O‘zbekistonning jahon siyosiy xaritasidagi o‘rni, ma’muriy-hududiy bo‘linishi Reja 1. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fanining o‘rganish ob’ekti, predmeti, maqsad va vazifalari. 2. Fanning tadqiqot usullari va boshqa fanlar bilan aloqasi. 3. O‘zbekiston Respublikasining geografik o‘rni. 4. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy hududiy bo‘linishi. Tayanch iboralar Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya, tadqiqot usullari, kartografik, taqqoslash, statistika, rayonlashtirish, balans, tarixiy, tizim-tarkib, ekstropolyasiya usuli 1. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fanining o‘rganish ob’ekti, predmeti, maqsad va vazifalari. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fani iqtisodiy va ijtimoiy fan bo‘lib, geografiya fanlar sistemasiga kiradi. Bu fan respublikamizda sodir bo‘layotgan iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni hududiy geografik jihatdan o‘rganadi. Bu fan bir tomondan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish, ikkinchi tomondan esa tabiiy qonuniyatlarga tayangan holda tabiat-aholi-xo‘jalik sistemasidagi hududiy o‘zaro ta’sir munosabatlarni tadqiq etadi. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fanining o‘rganish ob’ekti ishlab chiqarish kuchlarining turli xil hududlardagi sistemasidan yoki har xil masshtabdagi hududiy ishlab chiqarish komplekslari, uning shakllanish jarayonlarini, yuritilish va boshqarish, joylashtirish qonuniyatlarini o‘rganishdan iborat. Bu fan har xil tizimdagi ishlab chiqarish majmualarini tashkil qilish va joylashtirish qonuniyatlarini o‘rganadi. Bugungi kunda jahonda sodir bo‘layotgan iqtisodiy ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishni xususiy tashkil etishda fanning bevosita ishtiroki ortib bormokda. Xalq xo‘jaligini hududiy tashkil etishni takomillashtirish, geografik mehnat taqsimoti asosida yangi iqtisodiy rayonlar, hududiy ishlab chiqarish majmualari, shahar va transport tizimi, moddiy va ma’naviy infrastruktura tarmoqlarini shakllanishi va rivojlanishida o‘ziga xos qonuniyatlar mavjuddir. Ularni mukammal o‘rganish ushbu fanning asosiy maqsad va vazifalarini belgilab berishda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fani bir tomondan iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish, ikkinchi tomondan esa tarbiya qonunlariga tayangan holda tabiat-aholi-xo‘jalik tizimidagi hududiy o‘zaro ta’sir munosabatlarni tadqiq etadi. Uning asosiy o‘rganadigan, tekshiradigan ob’ekti ishlab chiqarish kuchlarining har xil hududdagi tizimidan yoki har xil masshtabdagi hududiy ishlab chiqarish komplekslari, uning shakllanish jarayonlarining yuritilishini, boshqarish va joylashtirish qonuniyatlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasida ayrim tarmoqlar yoki rayonlarni o‘rganishdan tarmoqlararo va hududiy ishlab chiqarish majmualarini turli yirik miqyosidagi davlat, davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy rayonlar va zonalarni har tomonlama chuqur tahlil qilishga e’tibor ortmoqda. Shuning uchun bu fanni o‘rganish hozirgi vaqtda ahamiyatlidir. 