab chiqarish tarmoqlariga kimyo, neftkimyosi sanoati, atom energetikasi, elektronika, radiotexnika sanoati, sof va o'ta sof materiallar, EHM lar, raqamli dasturlar bilan boshqariladigan stanoklar, robotlar, lazerli aloqa vositalari, nazorat qilish va boshqaruvning kompьyuter tizimlari va boshqalar kiradi. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda mehnat unumdorligini oshirish muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda korxonalardagi mehnat unumdorligi bir qator iqtisodiy va ijtimoiy shart-sharoitlarni yaratish orqali namoyon bo'ladi. Jumladan, mehnat jarayonini tashkil etish, boshqarish, xodimlarni moddiy rag'batlantirish, 18 ishchi o'rinlarini avtomatlashtirish va h.k. Bu shart-sharoitlarning o'z vaqtida va to'liq ta'minlanishi pirovardida yaratilayotgan mahsulot va xizmatlar hajmining o'sishiga olib keladi. Fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan foydalanish makroiqtisodiy barqarorlikning asosini tashkil etadi. Bugungi kunda barcha rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy o'sish modelida ushbu omilning ishtiroki beqiyosdir. Hozirda jahonning ko'plab mamlakatlari o'zlarining tovar bo'yicha raqobatbardoshliklarini oshirishni innovatsiyalardan foydalanish, ilmiy-texnikaviy salohiyatni yuksaltirish orqali yuqori texnologik mahsulotlarni ishlab chiqarish hisobiga ta'minlamoqda. Biroq, keyingi yillarda respublikamizda fanga bo'lgan real moliyaviy ajratmalarning pasayish holati sezilmoqda. Hozirda mamlakatimiz sanoatidagi innovatsion jihatdan faol korxonalarning soni hamda sanoat mahsuloti umumiy hajmidagi ilmiy mahsulotning ulushi juda past 1-2 % atrofida bo'lmoqda. Shunga ko'ra, bugungi kunda fan va ishlab chiqarish sohalari o'rtasidagi integratsion aloqani yanada kuchaytirish, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning o'z faoliyatida innovatsion ishlanmalardan foydalanishni rag'batlantirish iqtisodiy o'sishni ta'minlashning asosiy yo'llaridan hisoblanadi. Makroiqtisodiy barqarorlikka erishish, kelgusida iqtisodiy o'sish uchun zamin hozirlaydi. Har qanday milliy iqtisodiyot kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, ya'ni o'tgan yilga nisbatan ko'proq mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishni o'z oldiga maqsad qilib qo'yadi. Yildan yilga aholi sonining ko'payishi, kishilar ehtiyojini kengaytirilgan ishlab chiqarishni shart qilib qo'yuvchi asosiy sabablardan biri hisoblanadi. Aynan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish dinamikasi iqtisodiy o'sishning mohiyatini tashkil qiladi. Iqtisodiy o'sish-muayyan davr mobaynida real YaIM hajmining o'tgan davrdagiga nisbatan oshishi, to'liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chiqarish darajasini uzoq muddatli ko'payishi tendentsiyasini anglatadi. Iqtisodiy o'sish muayyan davr mobaynida mamlakatda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish darajasining ijobiy o'zgarishidir. Boshqacha aytganda, iqtisodiy o'sish bu 19 milliy iqtisodiyotda muayyan davr mobaynida (odatda bir yil) mahsulotlar ishlab chiqarish hajmining oshishidir. Prezidentimiz I. Karimov barqaror iqtisodiy o'sish haqida shunday fikr bildiradilar: Barqaror iqtisodiy o'sish bozor iqtisodiyotiga o'tishning birinchi asoslaridan biridir. Shuning uchun ham iqtisodiyotni barqarorlashtirish – iqtisodiy islohotlarimizni amalga oshirishning muhim shartidir. Iqtisodiyot barqaror ishlagandagina bozor munosabatlariga muvaffaqiyatli o'tish mumkin. