O‘ZBEKISTONDA DEMOKRATIK, FUQAROLIK JAMIYATI ASOSLARINING SHAKLLANISHI, AMALGA OSHIRILGAN SIYOSIY ISLOHOTLAR REJA 1. Milliy davlat boshqaruvi tizimi. Mustaqil O‘zbekistonda hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi. 2. O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va uning ahamiyati. Siyosiy partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar. 3. O‘zbekistonda parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq-tartibot organlari va sud tizimidagi o‘zgarishlar. 4. O‘zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy-sherikchilik. 5. O‘z-o‘zini boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni demokratlashtirishdagi o‘rni. 6. O‘zbekistonda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Inson haq-huquqlarini ta’minlash va himoya qilish. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish jarayonida ikkita asosiy vazifa uddalangani qayd etilgan. Avvalo, iqtisodiyotda ma’muriy-buyruqbozlik va taqsimot tizimidan bozor munosabatlariga o‘tilgan bo‘lsa, ikkinchidan, davlat organlarining yangi sharoitlarda samarali faoliyat yuritishiga erishildi. Ma’muriy islohotlar davlat boshqaruvi tizimi organlari tuzilmasini unifikatsiyalashtirdi. Davlat xizmati ushbu tizimning asosiy unsuriga aylandi. Tahlillar shuni ko‘rsatayaptiki, davlat xizmati faoliyatini tartibga soladigan hujjatlar bugungi kunning talab va vazifalariga javob bermayapti, sohadagi barcha masalani qamrab olmasdan, yagona huquqiy standartlar hamda ma’muriy- boshqaruv amaliyotini o‘rnatishga xalaqit qilmoqda. Xususan, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish darajasining pastligi, yagona kadrlar siyosatining yo‘qligi, davlat xizmatchilarining ijtimoiy va huquqiy himoyasi ular tomonidan bajarilayotgan vazifalarga mos emasligi davlat xizmatchilarining ish faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatayapti. Bularning barchasi, o‘z navbatida, tashkilotlar, fuqarolar hamda fuqarolik jamiyati institutlari o‘rtasidagi munosabatlarning byurokratlashuviga, davlat tuzilmalari faoliyati yopiqligiga shart-sharoit - yaratmoqda. Bundan tashqari, huquqiy asoslar “Elektron hukumat” tizimining jadal ravnaqidan, davlat xizmatlari va ma’muriy tartib-taomillarining taraqqiyotidan ortda qolmoqda. Amaldagi qonun hujjatlarida davlat hokimiyati organlari xodimlarini belgilashda bir qator tushunchalar qo‘llaniladi. Biroq ko‘lamiga ko‘ra, biri-biridan tubdan farq qiladi. Hukumatning 1997 yil 3 iyuldagi qarorida ko‘rsatilgan Davlat xizmatchilarining lavozimlari ro‘yxatiga vazirlik va idoralar, hokimliklar, o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda prokuratura idoralari xodimlarining qator lavozimlari kiritilgan. Vaholonki, Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 2 martdagi qarori bilan tasdiqlangan Davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari xodimlarining odob-axloq namunaviy qoidalarida davlat xizmatchisi deganda, faqatgina hokimliklar, vazirlik va idoralar xodimlari tushuniladi. Qonunchilikda ayni paytda “ma’muriy-boshqaruv xodimlari” degan tushuncha ham qo‘llanilmoqda. U yuqorida qayd etilgan ro‘yxatga kiritilmagan qator tashkilotlarni ham o‘z ichiga oladi. Nomenklaturada xo‘jalik boshqaruvi organlari lavozimlari borligi uning asosiy farqi hisoblanadi. Shu bilan birga, qonunchiligimizda saylanadigan mansabdor shaxslar faoliyati tartibga solingan. Masalan, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlari deputatlarining maqomi hamda vakolatlari belgilab qo‘yilgan. Bir qator hujjatlar, jumladan, “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”gi, “Prokuratura to‘g‘risida”gi, “Sudlar to‘g‘risida”gi, “Davlat soliq xizmati to‘g‘risida”gi, “Davlat bojxona xizmati to‘g‘risida”gi qonunlar ayrim davlat organlarining maqomini belgilab beradi. Ko‘plab idoralar o‘z maqomi, maqsad va vazifalari belgilangan tegishli nizomlar asosida ish olib bormoqda. Ko‘rinib turibdiki, davr davlat xizmatlari sifatini oshirish, davlat xizmatchilari faoliyatining ochiqligi va qonuniyligini ta’minlash bo‘yicha vazifalarni hal qilishni kun tartibiga olib chiqmoqda. Bu vazifalar davlat xizmatchisi huquq va vakolatlarini aniq belgilab berishni taqozo etayapti. Shu bois Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida davlat xizmati institutini isloh etish, davlat xizmatchilarining moddiy va ijtimoiy ta’minoti, ularning kasbiy tayyorgarligini tubdan takomillashtirish, bu sohaga yangicha fikrlaydigan, mas’uliyatli, tashabbuskor, vatanparvar kadrlarni jalb etish bo‘yicha samarali tizim yaratish zarurligini ta’kidlagan edi. Davlatimiz rahbari yaqin kunlarda “Davlat xizmati to‘g‘risida”gi qonunni ishlab chiqish vazifasini qo‘ydi. Bu vazifa 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yilida amalga oshirishga oid Davlat dasturida alohida bandda ko‘rsatib o‘tilgan. Hozirgi kunda yuqori turuvchi lavozimlarga tayinlash va ko‘rsatish, kadrlar zaxirasini shakllantirish, xizmatchilarni attestatsiyadan o‘tkazish tizimi borasida yagona yondashuv yo‘q, mazkur jarayon jamoatchilik bexabar bo‘lgan ichki hujjatlar bilan tartibga solinadi. Ayni paytda ba’zi idoralarda, misol uchun, Davlat soliq qo‘mitasida ishga qabul qilish tartibi aniq bo‘lib, ularda bu taomil tanlov asosida amalga oshirilishi belgilangan. Bunday yondashuv xolisona qaror qabul qilish, malakali xodimni tanlab olish, kadrlar zaxirasi uchun ma’lumotlar bazasini yaratish imkonini beribgina qolmasdan, fuqarolarning ishga joylashishda teng huquqliligini ta’minlashga xizmat qiladi. Fikrimizcha, bunday yondashuv davlat xizmatiga qabul qilish bo‘yicha yagona standartning asosiy unsurlaridan biri bo‘lishi va qonuniy asosga ega bo‘lmog‘i lozim. Bugun vazirlik va idoralarga taqsimlashda nomzodlarni tayinlash va vakolatli organlar bilan kelishish jarayonini yanada batafsil tartibga solish, uning ochiqligini ta’minlash zarurati tug‘ilmoqda. Shuni qayd etish kerakki, xodimlarni attestatsiyadan o‘tkazish ularni baholashning asosiy vositasi hisoblanadi. Bu taomil kasbiy va boshqaruv ko‘nikmalarini takomillashtirishdagi muammolarni hamda mansab pillapoyasidan yuqori lavozimlarga ko‘tarilishi uchun salohiyatini aniqlash imkonini beradi. Amaliyot malakani baholash tizimiga aniq ko‘rsatkichlarni joriy qilish zaruratini ko‘rsatayapti. Bular davlat xizmatlarini ko‘rsatish hamda amaliy natijalarga erishish bilan uzviy bog‘liq bo‘lishi lozim. Bunda aholi so‘rovlari asosida natijalarni baholash kerak. Binobarin, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev ta’kidlaganidek, bundan keyin joylardagi rahbarlar faoliyatiga, birinchi navbatda, ular boshqarayotgan hududdagi aholidan