2. Fanning tadqiqot usullari va boshqa fanlar bilan aloqasi. Har bir fan o‘zining ilmiy tadqiqot uslublariga egadir. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fanining ilmiy tadqiqot uslublari va ulardan maqsad doirasida foydalanish xususiyatlariga kelsak ular quyidagilardan iboratdir: taqqoslash, kartografiya, statistik, matematik, modellashtirish, tarixiy, tizimi-tarkib, esktropolyasiya, energiya ishlab chiqarish majmualari va boshqalardir. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fani asosan tabiiy geografiya, iqtisodiy nazariya hamda xususiy tarmoqlar iqtisodiyotining statistika, demografiya, tarix, kartografiya va boshqa fanlar bilan yaqindan aloqadordir. Bu fan birinchi galda tabiiy geografiya fani bilan yaqindan aloqadadir. Chunki iqtisodiy geografiya u yoki bu regionni iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan o‘rganayotganda, o‘sha joyning tabiiy sharoiti, tabiiy resurslarining hududiy xususiyatlarini har tomonlama bilmasdan turib, o‘sha joyga iqtisodiy jihatdan baho bermasdan turib, ishlab chiqarish kuchlarini ilmiy jihatdan tashkil qilish va joylashtirish mumkin emas. Ya’ni tabiat jamiyat taraqqiyotida eng muhim moddiy sharoitlardan biridir. 1.1-rasm. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasining boshqa fanlar bilan aloqadorligi Iqtisodiy geografiya fani iqtisod fani bilan ham yaqindan aloqadordir. Chunki, u yoki bu mamlakatni iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarini iqtisodiy geografik jihatdan o‘rganayotganda iqtisodiy nazariyaga va bozor iqtisodiy sharoitiga oid kishilar va ayrim iqtisodiy mulohazalardan bu fan foydalanadi. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fani statistik fanlar bilan ham aloqadordir, chunki mamlakatlarni xo‘jalik tarmoqlarini yoki aholi mehnat resurslarini o‘rganayotganda va boshqa sohalarda, statistik ma’lumotlardan iqtisodiy geografiya fani keng foydalanadi. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fani kartografiya fani bilan ham yaqindan aloqadordir, chunki u yoki bu davlatlarni iqtisodiy geografik jihatdan o‘rganayotganda kartografiyadan keng foydalaniladi. Bu fanda karta-sxema kartogramma, diogramma usullarisiz hech mumkin emasdir. Bundan tashqari O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi fani “Demografiya” fani bilan ham yaqindan aloqadordir. Chunki, aholi va mehnat resursi jamiyatda eng asosiy kuch O‘zbekiston gegrafiyasi Gegrafiya fanlari Iqtisodiy va ijtimoiy fanlari Gidrologiya Tuproqlar geografiyasi Geologiya va geomorfologiya biogeografiya Topografiya va kartografiya Transport geografiyasi Sanoat geografiyasi Transport geografiyasi Iqtisodiyot tarix Matematika va statistika sotsiologiya Umumiy yer bilimi Toponomika Aholi geografiyasi Jahon geografiyasi hisoblanadi. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasida aholi bo‘limi asosiy qism hisoblanadi. 