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish - bozorni shakllantirish yo'lidagi qonuniy va muqarrar bosqichdir. Biz iqtisodiyotni barqarorlashtira borib, bozor munosabatlarini normal rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarnivujudga keltiramiz”. Iqtisodiy o'sish jami taklifning o'sishini yoki boshqacha aytganimizda, haqiqiy va potentsial YaIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy o'sishni aniqlash va hisoblash mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining eng muhim ko'rsatkichi - yalpi ichki mahsulotga bog'liq. Iqtisodiy o'sish muammosini o'rganish natijasida real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi-cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammosiga yechim topiladi. Iqtisodiy o'sish nafaqat mamlakat real daromadlarining o'sishi, shuningdek, jon boshiga to'g'ri keladigan real daromadlarning o'sishini ham anglatadi. Shu sababli ham iqtisodiy o'sish ikki xil usul bilan o'lchanadi. Birinchi usulda iqtisodiy o'sish real YaIM ni o'tgan davrga nisbatan o'zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamikasini aniqlash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usulda iqtisodiy o'sish aholi jon boshiga to'g'ri keladigan real YaIM ning o'tgan davrga nisbatan o'zgarishi sifatida aniqlanadi. Har bir mamlakat iqtisodiy o'sishga ta'minlashga intiladi, chunki iqtisodiy o'sish, birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning ko'payishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo'lishiga, to'rtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat nufuzining oshishiga olib keladi. 20 Iqtisodiy o'sish turli nuqtai nazarlar orqali o'rganilishi sababli, uning intensiv va ekstensiv turlarini ajratib ko'rsatish mumkin (1.2.1-rasm).Ekstensiv iqtisodiy o'sish moddiy ishlab chiqarishda foydalaniladigan resurslar hajmining oshishi natijasida kelib chiqadi. Boshqacha aytganda, ekstensiv iqtisodiy o'sish tabiiy resurslar, ishchi kuchi va kapital kabi ishlab chiqarish omillarini qo'shimcha jalb qilish va faqat ularning miqdoriy oshishi hisobiga ro'y beradi. Bunda ularning sifat va texnikaviy darajasi o'zgarmasdan qoladi.Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko'paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o'rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo'yicha xuddi shunday yana bir korxona ko'riladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o'zgarmay koladi. Intensiv iqtisodiy o'sish esa ilmiy-texnikaviy bazani takomillashtirish va barcha ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanib mehnat unumdorligini oshirish orqali ta'minlanadi. Intensiv yo'l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o'sishida, mahsulot sifatining oshishida o'z ifodasini topadi. Real hayotda intensiv va ekstensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo'lmaydi, balki muayyan uyg'unlikda, bir-biri bilan qo'shilgan tarzda bo'ladi. Shu sababli ko'proq ustuvor intensiv va ustuvor ekstensiv iqtisodiy o'sish turlari haqida so'z yuritiladi. Iqtisodiy o'sish bir qancha omillarga bog'liqdir. Iqtisodiy o'sish doimo iqtisodiy va noiqtisodiy omillar ta'siri natijasida kelib chiqadi. Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy o'sish omillari deganda ishlab chiqarishning real hajmini ko'paytirish, o'sish samaradorligi va sifatini oshirish imkoniyatlarini belgilaydigan hodisalar va jarayonlar tushuniladi. Iqtisodiy omillarga foydalanilayotgan resurslar miqdorini oshirish va sifatini takomillashtirish omillari kirsa, noiqtisodiy omillar o'z ichiga siyosiy, harbiy, geografik, iqlimiy, milliy va madaniy omillarni oladi. Iqtisodiy o'sishga ta'sir qilish mexanizmiga ko'ra omillar bevosita va bilvosita omillarga bo'linadi. 