Oziq-ovqat xavfsizligining buguni va kelajagi. Ma’ruza rejasi: 1.Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash texnologiyasi fanining rivojlaaanishi 2.Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash texnologiyasi fanining bugungi kundagi ahamiyati. 3. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash texnologiyasi fanining kelajagi Xalqlarning ovqatlanish tarzi ular madaniyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Shu boisdan ham ovqatlanish madaniyati jamiyatning rivojlanish tarixi bilan bevosita bog‘liq. Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy dunyosi Qadimiy Sharq va antiq dunyo madaniyati negizida vujudga kelgan. Uning eng rivojlanish davri arab- musulmon davlatining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu davr sharq tiklanish davri deb ataladi. Ushbu davrda o‘tkazilgan iqtisodiy islohotlar natijasida xalqlar ma’naviy hayotining negizi hisoblangan dunyoqarashlar, siyosat, axloq, fan va dinda ifodalangan tasavvurlar, ma’naviy etiqodlar, ruhiy holat, turmush tarzi, shu jumladan ovqatlanish tarzi, qayta yangilanib boshladi. Ovqatlanish bo‘yicha ilk bor dunyoqarashlar olovning paydo bo‘lishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan. Qadimiy hindilar agar issiqlik olovdan chiqsa va olov ovqatni pishirsa, demak, olov oshqozonda ovqatning hazm bo‘lishini ta’minlaydi degan fikrda bo‘lishgan. Gippokrat ham ovqat issiqliq tufayli hazm bo‘ladi degan. Akslepiada fikriga ko‘ra taom qanday chaynab yutilgan bo‘lsa, parchalanmasdan butun tanaga tarqaladi. Erazistrat taom oshqozonda ishqalanib eziladi, Praksagor shogirdi Plistonik taom oshqozonda irib ketadi degan. Maxsus adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda «Oziqa moddalar» tushunchasi taomlar va mahsulotlarning oqsillarini, uglevodlarini va yog‘larini o‘z ichiga oladi. Ushbu bandda ularning miqdorlarini taomlarda yetishmaganda yoki me’yoridan doimo ortiq bo‘lganda organizmga ko‘rsatadigan salbiy ta’sirlari o‘rganiladi. Bundan oldin ta’kidlab o‘tilganidek, taomlar va oziq-ovqat mahsulotlarining oziqa moddalaridan eng asosiysi oqsil hisoblanadi. Yana bir bor talabalar diqqatini tortish o‘rinliki, hayot oqsilsiz bo‘lmaydi. Shu boisdan ham iste’mol qilinadigan taomlarda oqsil miqdorining doimo yoki uzokroq muddat davomida yetishmasligi, meyoridan oshiq tushganga qaraganda, organizm uchun juda og‘ir kechadi. Inson qishloq xo‘jalik mahsulotlarini iste’mol qila boshlagandan buyon uni saqlash va qayta ishlash bilan shug‘ullanib kelgan. Yetishtirilgan mahsulotni nes- nobud qilmasdan va sifatini pasaytirmasdan saqlash, undan unumli foydalanish qadimdan inson extiyojlaridan biri bulgan. Ko‘chmanchi xalqlar yig‘ilgan meva va urug‘larni saqlash uchun maxsus yertulalar qurishgan. Qabilalar o‘troq bo‘lib yashay boshlagan paytda ortiqcha mahsulotlarni saqlash, shunindek, zararkunandalardan boshlashgan. Mamlakatimizning turli hududlarida olib borilgan arxeologik qazilmalar qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash quldorlik tuzumi davridayoq amalga oshirilganligidan dalolat beradi. Bu yerda mahsulotlar saqlanadigan ko‘za va boshqa turli idishlar topilgan. O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekiston sharoitida ham qadimdan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash va qayta ishlashga e’tibor berib kelingan. Mintaqamizda ob- havo yil va bir kecha-kunduz davomida o‘zgaruvchan bo‘lganligi sababli go‘sht, yog‘, sut, baliq, tuxum kabi mahsulotlar issiqda tez ayniydi, juda qattiq sovuqdan esa sabzavot va mevalar muzlab qoladi. O‘zbekiston qishloq xo‘jalik mahsulotlari saqlashning eng qadimgi usullaridan ko‘mib yoki osib saqlash, qoqi qilish, quritish kabilar keng qo‘llaniladi. Mahsulotlarni saqlash, qayta achitish, sabzavot, don, meva, go‘sht, qazi va tuxumni ko‘mib saqlash, poliz mahsulotlarini osib saqlash, turli meva, turli qovun, pomidordan qoqi tayyorlash, uzum, ukrop, kashnich, rayhon, jambil va qizil qalampirni quritish amalda keng qo‘llanib kelingan.Asosan, quruq mahsulotlar tez buzilmaydigan mahsulotlar hisoblanib, ular quruq joyda, shisha, chinni yoki sopol idishlarda, yopiladigan qog‘oz qutilarda saqlangan. A.M. Muzaffarov (1909-1987) O‘zbekistonda