3. O‘zbekiston Respublikasining geografik o‘rni Mustaqillika erishgan O‘zbekiston, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hayotini o‘z manfaatlari asosida mustaqil tashkil etishga kirishdi. Hozirgi paytda uning mustaqilligini 120 dan ortiq davlatlar tan oldi, 150 dan ortiq mamlakatlarning elchixonalari ochildi. O‘zbekiston Respublikasi Birlashgan Millatlar Tashkilotiga va boshqa ko‘pgina nufuzli dunyoviy, siyosiy, iqtisodiy tashkilotlarga teng huquqli a’zodir. Maydoni - 448,97 ming km2. Maydonining kattaligiga ko‘ra jahonda – 55- o‘rinda turadi. Aholisi – 32650 ming kishi (2018yil 1 yanvar). Aholi soniga ko‘ra jahonda 44-o‘rinda turadi (2017y). Poytaxti – Toshkent. O‘zbekiston Respublikasi Yevrosiyoning o‘rtasida, Markaziy Osiyo siyosiy geografik mintaqasida joylashgan. U bevosita jahon okeaniga chiqish imkoniyatiga ega emas. Mamlakatimiz sharqda Qirg‘iziston va Tojikiston Respublikalari bilan, janubi-g‘arbda Turkmaniston Respublikasi, shimolda katta masofada Qozog‘iston Respublikasi bilan chegaradosh. Janub tomondan Amudaryo orqali Afg‘oniston davlati bilan chegaradosh. CHegaralarining umumiy uzunligi - 6621km. Eng chekka shimoliy nuqtasi shim.-sharqda — Ustyurt platosida Orol dengizining g‘arbiy sohilida, 450 361 shimoliy kenglikda, eng chekka janubiy nuqtasi 370 111 shimoliy kenglikda joylashgan. Eng chekka g‘arbiy nuqtasi 560 sharqiy uzoqlikda, eng chekka sharqiy nuqtasi esa 730 101 sharqiy uzoqlikda joylashgan. Mamlakatimiz hududi g‘arbdan sharqqa tomon - 1425 km, shimoldan janubga – 930 km masofaga cho‘zilgan. Respublika hududi janubi-sharqdan shimoli-g‘arbga cho‘zilgan va yuzasi ham shu yo‘nalishda yirik daryolar oqimiga mos ravishda pasayib boradi. Eng baland nuqtasi 4643m bo‘lib, Hisor tizmasidadir. Eng past nuqtasi esa dengiz sathidan -12m pastda joylashgan Mingbuloq botig‘i hisoblanadi. Davlat tuzumi – Prezidentlik Respublikasi. Mustaqillik kuni -1991yil, 1sentyabr. Ma’lumki, iqtisodiy geografik o‘rin, shu jumladan, siyosiy geografik mavqe tabiiy geografik o‘ringa nisbatan tarixan o‘zgaruvchan hisoblanadi. Binobarin, bir vaqtlar qulay bo‘lgan holat keyinchalik noqulay yoki aksincha bo‘lishi mumkin. Shu nuqtai nazardan yondoshganda, o‘lkamizning qadimgi iqtisodiy va siyosiy geografik o‘rni ancha qulay bo‘lgan. Zero, o‘sha davrlarda quruqlik transporti-karvon yo‘llar katta ahamiyat kasb etgan, vatanimiz esa mag‘rib va mashriq mamlakatlarini tutashtiruvchi xalqaro savdo yo‘llar o‘tgan hududda – Buyuk Ipak yo‘lining markazida joylashgan. Hozirgi davrda esa u yoki bu davlat siyosiy-iqtisodiy rivojlanishi, eng avvalo, suv transportiga bog‘liq, chunki yer yuzida quruqlikdan ko‘ra suv ko‘proq, dengiz yoki okeanlar orqali aloqa esa boshqa vositalarga nisbatan qulay va arzon. Shuning uchun mamlakatning Jahon okeaniga chiqishi yoki uning yirik daryolar yordami bilan bunday imkoniyatga ega bo‘lishi siyosiy geografik o‘rnining yaxshilanishiga yordam beradi. O‘zbekistonning iqtisodiy-geografik o‘rni xususiyatlarini, mutaxassislar e’tirof etganlaridek, uch jixatdan ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi: O‘zbekistonning mikrogeografik o‘rni O‘zbekiston Respublikasining O‘rta Osiyodagi mustaqil davltlarga nisbatan tutgan o‘rni avvalo uning iqtisodiy mintaqa markaziy qismida joylashganligi, juda qulay transport imkoniyatlarini belgilaydi. Mamlakatimiz O‘rta Osiyoning o‘ziga xos temir yo‘l darvozasi ham xisoblanadi. O‘rta Osiyodagi birinchi temir yo‘llar ham O‘zbekistonni qo‘shni davlatlar bilan bog‘lagan. 