21 Iqtisodiy o'sishga bevosita ta'sir ko'rsatuvchi iqtisodiy omillarga quyidagilar kiradi: - tabiiy resurslar soni va sifati; - mehnat resurslari soni va sifati; - asosiy kapital hajmi; - texnologiyalar va ishlab chiqarishni tashkil etish; - jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanish darajasi; Ikkinchi guruh omillari jamiyatdagi iqtisodiy o'sish potentsialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari, ya'ni bilvosita omillar kiritiladi: - bozorning monopollashuvi darajasining pasayishi; - iqtisodiyotdagi soliq muhiti; - kredit-bank tizimi samaradorligi; - iste'mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o'sishi; - eksport hajmining o'sishi; - iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari; - daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi. Iqtisodiy o'sishga ta'sir etuvchi muhim omillardan biri bu – investitsiya me'yori his oblanadi. Investitsiya me'yori iqtisodiyotning sog'lomligini aks ettiradi va iqtisodiyotda modernizatsiyalashni va tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirishning asosi hisoblanadi. Modernizatsiya jarayonlarini amalga oshirayotgan o'tish iqtisodiyotiga ega va rivojlanayotgan mamlakatlarda investitsiya me'yori va iqtisodiy o'sish sur'atlari o'rtasida korrelyatsion aloqalar, bog'liqliq mavjud. Masalan, Xitoyda oxirgi 20 yil mobaynida iqtisodiy o'sish sur'atlari barqaror darajada bo'lishining sababi investitsiya me'yorining 41-45 foiz oralig'ida bo'lishi hisoblanadi. Tahlillar ko'rsatishicha, investitsiya me'yori o'tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda milliy valyutada va joriy baholarda hisoblanadi. Ushbu holat investitsiya me'yori miqdorining sun'iy ravishda oshishiga olib keladi. Ko'pchilik mutaxassislar fikricha, o'tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda, xususan Rossiyada, modernizatsiya jarayonlarini amalga oshirish, iqtisodiyotni innovatsiyaviy 22 rivojlantirish yo'liga o'tkazish, barqaror iqtisodiy o'sish sur'atiga ega bo'lish uchun investitsiya me'yori 35-40 foiz atrofida, O'zbekistonda esa, 28-30 foiz atrofida bo'lishi kerak. Keyingi yillarda mamlakatimizda oqilona va har tomonlama puxta o'ylab olib borilayotgan investitsiya siyosati natijasida, iqtisodiyotimizga jalb qilinayotgan investitsiyalar, jumladan xorijiy investitsiyalar hajmi miqdor va sifat jihatdan takomillashib bormoqda. Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o'sish omillarini o'rganish hamda uning kelgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari pirovardida turli iqtisodiy o'sish modellarining yaratilishiga olib keldi. Iqtisodiy o'sish modellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli ko'payishi taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi. Boshqa iqtisodiy modellar singari iqtisodiy o'sish modellari ham real jarayonlarni abstrakt va soddalashgan ko'rinishda, shartli tarzda grafiklarda va tenglamalarda aks ettiradi. Odatda iqtisodiy o'sishning quyidagi nazariyalarini farqlaydilar: - iqtisodiy o'sishning yangi keynscha nazariyalari; - iqtisodiy o'sishning yangi klassik nazariyalari; - iqtisodiy o'sishning empirik nazariyalari; - endogen o'sishning yangi nazariyalari(1.3.1-rasm). Ushbu yo'nalishlar doirasida esa iqtisodiy o'sishning turli nazariy modellari yaratila boshlandi. XX asrning o'rtalarida keynschilikning makroiqtisodiy muvozanat nazariyasi asosida yangi yo'nalish, ya'ni neokeynschilik vujudga keldi. Iqtisodiy o'sishning dinamik modellarini ishlab chiqqan neokeynschilik vakillari orasida ingliz iqtisodchisi Roy Xarrod (1900-1978 y.) o'z modelida ishchi kuchi, aholi jon boshiga daromad va naqd kapital o'sishi o'rtasidagi munosabatlarni tadqiq qildi. U milliy daromadning kapital sig'imlilik darajasini ifodalovchi “kapital koeffitsiyenti” tushunchasini yaratdi. R. Xarrod kapital sig'imlilik mezonidan texnika taraqqiyotining iqtisodiyotga ta'sirini tahlil qilishda foydalandi. Amerikalik