tushayotgan murojaatlar soni, ularning xalq ichida yurishi, mavjud muammolarning amaliy yechimiga qarab baho beriladi. Qisqacha aytganda, - rahbarlarga xalqning o‘zi baho beradi. Amaldagi davlat xizmati tizimida rotatsiya mexanizmi, ya’ni mansabdor shaxsning davlat organlari gorizontal yo‘nalishida ishga ko‘chirilishi yetarli darajada tartibga solinmagan. Bundan tashqari, davlat organlari xodimlari uchun Yagona tarif setkasi bo‘lishiga qaramasdan, juda ko‘plab idoraviy farqlar va - istisnolar mavjud. Bu esa, oxir-oqibat, mansabdor shaxslarning oylik maoshi hajmiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Bunda ham yagona yondashuv va standartlar asosida ish olib borish maqsadga muvofiq. Bugun yangicha hamda mustaqil fikrlaydigan, mas’uliyatli, tashabbuskor, ilg‘or boshqaruv usullarini puxta o‘zlashtirgan, halol, o‘z Vatani va xalqiga sodiq kadrlarni tayyorlash bo‘yicha samarali tizim yaratmasdan sifat o‘zgarishlariga erishib bo‘lmasligi aniq. Shu sababli davlat xizmatini modernizatsiya qilish masalasiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Joriy yilning 3 yanvar kuni “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. Unda davlat organlarining mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari tomonidan o‘z mansab yoki xizmat majburiyatlarining bajarilishi samaradorligi mezonlarini, standartlarini va uning sifatini baholash tizimlarini joriy etish, davlat organlari xodimlarining huquqiy maqomini belgilash, xizmatni o‘tashning shaffof tartibini o‘rnatish, shaxsiy va kasbiy sifatlar, ochiqlik, beg‘arazlik, adolatlilik va xolislik prinsiplari asosida tanlov bo‘yicha saralash hamda xizmatda ko‘tarilish tizimini joriy etish, davlat organlarining mansabdor shaxslari va boshqa xodimlarining samarali ijtimoiy himoya qilinishini, moddiy ta’minot olishini va rag‘batlantirilishini ta’minlash davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlar sifatida belgilab berilgan. Shu yilning 9 yanvarida esa Prezidentimizning “Davlat boshqaruvi hududiy organlari faoliyatini yanada takomillashtirish va xodimlarini moddiy rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni faoliyatini yanada takomillashtirish, samaradorligini oshirish va tuzilmasini maqbullashtirish, shuningdek, uning tarkibiy tuzilmalari vazifalari hamda funksiyalaridagi takrorlanishlarni bartaraf etish, ularni ajratish va aniqlashtirish maqsadida joriy yil 1 mart kuni davlatimiz rahbari “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni faoliyatini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmonga imzo chekdi. 7 mart kuni esa hukumatning “Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar, Toshkent shahri, shaharlar va tumanlar hokimliklari xodimlarining lavozim maoshlariga uzoq muddat ishlaganligi uchun har oylik ustama to‘lash tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori qabul qilindi. 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish yo‘nalishida 17 ta qonunni ishlab chiqish va qabul qilish ko‘zda tutilgan. Birgina joriy yilning o‘zida Davlat dasturi doirasida O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy islohotlar konsepsiyasi hamda ushbu islohotlarni o‘tkazish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi, “Davlat boshqaruvi asoslari to‘g‘risida”gi, “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi, “Davlat va xususiy sheriklik to‘g‘risida”gi, “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida”gi qonunlar loyihalari ishlab chiqilishi belgilangan. Bularning barchasi davlat xizmatchilari ish faoliyati samaradorligini oshirish, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan “Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak” degan tamoyilni amalda qaror toptirishga xizmat qiladi. Huquqiy-demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning asosiy prinsiplaridan eng muhimi davlat hokimiyati organlarining umumxalq saylovlari asosida shakllantirilishi hamda fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarida bevosita, yoki o‘zlari tomonidan saylab qo‘yilgan vakillari orqali ishtirok etishi hisoblanadi. Bunda eng avvalo, jamiyat bilan davlat o‘rtasida o‘ziga xos “ko‘prik” vazifasini o‘tovchi va fuqarolik jamiyatining eng muhim institutlaridan biri bo‘lgan – siyosiy partiyalar asosiy rol o‘ynaydi. Siyosiy partiya – bu qarashlar, manfaatlar va maqsadlar mushtarakligi asosida tuzilgan, davlat hokimiyati organlarini shakllantirishda jamiyat muayyan qismining siyosiy irodasini ro‘yobga chiqarishga intiluvchi hamda o‘z vakillari orqali davlat va jamoat ishlarini idora etishda qatnashuvchi fuqarolarning ko‘ngilli birlashmasidir. Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‘zlarining demokratik yo‘l bilan saylab qo‘yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar. Ekspertlarning fikriga ko‘ra, siyosiy partiya – bu siyosiy ambitsiyaga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan tuzilgan va boshqariladigan hamda umumiy mafkura asosida birlashgan tarmoqdir (networks). Siyosiy partiyalar eng avvalo, o‘z elektorati manfaatlaridan, siyosiy mafkurasi va pozitsiyasidan kelib chiqib, siyosiy qarorlar qabul qilish jarayonlariga yetarlicha ta’sir o‘tkazishlari hamda o‘zining vakillari orqali davlatning markaziy va mahalliy ijroiya organlari ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatishda qatnashishlari lozim. Bugungi kunda, O‘zbekistonda to‘tta siyosiy partiya rasman ruyxatdan o‘tgan holda faoliyat olib bormoqda, bular: O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi; “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi, “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi va O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi. O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi (O‘zXDP) – 1991 yilda O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng tashkil qilingan birinchi siyosiy partiya. Mazkur partiyani ko‘p jihatdan sobiq kommunistik partiyaning merosxo‘ri sifatida ham e’tirof etadilar. O‘zXDP 1991 yil 1 noyabrda rasman ro‘yxatga olingan. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda bugungi kunda partiyaning a’zolari soni 425 minga yaqin. Joylarda partiyaning 11 mingdan ortiq boshlang‘ich partiya tashkilotlari faoliyat olib boradi. O‘zXDP markaziy kengashi raisi – Xotamjon Ketmonov. Partiya ustavida uning asosiy maqsadi – davlat hokimiyatining vakillik organlarida davlat va jamiyat tomonidan manzilli ijtimoiy himoya va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga ehtiyojmand aholi qatlamlari manfaatlarini himoya qilishdan iborat ekanligi belgilab qo‘yilgan. Partiyaning matbuot organi – “O‘zbekiston ovozi” va “Golos Uzbekistana” gazetalari. “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi – 1995 yil 18 fevralda tashkil topgan. Bugungi kunda 135 ming a’zosi bor. Respublika hududlarida 3 minga yaqin boshlang‘ich partiya tashkilotlariga ega. Partiya siyosiy kengashining raisi – Narimon Umarov. Matbuot organi – “Adolat” ijtimoiy-siyosiy gazetasi. Partiya ustavida belgilangan asosiy maqsadi – huquqiy-demokratik davlat, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan kuchli adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etish hamda O‘zbekiston hududida yashayotgan barcha millat va elatlarning umumiy manfaatlariga mos keladigan, fuqarolarning qonun oldida tengligi, birdamligi, konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari ta’minlangan ma’naviy jipslashgan jamiyatni shakllantirishda faol ishtirok etish deya belgilangan. “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi – 2008 yil 20 iyunda Milliy tiklanish va Fidokorlar partiyalarining birlashuvi asosida shakllangan. Partiyaning a’zolari soni 190 minga yaqin. “Milliy tiklanish” partiyasi markaziy kengashi raisi – Sarvar Otamuradov. Partiya ustaviga muvofiq asosiy maqsadi – O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarida milliy o‘zlikni anglashning o‘sishi, milliy g‘urur, vatanga sadoqat va muhabbat tuyg‘usini shakllantirish hamda mustahkamlash uchun qulay sharoitlar yaratish ekanligi ta’kidlanadi. Siyosiy partiyaning matbuot organi – “Milliy tiklanish” gazetasi. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi (O‘zLidep) – 2003 yilning 15 noyabrida tuzilgan. Partiya o‘zining asosiy maqsadi sifatida – tadbirkorlar, ishbilarmonlar va fermerlarning yanada kengroq faoliyat yuritishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratish, ularning istiqbolini ham nazariy, ham amaliy jihatdan asoslab berish, jamiyatning mazkur qatlami manfaatlarini himoyalash va ertangi kunini ta’minlash ekani qayd etiladi. O‘zLidepning a’zolari soni 252 ming nafarni tashkil etadi. Partiya siyosiy kengashi raisi – Aktam Xaitov. Matbuot organi – “XXI asr” ijtimoiy-siyosiy gazetasi. Bugungi kunda, mazkur siyosiy partiyalar O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi hamda viloyat, tuman va shahar vakillik organlarida o‘z deputatlik mandantlariga ega. Quyidagi jadvallarda ularning taqsimotini ko‘rish mumkin. So‘ngi yillarda, O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimini shakllantirish va faoliyati samaradorligini oshirish borasida yetarlicha huquqiy asoslar yaratildi deyishimiz mumkin. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining “Siyosiy partiyalar to‘g‘risidagi”, “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risidagi”, “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risidagi”, “Siyosiy partiyalar faoliyatini moliyalashtirish to‘g‘risidagi”, “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risidagi” qonunlarini alohida takidlash lozim. Bundan tashqari, 2018 yilning 4 oktyabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Saylov jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi” qarori qabul qilindi. Unga ko‘ra, respublikada Saylovchilarning yagona elektron ro‘yxatini shakllantirish hamda barcha darajadagi saylovlar tizimiga Saylov jarayonini boshqarish axborot tizimini ishlab chiqish va joriy qilish vazifalari belgilab berildi. Shuningdek, amaldagi siyosiy partiyalarning 1994 y, 1999 y, 2004 y, 2009 y. va 2014 yillardagi Oliy Majlis va xalq deputatlari mahalliy kengashlariga bo‘lib o‘tgan saylovlarda ishtiroki va saylovlar jarayonida orttirilgan o‘ziga xos tajribasi ham O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining rivojiga ijobiy ta’sir etadi, albatta. Lekin, shuning bilan birga, bugungi kunda, mamlakatda siyosiy partiyalar faoliyati va ularning tom ma’nodagi fuqarolik jamiyati institutiga aylanishi borasida bir qancha fundamental muammolar mavjud. Bular sirasiga: Birinchidan, amaldagi siyosiy partiyalar o‘z harakati va faoliyati jihatidan jamiyatdan, elektoratdan uzilib qolgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Siyosiy partiyalar dasturlarida individuallik va raqobatni ko‘ra olmaymiz. Mazkur partiyalar rasmiy hukumat tomonidan olib borilayotgan siyosatga nisbatan muqobil dastur va modellarni ilgari surish qobiliyatiga ega emas. Shuni ta’kidlash lozimki, har qanday siyosiy partiya zamon bilan hamnafas bo‘lib, uning o‘tkir talablariga javob bergan taqdirdagina siyosiy kuch sifatida yashay oladi; Ikkinchidan, eng asosiy muammolardan yana biri bu haligacha siyosiy partiyalarning ijtimoiy asosi – elektorati to‘liqligicha shakllantirilmagani hisoblanadi. Shuningdek, amalda siyosiy partiyalar bilan, ular o‘z elektorati deya e’lon qilgan, ijtimoiy guruhi o‘rtasida “qayta aloqa” tizimi mavjud emas. Ijtimoiy hayotimizda shunday omil ko‘zga tashlanadi-ki, bugungi kunda, go‘yoki siyosiy partiyalar o‘z hayotida, elektorat esa o‘z hayoti bilan yashamoqda; Uchinchidan, hozirgi kunda, siyosiy partiyalar tashkilotlarida kadrlar muammosi juda dolzarbligicha qolmoqda. Partiya tizimida hali-xamon yoshi o‘tgan va eskicha fikrlaydigan parttashkilotchilar faoliyat olib bormoqda. Oylik maoshining pastligi, partiya tashkilotlari tizimida o‘rnatilgan byurokratik tizim va boshqa faktorlar sababli yosh, tashabbuskor, zamonaviy bilim va ko‘nikmalarga ega kadrlar siyosiy partiyalar tizimiga kelishmayapdi; To‘rtinchidan, eng asosiy muammolardan yana biri bu – siyosiy partiyalarning o‘zida demokratiyaning sustligidir. O‘zlarini “demokratik” partiya deya e’lon qilgan mazkur siyosiy partiyalarning faoliyatida demokratiyaga xos bo‘lmagan kayfiyat ustuvorligini kuzatish mumkin. Bular, partiya boshqaruv organlari saylovida, siyosiy partiyadan deputatlikka nomzodlarning ko‘rsatilishida, partiya tizimida o‘rnatilgan chuqur vertikal munosabatlarda yaqqol ko‘rinadi. Mazkur holatlar esa, aslida jamiyatda demokratiyani mustahkamlashga qaratilgan fuqarolik jamiyati instituti hisoblanmish – siyosiy partiyalarning xalq oldidagi imidjini tushishiga olib kelishi shubhasiz. 2002 yilgi umumxalq referendumidan so‘ng mamlakat tarixida birinchi marta Qonunchilik palatasi (quyi palata) hamda Senatdan (yuqori palata) iborat bo‘lgan ikki palatali parlament tizimiga o‘tildi. Besh yil o‘tib parlament siyosiy partiyalar rolini kuchaytirishga qaratilgan qonstitutsiyaviy qonunlarni qabul qildi. Birinchi marta siyosiy partiya fraksiyalari parlamentda muxolifatni shakllantirish va muqobil qonun loyihalarini hamda milliy taraqqiyot dasturlarini ilgari surish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 2008 yilda Qonunchilik palatasi a’zolari soni 120 dan 150 taga oshirildi va nomzodlar faqat siyosiy partiyalar tomonidan ilgari surilishi mumkinligi belgilab qo‘yildi. 