1880 – 1886 yillarda qurilgan Krasnovodsk – Chorjo‘y temir yo‘li 1899 yillarda Farg‘ona vodiysiga etkazilgan. Shu va 1905 yilda ishga tushirilgan Toshkent-Orenburg temir yo‘li hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. O‘zbekistonning bu boradagi roli yaqin kelajakda qo‘shni Qirg‘iziston, Tojikiston, Qozog‘iston Respublikalarini, Eron, Afg‘oniston, Turkiya kabi mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy aloqalarni olib borishda yanada kuchayadi. O‘zbekiston Respublikasi chegaralarining muhim xususiyatlaridan biri ularning aksariyat qismi tekisliklar orqali o‘tishidir. Xatto uning bilan ulkan tog‘lar o‘lkalari-Qirg‘iziston va Tojikiston respublikalari o‘rtasidagi chegaralar ham asosan qulay tog‘ oralig‘i vodiylari yoki u qadar baland bo‘lmagan tog‘ tizmalari orqali o‘tgan. Ularni bog‘lab turadigan transport yo‘llari shu sababli iqtisodiy jihatdan qadimdan yaxshi o‘zlashtirilgan hududlar orkali o‘tgan. Bu holat qo‘shni respublikalar bilan xilma-xil iqtisodiy aloqalarni tashkil qilishda yanada qo‘shimcha qulayliklar tug‘diradi. Qadim zamonlarda Sharq bilan G‘arbni bog‘lab turgan Buyuk Ipak yo‘li O‘zbekiston orqali o‘tgan. Bu yerda savdo yo‘llari tutashgan, tashqi aloqalar hamda turli madaniyatlarning bir-birini boyitish jarayoni jadal ketgan. Bugungi kunda ham Yevropa va Yaqin Sharqdan Osiyo-Tinch okean mintaqasiga olib boradigan quruqlikdagi yo‘llar shu yerda kesishadi. O‘rta Osiyo davlatlari Hindiston yarim orolini Rossiya va Yevropa bilan bog‘lab turadi. Mezogeografik o‘rni, avvalo uning O‘rta Osiyo-Qozog‘iston mikro mintaqasidagi tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Bu yerda ham respublikaning markaziy movqeiga ega ekanligi asosiy ijobiy xolat hisoblanadi. Bu, avvalo, O‘zbekiston hududining juda katta masofada Qazog‘iston hududi bilan tutashligida ko‘rinadi. 1996 yili Turkmanistonning janubi-sharqidagi Tejen daryosi bo‘ylab Eronning Mashhad shahrigacha 305 km masofaga ega bo‘lgan Tejen-Saraxs-Mashhad temir yo‘li qurildi. Bu yo‘l O‘rta Osiyo Respublikalarini Eron orqali Hind okeani havzasiga chiqish imkoniyatini beradi. 1.2-rasm. O‘zbekiston Respublikasining maydoniga ko‘ra O‘rta Osiyo mintaqasida va Yevrosiyo materigida tutgan o‘rni Makrogeografik o‘rni - O‘zbekiston dengizga tutash emas, shu sababli u dengizga chiqish uchun boshqa mamlakatlar hududi orqali o‘tishi kerak. Bu esa qator qiyinchiliklarga olib keladi. Shuning uchun O‘zbekistonning hukumat boshliqlari makro iqtisodiy geografik o‘rindagi qiyinchiliklarni bartaraf etish borasida qator ishlarni amalga oshirmoqda. Jumladan, qadimda bu yerda rivoj topgan Buyuk Ipak yo‘lini qaytadan tiklash ya’ni G‘arbiy Yevropa mamlakatlarini Osiyoning sharqiy qismidagi mamlakatlar bilan O‘rta Osiyo hududi orqali o‘tadigan avtomobil, temir yo‘llar bilan bog‘lash, Afg‘oniston va Eron hududi orqali Fors qo‘ltig‘iga chiqish borasida katta ishlar amalga oshirilmoqda. Ma’lumki, temir yo‘l transporti respublikalar va rayonlarning o‘zaro iqtisodiy aloqalarida ular o‘rtasida olib boriladigan yuk ayirboshlashda barcha tarnsport tarmoqlari orasida yetakchi o‘rinda turadi. Shu