eksperimental algologiya-ning asoschisidir. Olim mikroskopik suv o‘tlarini iqlim, ekologik sharoit-larga qarab taraqqiy etishini o‘rganib mamlakatimizning suv o‘tlari va tuban o‘simliklarining ta’rifnomasini nashr qilgan. Respublikamizda suv o‘tlari-ni katta hajmda o‘stirib, qishloq xo‘jaligida qo‘llash uchun sanoat qurilmalarini ishlab chiqqan. A.S/GXolmuradov (1939-1997) mikroorganizmlarni vitaminlari va kofermentlarini o‘rgangan. Shu birikmalardan biologik preparatlar tayyorlab, ularni chorvachilikda qo‘llash texnologiyasini ishlab chiqqan. A.S. Xolmuradov O‘zR fanlar akademiyasining Mikrobiologiya institu-tini direktori bo‘lgan vaqtida mikrobiolog - fan doktorlari pleyadasini (atoqli arboblar guruhi) tayyorladi. hozirgi vaqtda ular O‘zbekistonda mikro-biologiya fanining asosiy yo‘nalishlarini boshqarib bormoqdalar. M.I. Mavlyani O‘zbekiston mintaqasining achitqilarini o‘rgangan. Oziq- ovqat sanoati uchun yuqori faol (aktiv) achitqilarning turini tanlovi, yangi navlari (seleksiyasi) va tasnifini (sistematikasini) yaratdi. Olima achitqi-larning faol turlarini non va sharob ishlab chiqarishlarga joriy qildi. Qishloq xo‘jaligi va sanoat chiqindilarini asosida achitqilar yordamida oqsilga boy yem tayyorladi. Q.D. Davronovning ilmiy inshari mikroorganizmlar fermentlari sohasida bo‘lib, ayniqsa lipaza bo‘yicha chuqur tadqiqotlar qilgan. Olim, lipaza fermentini faol ishlab chiqaruvchi mikroorganizmlarning yangi navini yaratib, ularning maxalliy shtammlari lipazani sintez qilishi yo‘llarini o‘rgandi hamda ferment tarkibini (strukturasini) va issiqqa bardoshlik mexanizmini aniqladi. Dunyo dietolog olimlarining fikriga qaraganda sababi ko‘zga aniq ko‘rinib turmaydigan kasalliklarning deyarli 99% noto‘g‘ri ovqatlanish bilan bog‘liq. Bu ratsional ovqatlanishning odam sog‘ligi uchun ahamiyati o‘ta kattaligidan yaqqol dalolat beradi. Ovqatlanishning inson sog‘ligiga ta’sirini hisobga olib, olimlar ovqatlanish muammolari bilan qadimdan shug‘ullanib kelishgan. Ovqatlanish fanining rivojlanishiga hozirgi Markaziy Osiyo hududida yashab o‘tgan olimlar ham katta hissa qo‘shishgan. Butun dunyoda, shu jumladan Markaziy Osiyoda, ovqatlanish konsepsiyalari va ularning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan olimlarning dunyoqarashlari V.I.Is’haqov va T.I. Is’haqovalarning monografiyasida (Drevo mudrosti i zdorovya. Pitanie v istorii kulturы narodov Vostoka. – T.: “Fan”, 1991) batafsil ko‘rib chiqilgan. 2.Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti xamda Jahon sog‘lig‘ini saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, xozirgi vaqtda dunyoda deyarli xar to‘qqiz odamning biri to‘yib ovqatlanmayapti, sayyoramiz aholisining 30 foizidan ziyodi to‘laqonli ravishda ovqatlanmaslik, eng asosiy mikroelement va vitaminlar yetishmasligi muammosini boshidan kechirmoqda. “Er yuzi aholisining tez ko‘payib borayotgani bilan oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining o‘sish imkoniyatlari cheklangani o‘rtasidagi tafovut oziq- ovqat dasturini xal etish masalasi yildan-yilga keskinlashib borayotganining asosiy sababi ekani, natijada atrof-muxitning ekologik jihatdan buzilishi xamon davom etayotgani, iqlim o‘zgarishlarining oldindan aytib bo‘lmaydigan oqibatlari, tez-tez takrorlanayotgan qurg‘oqchilik va suv resurslari taqchilligi, jumladan, sug‘orish uchun yer osti suvlarining tugab borayotgani, irrigatsiya, meloratsiya va yerlarning unumdorligini qayta tiklashga yo‘naltiriladigan investesiyalarning yetarli emasligi oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash borasida xal etishni talab qilayotgan o‘ta muhim mhammolar”dir [14]. Mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “Bugungi kunda oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash borasida xal etishni talab qilayotgan o‘ta muhim mhammolar, xech shubxasiz, shu boradagi sa’y-xarakatlarni yanada muvofiqlashtirish va keng miqiyosdagi xalqaro xamkorlikni, kelajakka qaratilgan yondashuv va xulosalarni birgalikda ishlab chiqishni taqozo etadi. Va o‘z-o‘zidan tushunarliki, jahonning turli mamlakatlarida to‘plangan tajriba va amaliyot bilan tizimli va doimiy ravishda almashib turishni talab qiladi [25]. Oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash borasida xal etishni talab qilayotgan o‘ta muhim mhammolar yuzasidan Prezident I.A.Karimov tomonidan jahonning turli mamlakatlarida to‘plangan tajriba va amaliyot bilan tizimli va doimiy ravishda almashib turish g‘oyalarining ilgari surilayotganligi respublika iqtisodiyoti barqarorligini ta’minlovchi asosiy omilga aylanadi. Global darajada moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etayotgan bugo‘ngi sharoitda jahon xamjamiyati tashkilotlariga a’zo bo‘lish va teng xuquqda faoliyat ko‘rsatish, ikkinchi tomondan, agrosanoat majmuasi sohalarida tom ma’noda modernizatsiyalash tadbirlarini amalga oshirish hisobidan faqatgina majmua korxonalarini emas, balki milliy iqtisodiyotning barcha sohalarini samarali faoliyat ko‘rsatishi, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash muhim masalalardan biri hisoblanadi. Agrosanoat majmuasi sohalarida modernizatsiyalash jarayonlari davlat va xududiy jihatdan yirik tadbirlar hisoblanib, bu tadbirlarni o‘z muddatida va sifatli amalga oshirilishi natijasida oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, iste’molchilar talabini qondirish, ichki va tashqi bozorga xaridorbop va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, iqtisodiyotning real sektorini samarali faoliyat ko‘rsatishi va shu kabi boshqa ijobiy natijalarga erishish imkoniyatini yaratadi. Oziq- ovqat xavfsizligiga erishish mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi, ijtimoiy ko‘mak, barqaror iqtisodiy o‘sishga qaratilgan ko‘p tomonlama strategiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirishni talab qiladi. 16 oktyabr kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev raisligida oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va ichki bozorda narx-navo barqarorligini saqlash chora-tadbirlari yuzasidan videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi.Oziq-ovqat mahsulotlarining arzon va yetarliligi xalq roziligining asosiy omillaridan biri. Buni ta’minlash maqsadida so‘nggi 3 yilda oziq-ovqat, chorvachilik, meva-sabzavotchilik va qishloq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarini rivojlantirish uchun 28 trillion so‘m kredit mablag‘lari ajratildi. Birgina chorvachilik yo‘nalishida 11 trillion so‘mlik loyihalar amalga oshirildi.Bundan tashqari, koronavirus pandemiyasining narx- navoga ta’siri inobatga olinib, joriy yil aprel oyidan boshlab asosiy turdagi oziq- ovqat mahsulotlari importi bojxona to‘lovlaridan ozod qilingan.Lekin shunga qaramay, oxirgi vaqtlarda go‘sht, tuxum, o‘simlik yog‘i va shakar mahsulotlarining narxi keskin oshdi. Dunyo bozorida o‘tgan 9 oyda o‘simlik yog‘i 15 foizga, O‘zbekistonda esa 26 foizga ortgan. Yig‘ilishda ichki bozorni oziq-ovqat mahsulotlari bilan to‘ldirish, narx-navo barqarorligini saqlash masalalari atroflicha muhokama qilindi. "Bugundan barcha choralarni ko‘rib, amaldagi tizimni o‘zgartirmasak, ertaga qish va bahor oylarida qiyin bo‘ladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini ko‘paytirib, bozordagi narx-navoni arzon qilsak, odamlarni, ayniqsa, kam ta’minlanganlarni rozi qila olamiz", dedi Shavkat Mirziyoev. Har bir viloyat, tuman va shahar hokimida hudud aholisining keyingi yil maygacha go‘sht, tuxum, un, yog‘, shakar, guruch, kartoshka, sabzi va piyozga bo‘lgan ehtiyoji, bu mahsulotlarni qachon, qaerdan olish bo‘yicha aniq hisob-kitob bo‘lishi kerakligi ta’kidlandi. Har bir hududda oziq-ovqat xavfsizligi bo‘yicha alohida jamg‘armalar tashkil etilishi belgilandi. Hudud rahbarlari tadbirkorlarni jalb qilib, yetishmaydigan asosiy oziq- ovqat mahsulotlarini jamg‘arma hisobidan boshqa joydan olib kelish yoki import qilishni yo‘lga qo‘yadi. Bunday tadbirkorlar uchun kredit foizining bir qismi Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasidan qoplab beriladi. Import qilinadigan oziq-ovqat mahsulotlari narxini arzonlashtirish maqsadida yirik xorijiy ishlab chiqaruvchilarning mahalliy birjadagi ishtirokini kengaytirish zarurligi ta’kidlandi.Toshkent shahrining har bir tumaniga respublikaning muayyan viloyatini biriktirib, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari rastalari va dala do‘konlari tashkil etish muhimligi qayd etildi.