2008-2014 yillarda demokratik islohotlarni yanada kuchaytirish va davlat hokimiyatining uch bo‘g‘ini o‘rtasidagi muvozanatni yaxshilash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga bir qator o‘zgartishlar kiritildi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi o‘rtasida ziddiyatlar doimiy tus olgan holda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida uchdan bir qismi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman kiritilgan taklif bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo‘shma majlisi muhokamasiga Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi masala kiritiladi. Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi tegishincha O‘zbekiston RespublikasiOliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiysonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan hisoblanadi. Bunday holatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni lavozimidan ozodetish to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste’foga chiqadi. 2014-2016 yillarda qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlari faoliyatinitakomillashtirish hamda davlat organlari bilan fuqarolik jamiyati institutlario‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan islohotlar amalgaoshirildi. Masalan, 2016 yil aprelida qabul qilingan “Parlament nazoratito‘g‘risida”gi qonunda parlament tomonidan nafaqat ijro etuvchi, balki huquqnimuhofaza qiluvchi organlar faoliyati ustidan nazorat shakllari va tartiblaribelgilab berildi. Unga ko‘ra, parlament eshituvlarini o‘tkazish, parlament vadeputatlar tomonidan so‘rovlar yuborish, qonunlar qabul qilinganidan so‘ng ularningamalga oshirilishini monitoring qilish amaliyoti kiritildi. Qonunchilik palatasidaOila va ayollar masalalari bo‘yicha, Yoshlar masalalari bo‘yicha komissiyalar,Fuqarolarning sog‘lig‘ini saqlash masalalari qo‘mitasi qo‘mita tuzildi; Senat tarkibidaesa Prokuratura organlari faoliyati ustidan nazorat qiluvchi komissiyasi tuzildihamda Vazirlar Mahkamasining parlamentdagi vakolatli vakili lavozimi joriyetildi. 2016 yil sentyabrida Shavkat Mirziyoev Prezident vazifasini bajaruvchisi lavozimini egallaganidan so‘ng O‘zbekistonda keng qamrovli islohotlar dasturi tadbiq etila boshladi. Davlat muassasalari jadal va har tomonlama islohot tomon yo‘naltirildi. Prezident vazifasini bajaruvchi bo‘lib turgan paytdayoq Sh.Mirziyoev internet tarmog‘idagi “Virtual qabulxona” orqali xalq bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqotni yo‘lga qo‘ydi. Keyinchalik parlamentga qilgan murojaatida u deputatlarga ham shunday yo‘l tutishni maslahat berdi. Parlament a’zolari saylovchilar bilan uchrashish uchun poytaxtdan tashqariga muntazam ravishda o‘rganishlarga chiqa boshladi, barcha viloyat hokimlariga esa xalq bilan muntazam ravishda uchrashuvlar tashkillashtirish to‘g‘risida ko‘rsatma berildi. Davlat boshqaruvi sohasidagi keng ko‘lamli islohotlar mavzusi dastlab Prezident Sh.Mirziyoevning 2017 yil parlamentga qilgan murojaatida ko‘tarilgan. Ilgari surilgan islohotlarning ko‘pi aynan parlament roliga aloqador bo‘lib, bu borada u shunday degan edi: Mamlakatimiz parlamenti haqiqiy demokratiya maktabiga, islohotlarning tashabbuskori va asosiy ijrochisiga aylanishi zarur. Prezident, shuningdek, Qonunchilik muammolari va parlament tadqiqotlari institutining (QMPTI) tashkil etilishiga alohida to‘xtalib o‘tdi: «Biz yaqinda Oliy Majlis huzurida Qonunchilik muammolari va parlament tadqiqotlari institutini tashkil etdik». Ushbu institut Oliy Majlisga kelayotgan turli takliflarni chuqur tahlil qiladigan, ta’bir joiz bo‘lsa, elakdan o‘tkazadigan ilmiy markaz bo‘lishi lozim. 2017 yilda besh yillik davr uchun mo‘ljallanib, siyosatning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab bergan besh yo‘nalish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi rejasi e’lon qilindi. Pirovardida, hujjat milliy taraqqiyot strategiyasiga aylanib, hozirgi paytda jadal islohotlar jarayonining asosiy tayanchi bo‘ladi. Ushbu strategiyada “ustuvor yo‘nalishlar” sifatida ta’riflanuvchi asosiy maqsadlar to‘plami quyidagilarni qamrab oladi: 1. Ustuvor yo‘nalish: Davlat va jamiyat qurilishi tizimini takomillashtirish; 2. Ustuvor yo‘nalish: Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish; 3. Ustuvor yo‘nalish: Iqtisodiyotni rivojlantirish va erkinlashtirish; 4. Ustuvor yo‘nalish: Ijtimoiy sohani rivojlantirish; 5. Ustuvor yo‘nalish: Xavfsizlik, diniy bag‘rikenglik va millatlararo totuvlik, o‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat. 2017 yilning yanvar oyida sud tizimi islohotlari dasturi taqdim etildi. Islohotlar sudlar mustaqilligini ta’minlash, obro‘sini oshirish, demokratlashtirish hamda sud tizimini milliy va xalqaro amaliyotlarga asoslangan holda takomillashtirishga qaratilgan. 2017 yil dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida isloh qilinishi lozim bo‘lgan ko‘plab sohalarni, jumladan, “Davlat xizmati to‘g‘risida”gi Qonunni qayta ko‘rib chiqish, ijro etuvchi organlar faoliyat vakolatlari va vazifalarini aniq belgilab berish, iqtisodiyotga davlat aralashuvini kamaytirish va bozor mexanizmlarini iqtisodiyotga yanada keng joriy etish zarurligini ta’kidlagan. Bundan tashqari, Murojaatnomada parlamentning qonunchilik va nazorat jarayonlaridagi rolini oshirish ta’kidlangan. 2019 yilgi Davlat dasturida parlament huzurida Davlat byudjeti boshqarmasini tashkil etish ko‘zda tutilgan bo‘lib, u parlamentni davlat moliyasini boshqarish va parlament nazoratini qo‘llab-quvvatlovchi byudjet, iqtisodiyot va davlat moliyasiga aloqador masalalarda mustaqil, xolis va professional maslahat va tahlil bilan ta’minlashga qaratilgan muassasa bo‘ladi. U davlat boshqaruvida zamonaviy menejment vositalari va usullarini joriy qilish hamda inson resurslarini boshqarish tizimini isloh qilishni nazarda tutadi. Qonunchilik palatasi 150 nafar deputatdan iborat: hozirgi kunda 135 nafar deputat bir mandatlik saylov okruglarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ovoz berish yo‘li bilan saylanadi. Oxirgi saylovlarga qadar 15 nafar deputat O‘zbekiston Ekologik harakati tomonidan saylanib kelgan.6 Islohotlar doirasida 2019 yil dekabr oyiga belgilangan parlament saylovlari arafasida O‘zbekiston Ekologik harakatiga ajratilgan o‘rinlar bekor qilinadi. 