iqtisodchi neokeynschilik yo'nalishi vakili Yevsey Domar (1914-1997 23 y.) ham R. Xarrod tadqiqotlaridan bexabar ravishda mutanosib iqtisodiy o'sishning biroz boshqacharoq modelini taklif etdi. U J.M. Keynsning investitsiyalar daromadni shakllantirish orqali talabni oshiradi, degan fikriga qo'shimcha qilib, investitsiyalar bir vaqtning o'zida tovarlar taklifining oshishiga ham olib keladi, deb ta'kidlaydi. Ye. Domar va R. Xarrod modellarida iqtisodiy o'sishni rag'batlantiruvchi omil sifatida investitsiyalar keltiriladi, chunki ular mulьtiplikativ ta'sirga ega va shuning uchun barqaror o'sishni ta'minlaydi. Ushbu modelda J. Keynsdan farqli o'laroq takror ishlab chiqarish jarayoni uzoq muddatli davr dinamikasida tadqiq qilingan. Xarrod-Domar modeli bozor iqtisodiyotining o'z-o'zini boshqarish imkoniyatiga ega bo'la olmasligini asoslab berdi. Ushbu modelni respublikamiz iqtisodiyotida qo'llaydigan bo'lsak, mustaqillikning datlabki kunlaridan boshlab mamlakatimizda qator izchil islohotlar olib borilib, mamlakatda yalpi ichki mahsulotning o'sishiga hamda iqtisodiy rivojlanishga bevosita ta'sir ko'rsatayotgan investitsiyalarga katta e'tibor berib kelinmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotini yuksaltirish, zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan jihozlangan yangi korxonalarni barpo etish va rekonstruktsiya qilish uchun investitsiyalarni jalb qilish hal qiluvchi ahamiyatga ega. So'nggi vaqtlarda respublikamizda investitsion muhitni sog'lomlashtiruvchi va mustahkamlovchi iqtisodiy-siyosiy vaziyat tendentsiyasi hukm surmoqda. Iqtisodiy o'sishning yangi klassik ilk nazariyalari 1950-1960 yillarning chegarasida paydo bo'ldi. O'sha davrda iqtisodiy o'sish sur'atlarini foydalanilmayotgan quvvatlar hisobiga emas, balki yangi texnikalarni joriy qilish, mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarishni tashkil etishni takomillashtirish hisobiga jadallashtirish muammosi birinchi o'ringa ko'tarildi. Bu yo'nalish vakillari (amerikalik iqtisodchi Robert Solou va ingliz iqtisodchisi Jeym Smit va boshqalar) nazariyasining metodologik asosini ishlab chiqarish omillarining klassik nazariyasi tashkil etadi. Ma'lumki, bu nazariyada mehnat, kapital va yer ijtimoiy mahsulotni hosil qilishning mustaqil omillari sifatida talqin etiladi. Shu bilan birga, yangi klassik nazariyada 24 ishlab chiqarish omillari egalari tomonidan olinayotgan daromadlar bu omillarning eng ko'p miqdordagi mahsulotlari tomonidan belgilanishi g'oyasi ilgari surilgan eng yuksak unumdorlik nazariyasiga ham tayanadi. Neoklassik nazariyasi vakili Robert Solou (1924 yilda tug'ilgan) o'z modelida jamg'armalar, mehnat resurslari o'sishi va ilmiy-texnik taraqqiyotning aholi turmush darajasi va uning dinamikasiga ta'sir qilish mexanizmini aniqladi. R. Solouning asosiy xulosasi shuki, uzoq muddatda iqtisodiy o'sish sur'atlari kapital qo'yilmalar oshishiga emas, balki texnologik rivojlanish omiliga bog'liq bo'ladi. Shunday ekan, uningcha doimiy texnik rivojlanish va resurslardan samarali foydalanish iqtisodiy o'sishning asosiy omillari hisoblanadi. Dj. Mid modeli ham neoklassik asoslarga ega bo'lib, iqtisodiy o'sishni marjinalistik yondashuvlar orqali tushuntiradi. O'z kontseptsiyasini Dj. Mid “Iqtisodiy o'sishning neoklassik nazariyasi” (1961 y.) nomli kitobida ifodalagan. Mehnat va texnik taraqqiyot o'sish sur'atlarini doimiy deb taxmin qilib Dj. Mid quyidagi xulosaga keldi: iqtisodiy o'sishning barqaror sur'atiga kapital o'sishning barqaror sur'atlari va uning milliy daromad o'sish sur'atlari bilan tengligi sharoitida erishiladi. Agar kapital oshishining sur'atlari milliy daromad o'sishi sur'atlaridan oshsa, unda bu jamg'arish sur'atlarining