naqtai-nazardan olib qaraganda 11,2% O‘zbekiston Respublikasining maydoni 0,8% O‘zbekistonning iqtisodiy-geografik o‘rni yaxshi mavqega egadir. Vatanimiz milliy va siyosiy mustaqilligini mustahkamlash ko‘p jihatdan uning barcha ichki va tashqi imkoniyatlaridan foydalanishni talab etadi. Bu o‘rinda geografik omillarning ahamiyati ham sezilarlidir. Jumladan, iqtisodiy va siyosiy geografik o‘rni, maydoni, chegaralari, yer-suv, mineral xom ashyo resurslarining hududiy tarkibi, ma’muriy- hududiy tuzilishi, mehnat resurslarining hududiy tarkibi, transport shaxobchalari, urbanizatsiya jarayoni, infrastruktura tarmoqlarining joylanishi, shaharlarning to‘ri va tizimi mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojiga ta’sir etmay qolmaydi. 4. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy hududiy bo‘linishi. Jamiyat tarixiy taraqqiyoti jarayonida Respublikamiz hududida bir necha bor markazlashgan davlatlar barpo bo‘ldi. O‘lkamiz hududida iqtisodiy-ijtimoiy hayot rivojlanib bordi, fan, madaniyat yuksak darajaga ko‘tarildi, bu yerda yashovchi halqlar necha bor bosqinchilik zarbalariga duchor bo‘ldi. Masalan, Arab istilosi (666-714), Mo‘g‘illar istilosi (1218-1266). Chor rossiyasi (1816-1817) Turkistonni bosib olishi kabilar. Rossiya bosib olgan davrgacha Turkistonda Qo‘qon, Xiva xonliklari va Buxoro Amirligi xukm surgan edi. 1865 yildan boshlab Markaziy Osiyoni shu jumladan O‘zbekistonni chor Rossiyasi bosib oldi. 1.3-rasm.O‘zbekiston Respublikasining ramzlari 1.1-jadval. O‘zbekiston Respublikasining maydoni, mamuriy hududiy bo‘linishi Maydoni ming km.kv Mamuriy hududiy bo‘linishi Qishloq tumanlari soni Shaharlar Shahar tipidagi posyolkalar O‘zbekiston Respulikasi 448,97 159 119 1071 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 166,59 14 12 26 Andijon 4,30 14 11 83 Buxoro 40,32 11 11 62 Jizzax 21,21 12 6 43 Qashqadaryo 28,57 13 12 123 Navoiy 110,99 8 6 38 Namangan 7,44 11 8 120 Samarqand 16,77 14 11 88 Surxondaryo 20,10 14 8 114 Sirdaryo 4,28 8 5 21 Toshkent 15,26 15 16 97 Farg‘ona 6,76 15 9 206 Xorazm 6,05 10 3 58 Toshkent sh. 0,33 - XIX asr oxiri XX asr boshlarida O‘zbekistonning hozirgi chegara hududida ma’muriy jihatdan quyidagilar ajratilgan: 1. Buxoro amirligi: Ma’muriy jihatdan 28 ta beklikdan iborat bo‘lgan. 2. Xiva xonligi: Ma’muriy jihatdan 20 ta beklikdan iborat bo‘lgan. 3. Turkiston general gubernatorligi: Ma’muriy jihatdan Toshkent, Samarqand, Farg‘ona oblastlari, uezd va qishloq jamoalaridan iborat bo‘lgan. 1.4-rasm. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy bo‘linishi. 1938 yili tashkil etilgan viloyatlar Samarqand Toshkent Farg’ona Zarafshon (Buxoro) Xorazm 1941 yili tashkil etilgan viloyatlar Andijon, Namangan, Surxondaryo 1943 yili tashkil etilgan viloyatlar Qashqadaro (1964 yili qayta tashkil etilgan) 1963 yili tashkil etilgan viloyat Sirdaryo 1936 yili tashkil etilgan viloyatlar Qoraqalpog’iston O’zbekiston SSR tarkibiga kirdi. 1992 yilda O’zbekiston Respublikasi tarkibida suveren davlat sifatida e'lon qilingan 1973 yili tashkil etilgan viloyat Jizzax (1990 йилда қайта 1982 yili tashkil etilgan viloyatlar Navoiy (1992 yili qayta tashkil etilgan)