2017 yilda Prezident tomonidan ilgari surilgan bu taklif siyosiy- partiyaviy tizim hamda parlamentdagi raqobatbardoshlikni kuchaytirishga qaratilgan. Shu sababli 2019 yil yanvar oyida O‘zbekiston ekologik partiyasi ro‘yxatdan o‘tdi. 2020 yil 24 iyun kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning «Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» Qarori qabul qilindi. Unga ko‘ra,so‘nggi yillarda mamlakatimizda sud-huquq tizimini yanada takomillashtirish, fuqaro va tadbirkorlarning huquq va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish choralarini kuchaytirish, odil sudlovni samarali ta’minlash hamda sudyalar hamjamiyati rolini oshirish bo‘yicha izchil ishlar olib borilmoqda. Amalga oshirilgan ishlar natijasida odil sudlov jarayonida inson huquqlarini himoya qilish darajasi yangi bosqichga chiqdi. Xususan, nohaq ayblangan 2,3 mingga yaqin kishi oqlandi, adashib jinoyat yo‘liga kirib qolgani sababli ozodlikdan mahrum qilish jazosiga hukm qilinishi mumkin bo‘lgan 3,5 mingdan ortiq yoshlar va xotin-qizlarga mahalla va jamoatchilik kafilliklari asosida yengilroq jazolar tayinlanib, o‘z oilalari bag‘rida qoldirildi, inson huquqlarini qo‘pol tarzda buzgan 60 nafar huquq-tartibot organi xodimlari jinoiy javobgarlikka tortildi. Shu bilan birga, sud himoyasini ta’minlashdagi ortiqcha byurokratik to‘siqlar saqlanib qolayotganligi, sud qarorlarini qayta ko‘rishning bir-birini takrorlovchi bosqichlari mavjudligi, investorlar huquqlarining sud himoyasida bo‘lishi yetarli darajada tashkil etilmaganligi va boshqa bir qator kamchiliklar sud organlarining amaldagi tuzilishini zamon talablari va xalqaro standartlarga muvofiq qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida sud-huquq sohasida belgilangan vazifalarni izchil amalga oshirish, fuqarolarning odil sudlovga erishish darajasini yuksaltirish, ishlarni sudda ko‘rish sifatini oshirish hamda xolis, adolatli va qonuniy sud qarorlarini qabul qilish uchun taraflarning tengligi va tortishuvchanligini amalda ta’minlash mexanizmlarini kengaytirish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tomonidan Sudyalar oliy kengashi va sudyalar hamjamiyati bilan birgalikda qonunchilik tashabbusi asosida sud tizimida 2021 yil 1 yanvardan boshlab quyidagi tashkiliy-tuzilmaviy o‘zgarishlarni amalga oshirishni nazarda tutuvchi qonun loyihasi ishlab chiqildi. So‘nggi yillarda amalga oshirilgan islohotlar ijtimoiy taraqqiyotda nodavlat sektorining ahamiyatini yaqqol ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda eng chekka hududda yashayotgan fuqaro bilan mamlakat rahbari o‘rtasida aloqani ta’minlashda aynan nodavlat sektori eng samarali mexanizm sifatida namoyon bo‘layotganiga guvoh bo‘lmoqdamiz. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 58-moddasiga ko‘ra, davlat jamoat birlashmalarining manfaatlarini ta’minlaydi, ularga ijtimoiy hayotda ishtirok etish uchun teng huquqiy imkoniyatlar yaratib beradi. Bu borada nodavlat notijorat tashkilotlarining demokratik jarayonlardagi ishtirokini huquqiy ta’minlash, ularga qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratish mamlakatimizni ijtimoiy-siyosiy rivojlantirishning g‘oyat muhim sharti hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Biringchi Prezidenti Islom Karimov 2010 yil 12 noyabrdagi Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida ilgari surgan Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga oid konsepsiyada boshqa sohalar qatori fuqarolik jamiyati institutlari, xususan, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish ustuvor vazifalardan biri ekanini alohida ta’kidladi. Chunonchi, konsepsiyada fuqarolik jamiyati institutlari faoliyatini yanada rivojlantirish, amalga oshirilayotgan izchil islohotlarning ochiq-oshkoraligi va samaradorligini ta’minlashda, ularning huquqiy demokratik davlat qurishdagi rolini kuchaytirishda «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi qonun qabul qilinishi lozimligi alohida ta’kidlandi. Bu qonun, eng avvalo, ijtimoiy, iqtisodiy, gumanitar sohalarda davlat idoralari bilan birga, fuqarolik jamiyati institutlarining o‘zaro hamkorligini nazarda tutadi. Ya’ni jamiyat hayotining turli yo‘nalishlarida istiqbolli dasturlar, loyihalarni amalga oshirishda nodavlat notijorat tashkilotlarining ishtirok etishlari uchun muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, mazkur qonun hududlarni har tomonlama rivojlantirish, turli ijtimoiy masalalar yechimini nodavlat tashkilotlar hamkorligida hal etishga sharoit yaratadi. Ta’kidlash joizki, mamlakatimizda ijtimoiy sheriklikni tartibga solishga qaratilgan ayrim qoidalar tegishli qonun hujjatlarida nazarda tutilgan. Xususan, «Jamoat fondlari to‘g‘risida»gi qonunning 8-moddasida fondlarning davlat organlari bilan o‘zaro munosabatlari ijtimoiy sheriklik, yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish asosida quriladi. Davlat organlari fondlarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini ta’minlaydilar, fondlarning ijtimoiy ahamiyatga molik dasturlari va loyihalarini qo‘llab-quvvatlashlari mumkin. Qolaversa, davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari fondlar faoliyatiga aralashishiga, shuningdek, fondlarning davlat organlari faoliyatiga aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi, deya belgilangan. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 28-moddasida ish beruvchilarning jamoat birlashmalari ixtiyoriy jamoat tashkilotlari sifatida tuziladi va ish olib boradi, ularning maqsadi iqtisodiyotni va tadbirkorlik tashabbusini rivojlantirish hamda samaradorligini oshirish, shuningdek, davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida, kasaba uyushmalari, xodimlarning boshqa vakillik organlari bilan o‘zaro munosabatlarda korxonalar va ular mulkdorlarining manfaatlarini ifoda etish yo‘li bilan ijtimoiy sheriklikni amalga oshirish, xo‘jalik va mehnatga oid munosabatlar sohasida ularning huquqlarini himoya qilishdan iboratdir, deb ko‘rsatilgan. Ushbu kodeksning 52-moddasida esa, jamoa kelishuvlarida ijtimoiy sheriklik hamda uch taraflama hamkorlikni rivojlantirish, jamoa shartnomalarini tuzishga ko‘maklashish, mehnat nizolarining oldini olish, mehnat intizomini mustahkamlash to‘g‘risidagi qoidalar nazarda tutilishi mumkin, deyilgan. Shuni alohida aytish kerakki, yuqorida sanab o‘tilgan qonun hujjatlarida faqat umumiy normalar belgilangan bo‘lib, ijtimoiy sheriklikni amalga oshirishning aniq mexanizmi va tartibi yetarli darajada emas. Bu esa maxsus qonun loyihasini tayyorlash hamda qayta tayyorlashni taqozo etadi. Xususan, «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi qonunni qabul qilish va unda bir qator normalarni aks ettirish ayni muddaodir. Eng avvalo, ushbu qonunda ishlatiladigan asosiy tushunchalar ta’rifini, amalga oshirish mexanizmini, predmetini, ijtimoiy