o'z-o'zidan pasayish sur'atlariga olib keladi.Dj. Mid modelida davlat faqatgina pul-kredit siyosatidan foydalanilgan holda barqarorlashtiradigan vazifani bajaradi. Faqatgina shu resurslarning zarur bandligi va barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlaydigan daromad va jamg'armalarning qayta taqsimlash mexanizmini yaratishga imkon beradi. Iqtisodiy o'sishning zamonaviy nazariyalari shakllanishiga iqtisodiy o'sishga turli omillarning ta'sirini o'rganishga yo'naltirilgan empirik tadqiqotlar ulkan hissa qo'shdi. Bu sohada izlanishlar olib borgan eng yirik tadqiqotchilardan biri Edvar Denison (1915-1992 y.y.)dir. Amerikalik iqtisodchi inson omili ta'sirini o'lchash uchun faqat ish kuchi soninigina emas, balki mehnat unumdorligining xodimning yoshi va jinsi, ma'lumoti va kasbiy tayyorgalik darajasiga bog'liqligini ham hisobga olgan. 25 E. Denisonning fikriga ko'ra, mehnat unumdorligining iqtisodiy o'sishga ta'siri quyidagi jarayonlar natijasida ro'y beradi: - texnologik bilimlarning kengayishi yoki ishlab chiqarishni tashkil etishni takomillashtirish; - “boy berilganni qoplash”, ya'ni taraqqiy etgan davlatlar tomonidan qoloq mamlakatlarga amaliy bilimlarni taqdim etish. Bu qoloq mamlakatlarga rivojlangan davlatlarning eng maqbul iqtisodiy o'sish darajasiga yaqinlashish imkonini beradi; - ishlab chiqarishning jismoniy omillarini joylashtirishni yaxshilash hamda ularni eng yuqori samara beradigan tarmoq va mintaqalarda qo'llash; - iqtisodiyot ko'lamlarini kengaytirish, ayni paytda ishlab chiqarishni ixtisoslashni rivojlantirish va milliy bozorlarni rivojlantirish. Pol Romer (1955 yilda tug'ilgan) va Robert Lukas (1937 yilda tug'ilgan) 1980 yillar oxiri va 1990 yillarning boshlarida Solou modelidan qoniqmagan holda endogen iqtisodiy o'sish nazariyasini yaratdilar. Bu nazariya texnologik taraqqiyotni matematik tushuntirishni nazarda tutar edi va o'z ichiga ishchilar faoliyati samarasini oshiradigan bilim, malaka va qobiliyatni ifodalaydigan inson kapitali tamoyilini ham olgan edi. Boshqa kapital shakllaridan farqli ravishda inson kapitalining rentabelligi o'sish tendentsiyasiga ega bo'ladi. Shuning uchun mamlakatning iqtisodiy o'sishi kapital to'plangan sari sekinlashmaydi va iqtisodiy o'sish sur'atlari kiritilayotgan kapital turiga bog'liq bo'ladi. Inson kapitalini oshiradigan omillar sifatida esa ta'lim va innovatsiyalar keltiriladi. Agar barcha modellarni umumlashtirgan holda o'rganadigan bo'lsak, bugungi kunda ayni bir modelning iqtisodiyotda to'liq qo'llanilayotganligini ko'rishning iloji yo'q deb o'ylaymiz. Keynschilar bu borada iqtisodiy o'sishni modellashtirishda asosiy e'tiborni investitsiya va davlat boshqaruviga qaratsa, neoklassiklar davlat boshqaruvini inkor etgan holda barcha ishlab chiqarish omillarining samadorlik jihatlarini ustuvor deb hisoblashadi. Bizning fikrimizcha biror davlat o'z iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish yo'lida ayni bir iqtisodiy o'sish modelini tanlamasdan, o'z mamlakat tabiiy, ijtimoiy hamda 26 iqtisodiy salohiyatidan kelib chiqqan holda, aholining urf-odatlari, an'analari va mentalitetidan kelib chiqqan holda o'z iqtisodiy o'sish modelini ishlab chiqishi lozimdir. Shundan so'ng bu mamlakat iqtisodiyoti turli xil tashqi ta'sirlarga sezuvchanlik darajasi kamayadi va jahon iqtisodiyoti bo'ylab sodir bo'layotgan inqirozlarga qarshi chidamlilik darajasi yetarlicha yuqori bo'ladi. Bunga yaqqol misol sifatida mamlakatimiz Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan rivojlanishning “O'zbek modeli”ni keltirishimiz mumkindir. Yurtimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida qo'lga kiritilayotgan yuksak natijalar, eng avvalo, yangidan-yangi