sheriklikning shartnomaviy- huquqiy shaklini, o‘z navbatida, sub’ektlarini o‘z ichiga oladigan umumiy qoidalarni belgilash lozim. Ayni paytda qonunning maqsadi sifatida fuqarolik jamiyati institutlari o‘rtasida hamkorlikning turli xil shakllarini rivojlantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish, O‘zbekiston tarixi va madaniyatining yodgorliklaridan birgalikda foydalanish, ularni himoya qilish va tiklash, o‘zbek xalqining ma’naviy an’analarini va urf-odatlarini, shuningdek, milliy madaniy o‘ziga xosligini saqlab qolish va uni rivojlantirish, xayriya faoliyatini taraqqiy ettirish kabi munosabatlar bo‘lishi maqsadga muvofiq. Bugungi kunda respublikamizda jamiyat hayotining turli sohalarida 5 mingtadan ziyod nodavlat notijorat tashkiloti faoliyat yuritayotir. Bu 2000 yildagiga qaraganda 2,5 barobarga ko‘p, degani. Ular qatorida «Kamolot» YoIH, O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi, «Sog‘lom avlod uchun», «Nuroniy» jamg‘armalari, «Ijod» fondi, Nodavlat notijorat tashkilotlar milliy assotsiatsiyasi va boshqa jamoat tashkilotlarini sanab o‘tish mumkin. Birgina, O‘zbekiston nodavlat notijorat tashkilotlari milliy assotsiatsiyasi 400 dan ortiq tashkilotni o‘z safida birlashtirgan. Umuman, ijtimoiy sheriklik — turli xil fikrga ega bo‘lgan fuqarolar va turliguruhlarning umumiy maqsad yo‘lidagi hamjihatligidir. Turli maqsadga egabo‘lgan insonlarni bir maqsad yo‘lida birlashtirish murakkab vazifadir. AmmoVatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligiga erishishda ana shu ezgu g‘oyalar,pok maqsad va niyatlar yakdillashuvi muhim ahamiyat kasb etadi. Qolaversa,ijtimoiy sheriklik jamiyatda siyosiy kuchlar va ijtimoiy qatlamlarninghamjihatligi, turli millat, irq va din vakillarining o‘zaro hamkorligi, ilg‘org‘oyalarning o‘zaro uyg‘unligi, har bir shaxs o‘zining fuqarolik burchini his etishi,jamiyatdagi tinchlik va barqarorlik asosida shakllanadi, rivojlanadi. Konsepsiyada ilgari surilgan «Ijtimoiysheriklik to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi ijtimoiy-iqtisodiytaraqqiyot dasturlarini amalga oshirishda, gumanitar muammolarni hal etishda,mamlakat aholisi turli qatlamlarining huquqi, erkinliklari va manfaatlarinihimoya qilishda nodavlat notijorat organlarining davlat hokimiyati organlaribilan o‘zaro munosabati tashkiliy-huquqiy mexanizmlarinitakomillashtirishning to‘laqonli huquqiy tayanchi bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbek jamiyatida jamoa bo‘lib yashashning eng oliy shakli mahalladir. O‘zini o‘zi boshqarishning mazkur shakli asrlar osha yashab kelmoqda. Mahalla mamlakatimizda ko‘p asrlardan buyon mavjud bo‘lsa-da, O‘zbekiston davlat mustaqilligidan keyingina munosib ijtimoiy-huquqiy maqomga ega bo‘ldi. 1992 yil 12 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimovning Farmoni bilan “Mahalla” Respublika hayriya jamg‘armasi tashkil etilgani, 1993 yil 2 sentyabrda “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinishining o‘ziyoq mahalla institutining davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlanayotganligini yorqin dalilidir. 1995 yil 21 dekabrda tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga ham mahalla haqida alohida modda kiritilgan bo‘lib (78-modda), unda qayd etilganidek, “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari yuridik shaxs sifatida fuqarolik-huquqiy munosabatlarning qatnashchilaridir”. Jamiyat taraqqiyoti takomillashgan sari hamda bozor munosabatlariga o‘tish davrida, ayniqsa, fuqarolik jamiyatining vujudga kelishi bilan ushbu Qonunni ma’lum normalar bilan to‘ldirish ehtiyoji sezildi. Shu boisdan 1999 yil 14 aprelda O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida” yangi tahrirdagi Qonuni qabul qilindi. Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan hujjatlar jumlasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 23 apreldagi “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 19 apreldagi “Mahalla posboni” jamoat tuzilmalari va Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari huzuridagi yarashtirish komissiyalari to‘g‘risidagi Nizomlarni tasdiqlash haqida”gi qarori mamlakatimizda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimining rivojlanishida muhim rol o‘ynadi. Konstitutsiyaning 100-moddasida mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoriga berilgan vakolatli huquqlar: qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash; hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish; atrof-muhitni muhofaza qilish; mahalliy kommunal xo‘jalikka rahbarlik qilish; fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta’minlash; normativ hujjatlarni qabul qilish va qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish; mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig‘imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg‘armalarni hosil qilishdir. Viloyatlar hokimlari va Toshkent shahar hokimi Prezident tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi. Tuman va shaharlarning hokimlari tegishli viloyat hokimlari tomonidan tayinlanadi. Shaharlardagi tumanlarning hokimlari tegishli shahar hokimlari tomonidan tayinlanadi va ishdan ozod qilinadi. Viloyat, tuman va shahar hokimlarining qarorlari Xalq deputatlari kengashlari tomonidan tasdiqlanadi. Xalq deputatlari mahalliy Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik idorasi bo‘lib, hududni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga rahbarlik qiladi. Xalq deputatlari mahalliy Kengashlariga: shaharlardagi tuman, shahar va viloyat Kengashlari kiradi. Mustaqillik yillarida hokimlik institutining tashkil qilinishi hududiy boshqaruv tizimining muvofiqlashishi va mexanizmining aniq faoliyat ko‘rsatishida muhim qadam bo‘ldi. 1993 yil 2 sentyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil etish to‘g‘risida”gi Qonun bu borada tegishli huquqiy hujjat vazifasini o‘tadi. Qoraqalpog‘iston Respublikasida xalq deputatlari tuman, shahar Kengashlari va tegishli hokimlarning faoliyati O‘zbekiston Konstitutsiyasi, “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida”gi Qonun va Qoraqalpog‘iston Qonunlari bilan tartibga solinadigan bo‘ldi. 1994 yil 4 yanvarda Oliy Kengashning 9-sessiyasida “O‘zbekiston Respublikasida mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil etish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. Toshkent shahri va 12 viloyatda 1992 yil davomida Prezident tavsiyasi asosida birinchi marta hokimlar tayinlandilar. 