zamonaviy tarmoq va ishlab chiqarish quvvatlarining yo'lga qo'yilishi, buning ta'sirida mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining sezilarli darajada ortib borayotgani, yaratilayotgan mahsulot va ko'rsatilayotgan xizmat turlarining ko'payib, sifatining tubdan yaxshilanib borishi, bir so'z bilan aytganda, iqtisodiyotimizning yangicha mazmun va mohiyat kasb etib borishida mustaqil taraqqiyot yo'lining to'g'ri tanlangani, amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat strategiyasining har tomonlama puxta asoslangan hamda xalqimizning fidokorona mehnati eng muhim va asosiy omil bo'lib xizmat qilmoqda. Bu omillarning yagona maqsad – yurt tinchligi va ravnaqi, xalqimiz farovonligi yo'lida jamiyatimizning doimo hamjihat bo'lib kelayotgani o'ta murakkab mustaqil taraqqiyot yo'lini bosib o'tishda naqadar og'ir sinovlardan muvaffaqiyatli o'tishga imkon yaratdi. Birgina misol, 2008 yilda boshlangan, bugungi kunga qadar salbiy ta'sir va oqibatlari saqlanib qolayotgan, keyingi yillarda rivojlangan mamlakatlarda o'zining yangi “xuruji”ni namoyon etayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi nafaqat ayrim mamlakatlar, balki dunyoning deyarli barcha qitьalarida iqtisodiy siyosatning zaif jihatlarini, ayniqsa, bank-moliya tizimining “mo'rt” bo'g'inlarini oshkor etib qo'ydi. 27 II.BOB. O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MAKROIQTISODIY BARQARORLIKNI TAMINLASH VA IQTISODIY O'SISH DINAMIKASI TAHLILI 2.1. Respublikada makroiqtisodiy barqarorlikni ifodalovchi ko'rsatkichlar tahlili Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning har bir bosqichida makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy o'sishni ta'minlash asosiy ustuvor vazifa etib belgilab kelindi. Ma'lumki, makroiqtisodiy barqarorlik mamlakatning YaIMda namoyon bo'ladi va u davlatning iqtisodiy qudratiga baho beradi. O'zbekistonda yalpi ichki mahsulotning yillar davomida o'sish dinamikasi, foizda. Agar mamlakatimizda YaIMning o'sish sur'atlari 2000-2003 yillarda 3,8-4,2 foiz, 2004-2006 yillarda 7-7,3 foiz, 2007-2008 yillarda esa 9-9,5 foiz darajasida kuzatilgan bo'lsa, keyingi yillarda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi mazkur ko'rsatkichga ham o'z ta'sirini ko'rsatib, o'sish sur'atlarida bir oz pasaygan bo'lsada dunyodagi kamdan-kam mamlakatlarda kuzatilayotgan yuqori o'sish dinamikasiga ega. Mamlakat iqtisodiyotining yuqori sur'atlarda o'sishi barcha mavjud imkoniyatlarning safarbar qilinayotganligi hamda o'zini oqlagan islohotlar strategiyasining izchil davom ettirilayotganligi hisobiga ta'minlanmoqda. Xususan: – xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, biznes yuritish, mahalliy va xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun zarur sharoit va qulay muhit yaratish borasida aniq chora-tadbirlarning amalga oshirilishi; – sanoatni rivojlantirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, yuqori texnologiyali va zamonaviy ishlab chiqarish ob'ektlarini ishga tushirish, ushbu sohada keng qamrovli investitsion dasturlarning izchillik bilan amalga oshirilishi; – iste'mol tovarlari ishlab chiqarish hajmini tubdan oshirish, bunda sanoat kooperatsiyasi asosida tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab 28 chiqarishni mahalliylashtirish ko'lamining yanada kengaytirilishi; – banklarning kapitallashuvi, likvidligi va resurs bazasini yanada mustahkamlash hamda ularning investitsion faolligini yanada oshirishga qaratilgan izchil va aniq maqsadli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi; – ijtimoiy sohani rivojlantirish, aholi bandligi va real daromadlarining oshishini ta'minlashga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi iqtisodiyotning yuqori sur'atlarda o'sishiga zamin yaratmoqda. Mazkur omillar ta'sirida 2014 yilda mamlakatimizda YaIMning real o'sishi 2013 yilga nisbatan 8,1 foizni tashkil qilib, uning mutlaq hajmi 144,9trln. so'mga teng bo'ldi. Ma'lumki, iqtisodiyot davlat tomonidan ma'muriy, iqtisodiy va ijtimoiy usullar bilan tartibga solinadi. Ma'muriy usullar antimonopol tadbirlar, majburiy standartlarni o'rnatish, tadbirkorlik faoliyatini litsenziyalash va sub'ektlarni ro'yxatga olish kabilarni o'z ichiga oladi. Ijtimoiy usullarga davlat ijtimoiy ta'minoti, minimal ish haqini o'rnatish, ishsizlik nafaqalarini berish kabilar kiradi. Iqtisodiy usullar byudjetdan moliyalashtirish, davlat xaridi, davlat sektori faoliyati kabi to'g'ridan- to'g'ri usullarni va byudjet-soliq hamda pul-kredit siyosatidan iborat bevosita tartibga solish usullarini o'z ichiga oladi. Mamlakatimizda iste'mol narxlari indeksi (inflyatsiya) 2000 yilda 28,2 foizni, 2001 yilda 26,6 foizni, 2002 yilda 21,6 foizni tashkil qilgan bo'lib, bu ko'rsatkich 2003 yilda 3,8 foizni tashkil qilgan. 2002 yilga nisbatan 2003 yilda inflyatsiya darajasining keskin pasayishiga makroiqtisodiy siyosatdagi o'zgarishlar hamda metodologiyadagi o'zgarishlar ta'sir ko'rsatgan. Makroiqtisodiy siyosatdagi o'zgarishlar: 1. 2003 yildan boshlab davlat byudjeti kamomadini qoplash uchun Markaziy bank tomonidan kreditlash to'xtatildi. 2. Markaziy bank tomonidan markazlashgan kreditlarni berishga chek qo'yildi.Natijada inflyatsiyaning ikki yirik o'chog'i so'ndirildi. 29 Metodologiyadagi o'zgarishlarga: Respublikamiz aholisining iste'mol savatiga kiruvchi meva-sabzavotlar guruhidagi 16 turdagi mahsulotlarni xalqaro andozalarda belgilanganidek har oyda bir xil miqdorda emas, balki eng pishiqchilik fasllarida, masalan, kartoshka, piyoz, sabzi kabi mahsulotlarni katta miqdorda, odatda oktyabrь va noyabrь oylarida eng arzon paytda ko'p miqdorda xarid qilib, qish oylarida, ya'ni narxi qimmat fasllarda kamroq xarid qilinishini hisobga olib, metodologiyaga ma'lum o'zgartirishlar kiritilgan. Unga ko'ra yilning har bir oyida aholi tarafidan 16 turdagi meva-sabzavotlarni qancha miqdorda xarid qilingan bo'lsa, iste'mol savatida ushbu vazn qo'llanila boshlandi. Ya'ni, yangi metodologiyaga ko'ra turli davr mobaynida istemol va xarid qilinayotgan maxsulotlarning tarkibining o'zgarishlari ham hisobga olina boshlangan. 2014 yilda Markaziy bank tomonidan qat'iy pul-kredit siyosati yuritilganligi hamda respublika Hukumati tomonidan iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta'minlashga qaratilgan tizimli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi inflyatsiyani jilovlashda muhim ahamiyat kasb etdi va uning belgilangan prognoz ko'rsatkichdan past bo'lishi ta'minlandi.Inflyatsiya darajasi yil yakunlari bo'yicha 6,1 foizni tashkil etdi. Bu prognoz ko'rsatkichlariga nisbatan sezilarli darajada pastdir. 2014 yil yakuni bo'yicha iste'mol baholari indeksi asosida hisoblanadigan inflyatsiya darajasi 2013 yilga nisbatan 0,7 foiz bandga pasayib, 6,1 foizni tashkil etdi (2.1.2- rasm). Bunda iste'mol baholari indeksining o'sishi asosan nomonetar omillar hisobiga yuz berdi.Jumladan, 2014 yilda oziq-ovqat mahsulotlarining narxi 3,7 foizga o'sib, uning inflyatsiyaga ta'siri 1,8 foizni, nooziq-ovqat mahsulotlari narxi 7,0 foizga o'sib, inflyatsiya darajasiga ta'siri 2,2 foizni tashkil etdi. Xizmatlar narxi esa 11,3 foizga o'sib, inflyatsiya darajasiga ta'siri 2,1 foizni tashkil qildi. So'nggi yillarda valyuta siyosati uning asosiy tamoyillari, ya'ni milliy valyutamiz so'mning almashuv kursi barqarorligini hamda ichki valyuta bozorida talab va taklifning mutanosibligini ta'minlash maqsadlaridan kelib chiqib amalga