1995 yil sentyabrda Prezident huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi Akademiyasi tashkil qilindi. Ushbu akademiyada o‘tgan faoliyat yillari davomida 2000 ga yaqin rahbar va tegishli mutaxassis kadrlar o‘z malakalarini oshirdilar. Respublika Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning 2018 yil 30 maydagi qarorida istiqbolli boshqaruv kadrlar faoliyatini takomillashtirishda mazkur akademiyaning o‘rni va roli alohida belgilab qo‘yildi. Jamiyatni demokratlashtirish, huquqiy fuqarolik jamiyatini barpo etish - O‘zbekiston istiqbolda tanlagan bosh strategik yo‘l bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston uchun an’anaviy sharq falsafasi va islom dini ta’limotlarini aks ettiruvchi hamjihatlik, totuvlik, bag‘rikenglik g‘oyalari hamda jamoatchilik fikrining ustuvorligiga tayanuvchi sharqona demokratik qadriyatlar asos qilib olindi. Shubhasiz o‘z-o‘zini boshqaruv tizimida an’anaviy mahalla institutining o‘rni va roli katta ahamiyat kasb etadi. Tarixiy jihatdan mahalla kishilarni hamjihatlikka, totuvlik, o‘zaro hayrihohlik organ bo‘lib kelgan. «Mahalla» so‘ziasli arabcha “joy”, “o‘rin”, ma’nosini anglatadi. Respublika Konstitutsiyasining 105-moddasida shaharcha, qishloq va ovullardagi mahallalarda fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarishninghuquqiy o‘rni belgilab qo‘yilgan. O‘zini-o‘zi boshqarish organlarini tashkil qilishda 1993 yil sentyabrda Oliy Kengash 12-sessiyasida qabul qilingan “Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi Qonun alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Prezidentning 1992 yil 12 sentyabrda “Mahalla” xayriya jamg‘armasini tashkil etish va 1992 yil 8 oktyabrda xayriya jamg‘armasiga mablag‘ ajratish to‘g‘risidagi Farmonlari mahallalarga homiylikni tashkil etishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Yirik shaharlarda ko‘p qavatli uylar joylashgan kvartallarga 1992 yil boshlaridan mahalla maqomi berilib, tarixiy nomlar berildi, fuqarolar yig‘ini o‘tkazilib, mahalla oqsoqoli va mas’ul kotiblar saylandi. Sovet davrida tuzilgan qishloq va posyolka (shaharcha)larda vakillik boshqaruv organlari qishloq yoki posyolka sovetlari deb atalgan, ular mustaqil hokimiyat organi bo‘lmay, xalq deputatlari tuman yoki shahar kengashlari, ularning ijroiya qo‘mitalariga bo‘ysunar edi. Mustaqil bo‘lgach mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish tizimi tubdan isloh qilindi, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimi davlat hokimiyati tizimidan ajratish tomon yo‘l tutildi. 1994 yil 12 mingdan ortiq o‘zini o‘zi boshqarish organlari shakllantirildi, 2001 yil ularning soni 7847 tani tashkil etdi. 1999 yil 14 aprelda qabul qilingan “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi yangi tahrirdagi Qonunda o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vakolatlari va huquqi kengaytirildi. Fuqarolik jamiyati institutlari tizimida o‘zini o‘zi boshqarish organlarining o‘rni beqiyosdir. Zero, boshqa mamlakatlardan farqli o‘laroq, mahalla instituti yurtimizda ming yillar davomida sinalgan va chuqur ildiz otgan, aholini birlashtirib turadigan ijtimoiy hodisa sifatida rivojlanib kelmoqda. Ayniqsa, uning hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida xalqimizning urf- odatlari, an’analari va qadriyatlarini saqlab qolish, ularni jipslashtirish kafolati sifatida maydonga chiqayotganligini yaqqol ko‘rib turibmiz. Mahallaning tuzilmasi va funksiyasi vaziyatga qarab o‘zgarib turgan, ammo u o‘zini o‘zi boshqarish tamoyilini saqlab qolgan, o‘z hududida istiqomat qiluvchi kishilar o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni muvofiqlashtirib turgan. Mahalla o‘zini o‘zi boshqarish organlarining eng yorqin ko‘rinishi, ayni paytda fuqarolik jamiyatining asosi va tayanchi deb tan olinganligi bilan ham o‘zining yuksak mavqeiga ega. U yuksak madaniyat va kishilar o‘rtasidagi munosabatlar ma’naviyatiga asoslanadi. Mustaqillik yillari mobaynida jamiyatdagi boshqaruv tizimlarini isloh qilish, davlat vazifalarini jamoat tashkilotlariga bosqichma-bosqich o‘tkazish, ya’ni kuchli davlatdan kuchli jamiyatga o‘tish borasidagi ishlar izchil davom ettirilmoqda. Ushbu jarayonda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari va ularning asosiy negizini tashkil etuvchi mahalla instituti fuqarolik jamiyati institutlarining eng muhim bo‘g‘ini sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Konstitutsiyaning ushbu qoidasi mahallaning huquqiy asoslarini yanada rivojlantirish uchun dasturulamal bo‘lib xizmat qildi. Shunday qilib, 1993 yil 2 sentyabr kuni “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun ilk marta qonunchilik darajasida mahalla faoliyatini tartibga soldi, ya’ni uning huquqiy maqomini belgilab berdi. Fuqarolarning moddiy mustaqilligi va siyosiy-huquqiy ongi oshishiga sabab bo‘layotgan demokratik islohotlar chuqurlashib, bozor munosabatlari rivojlanib borgani sari mahalla institutining huquqiy asoslarini takomillashtirish zarurati tug‘ildi. Natijada 1999 yil 14 aprel kuni “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonun yangi tahrirda qabul qilindi. Unda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish huquqi bevosita mustahkamlab qo‘yildi, mahalla faoliyatining asosiy tamoyillari, uning faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga davlat kafolati belgilab berildi, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari vakolatlari kengaytirildi. 2004 yil 29 aprelda «Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi mahalla faoliyatini demokratlashtirish yo‘lidagi ulkan qadam bo‘ldi. Ushbu qonunda, birinchidan, fuqarolar yig‘ini organlariga saylovning demokratik tamoyillari belgilab berildi va mahalla organlariga saylov tizimi barpo etildi; ikkinchidan, saylov jarayonining barcha bosqichlari batafsil tartibga solindi; uchinchidan, qonun darajasida mustahkam huquqiy kafolat yaratildi. Mahalla o‘z faoliyatini moliyalashtirish bo‘yicha ham davlat ko‘magini ola boshladi. Shunday qilib, rais, mas’ul kotib, “Mahalla posboni” jamoatchilik tuzilmasi rahbari va fuqarolar yig‘inlarining diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya masalalari bo‘yicha maslahatchisidan iborat to‘rt nafar mas’ul shaxs ishi, shuningdek, mahallaning qo‘shimcha xarajatlari davlat hokimiyatining mahalliy organlari byudjetidan moliyalashtirilmokda. Hozirgi paytda O‘zbekistonda 10 000ga yaqin o‘zini o‘zi boshqarish organi faoliyat ko‘rsatmoqda, shundan 8275 ta mahalla, 1301 ta qishloq, 154 ta shaharcha va 155 ta ovul fuqarolar yig‘inidir. Mahalla fuqarolar yig‘inlari va faollari qonunchilik belgilab bergan vakolatlardan kelib chiqib, fuqarolar yig‘inlari faoliyatining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha tuzilgan komissiyalar yordamida aholini ijtimoiy-siyosiy hayotga jalb qilish, ma’naviy-axloqiy tarbiyani kuchaytirish, oilalarda qulay muhitni saqlab qolish, ehtiyojmand oilalar va nogironlarga moddiy yordam ko‘rsatish, aholining tadbirkorlik sohasidagi bilim va ko‘nikmalarini oshirish, hududlarni obodonlashtirish bo‘yicha ulkan ishlarni amalga oshirmoqda, boshqa bir qancha tadbirlarni tashkil etmoqda. 2013 yilda yangi tahrirda qabul qilingan “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonunga ko‘ra fuqarolar yig‘inlaridagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha komissiyalar ro‘yxati quyidagilardir: - yarashtirish komissiyasi; - ma’rifat va ma’naviyat masalalari bo‘yicha komissiya; - ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha komissiya; - xotin-qizlar bilan ishlash bo‘yicha komissiya; - voyaga yetmaganlar, yoshlar va sport masalalari bo‘yicha komissiya; - tadbirkorlik faoliyati va oilaviy biznesni rivojlantirish masalalari bo‘yicha komissiya; - ekologiya va tabiatni muhofaza qilish, obodonlashtirish va ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha komissiya; - jamoatchilik nazorati va iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha komissiya o‘z faoliyatini olib boradi. 2017 yil fuqarolar yig‘inlari va o‘zini o‘zi boshqarish organlari – mahallalar soni 10 mingdan ortiqni tashkil etdi. Shu yildan boshlab mahalla o‘z-o‘zini boshqaruv organlarining faoliyatida zamonaviy asnodagi o‘zgarishlar ro‘y berib, uni tom ma’noda xalq organiga aylantirish chora tadbirlari belgilandi. Mahalla oldida turgan eng dolzarb masalalardan biri fuqarolarning ijtimoiy faolligini oshirish, oilalarni mustahkamlash, odamlarni loqaydlik, boqimandachilik kabi illatlardan forig‘ etish, aholini tom ma’nodagi fuqarolik jamiyatini barpo etishga safarbar qilishdir. O‘zbekistonda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan yarashtirish masalasida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Ta’kidlash joizki, fuqarolar yig‘inlarida faoliyat olib borayotgan Yarashtirish komissiyalarining vazifasi faqat nizoli oilalardan kelib tushgan arizalarni ko‘rib chiqishdagina emas, balki nizoni keltirib chiqaruvchi sabablarni atroflicha o‘rganib, oilalarda sog‘lom turmush tarzini keng targ‘ib qilishdan ham iborat hisoblanadi. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining muqaddimasida xalqlar o‘rtasida do‘stona munosabatlarni rivojlantirishga ko‘maklashish zaruriyatiga e’tibor qaratish lozim, deb belgilangan. G‘arb mamlakatlarining ayrim siyosatchilari ham O‘zbekistondagi fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimining o‘ziga xosligini yuqori baholashgan. Jumladan, nemis siyosatchisi Artur Faynberg: “Mahalla – inson huquqlarini hurmat qilgani holda yoshlarni tarbiyalashga, uning kamol topishiga ko‘mak beruvchi jamiyat instrumenti”, deb baho bergan. Shu bilan birga, individualizm singib ketgan G‘arb mutaxassislari uchun bu tizimning tub mohiyatii tushunish mushkulligini ham ob’ektiv tavsiflab berishgan. O‘zbekistonda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar va milliy taraqqiyot talablaridan kelib chiqib mahalla faoliyatiga oid qonun hujjatlari muntazam ravishda takomillashtirib borilyapti. Xususan, 2013 yil 22 aprelda “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonunning yangi tahriri tasdiqlandi. 2016 yil oxirlaridan boshlab mahalla fuqarolar yig‘ini faoliyatini yanada takomillashtirish, uni zamon talablariga moslashtirish, mazkur organni aholining joylardagi haqqoniy tarzda dolzarb masalalarni hal etuvchi o‘z- o‘zini boshqarish halq idorasiga aylantirish borasida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada, 2017 yil 3 fevral kuni fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyati samaradorligini oshirish, mahalla institutini aholiga eng yaqin va xalqchil tuzilmaga aylantirish, fuqarolar yig‘inlarining mushtarak manfaatlarini ifoda etadigan uyushmaga birlashish huquqlarini ro‘yobga chiqarish, ularning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash hamda davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari bilan o‘zaro hamkorligini yanada rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mahalla institutini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilinishi ayni muddao bo‘ldi. Shuningdek, mutasaddi vazirlik, idora va tashkilotlar zimmasiga fuqarolar yig‘inlarining bandlikka ko‘maklashuvchi tuman (shahar) markazlari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, ta’lim muassasalari hamda moliya va sog‘liqni saqlash organlari bilan o‘zaro hamkorligini nazarda tutadigan tegishli normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish vazifasi yuklandi. Bundan tashqari, mahalla fuqarolar yig‘inlarining mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal etish bo‘yicha mustaqilligini ta’minlash, o‘zini o‘zi boshqarish tizimida ortiqcha bo‘g‘inlardan voz kechish maqsadida tarkibida mahallalar tuzilgan shaharcha, qishloq va ovul fuqarolar yig‘inlarini mahalla fuqarolar yig‘inlariga birlashtirish va bo‘lish yo‘li bilan qayta tashkil etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, bolalar sport maydonchalari, maishiy xizmat ko‘rsatish ob’ektlarini tashkil etish maqsadida 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan hududiy dasturlar ishlab chiqildi. Shuningdek, tumanlar va shaharlar markazlarida “Mahalla markazi” majmualari binolarini namunaviy loyihalar asosida barpo etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining zimmasiga yuklatilgan vazifalarning amalga oshirilishiga munosib hissa qo‘shgan tashabbuskor fuqarolar va jamoatchilik tuzilmalari vakillariga taqdim etiladigan “Mahalla iftixori” ko‘krak nishonini ta’sis etildi. Kompleks chora-tadbirlar dasturida nazarda tutilgan tadbirlarning amalga oshirilishi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasidagi vazifalarni samarali bajarish, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish, davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari bilan o‘zaro hamkorligini yanada mustahkamlash imkonini beradi. “Obod mahalla” dasturi doirasida Toshkent shahri, viloyat markazlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda barcha tumanlarda mahalla hududlarini obod qilish, maishiy qurilish ob’ektlarini barpo etish, gaz, elektr energiyasi, toza ichimlik suvi bilan ta’minlash borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Mahalla xalqqa huquq va erkinliklardan foydalanish yo‘lini ochib, unga osoyishta hayotdan bahramand bo‘lishni o‘rgatadi. Mahalla taqdiri mamlakat taqdiri bilan chambarchas bog‘liq. Mahalla obod bo‘lsa, mahalla tinch bo‘lsa, yurt tinch bo‘ladi.