Parazitarlarga qarshi ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar Reja: 1. Parazitlarga qarshi moddalar haqida tushuncha 2. Gijjalarga qarshi qo‘llaniladigan moddalar 3. Gijjalarga qarshi keng ta’sir doirasiga ega bo‘lgan preparatlar TAYANCH TUSHUNCHALAR: ► Gijjalarga qarshi vositalarga umumiy xarakteristika berish, ularning vakillari, qo‘llanilishi, dozalari va saqlash qoidalari haqida. ► Deratizatsiya qilish uchun ishlatiladigan dorilarga umumiiy xarakteristika berish. Ularning preparatlari, ishlatilishi, dozalari va saqlash qoidalari, ta’sir mexanizmi haqida tushunchalar. ► Insektitsid va akaratsid moddalarning umumiy xarakteristika. Ularning qo‘llanilishi, farmakodinamikasi, va saqlash qoidalari. ► Har xil gurux preparatlarining umumiy xarakteristikasi haqida. ► Fosfororganik, xlororganik birikmalar va karbonatlarning umumiy xarakteristikasi, ularning vakillari, ishlatilishi saqlash qoidalari to‘g‘risida. ► O‘simliklardan olinadigan insektitsid va akaratsid preparatlar olinishi, ta’sir mexanizmi va ishlatilishi to‘g‘risida. ► Oltingugurt va uning preparatlariga umumiy xarakteristika, ularning olinishi, ta’sir mexanizmi, dozalari va qo‘llash, saqlash qoidalari to‘g‘risida. Antigel’mentik moddalar haqida tushuncha Gel’mintlar (grek Helmens-gijja )- bular organizmda yashovchi parazit gijjalar. Ular hayvon organizmini o‘zining zaxarli mahsulotlari va o‘lik a’zolari zaharlaydi, aniqrog‘i gijjalar o‘lganda organizmga noxush ta’sir ko‘rsatadigan toksik moddalar hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, gelmentlar organizmga katta miqdorda to‘planib ular qon tomirlar va ichaklar ichki yuzasini mexanik yopib qo‘yadi, to‘qimalar orqali o‘tib ularni shikastlantiradi, yallig‘lanish chaqiradi va infeksiyani kirishiga yo‘l ochadi. Gel’mentlar oshqozon ichak kanalida o‘pkada, jigarda muskullar va boshqa organizmda parazitlik qiladi va gelmentoz kasalliklarni keltirib chiqaradi. Veterinariyada gelmentoz kasalliklarni oldini olishda va davolashda maxsus dori moddalar antigelmentiklar qo‘llaniladi. Antigelmentiklar ( anti-qarshi, helmens - gijja) hayvon organizmini gijjalardan tozalash maqsadida qo‘llaniladigan dori moddalar. Ularni yo‘qotishda ishlatiladigan preparatlarga quyidagi talablar kiradi: a) preparatlarning ta’sir doirasi keng bo‘lishi kerak; b) preparatning davo qilish samarasi bir marta berilganida yuqori darajada bo‘lishi kerak. v) ular mikroorganizmga zararsiz bo‘lishi kerak. g) Hayvonlar 12 - 16 soat och dieta holida saqlanishi shart, chunki dori gijjaga yaxshi ta’sir etadi. d) Dori qo‘llanilgach 2-4 soat o‘tgach, surgu dorilar qo‘llash kerak, chunki ichaklardan gijjalarni tez tozalaydi. Xozirgi vaqtda antigelmint preparatlarining ko‘pchiligi ushbu talablarga javob bermaydi. Mazkur dorilar asosan gijjalarning turiga qarab tanlab ta’sir ko‘rsatadi. SHuning uchun ularga davo qilishdan oldin gijjaning turini aniqlash zarur. Ta’siri. a) aloxida antigelmentiklar (piperazin, santonin) avval gijjalar muskuli va nerv sistemasini qo‘zg‘atadi keyin susaytiradi va parazit harakatini to‘xtatadi. b) aloxida antigelmentiklar ( arekolin ) parazitlar muskullarini falajlaydi, v) aloxida antigelmentiklar xujayra zaxari hisoblanib parazitlarda modda almashinuvini buzadi, g) aloxida antigelmentiklar ( fenotiazin ) parazitni kupayishini to‘xtatadi. Ma’lumki, gelmintozlarga qarshi kurash asosan muayyan vaqt va jadval bo‘yicha, degelmintizatsiya ishlarini olib borishga asoslanadi. Odatda, degelmintizatsiya jarayoni, hayvonlarga kimyoviy antigelmintik preparatlarni alohida, shuningdek ularni ozuqaga aralashtirib xayvonlar guruhiga berish yoki suv bilan ichirib (guruhli degelmintizatsiyalash) amalga oshiriladi. O‘z navbatida, degelmintizatsiyaning mazmuni, hayvonlarni davriy ravishda kimyoviy, ba’zan o‘simlik vositalari yordamida haydash yo‘li bilan gelmintlardan xalos etish sanaladi. Biroq, bizning fikrimizcha, bir martalik degelmintizatsiya usuli va vositalari qator kamchiliklarga ega. Birinchidan, ular odatda hayvon organizmi gelmintlar bilan jadal invaziyalangan vaqtda, kasallikning klinik belgilari aniq namoyon bo‘lganda hayvon o‘lishni oldini olish maqsadida qo‘llaniladi. Bu paytda gelmintlar hayvon – xo‘jayin organizmiga etarlicha patogen ta’sir etgan chuqur, ba’zan esa qaytmas patologik jarayonlarni chaqirgan bo‘ladi. Chunki gelmintlar aynan preimaginal (prepatent) rivojlanish davrida hayvon-xo‘jayin organizmiga eng kuchli patologik ta’sir kursatadi. Bu davrda chuvalchang va preimaginal gijjalarning makroorganizm to‘qima va organlari bo‘ylab ko‘chishi kuzatiladi. Aynan shu davrda gijjalarning tez sur’atlarda o‘sishi bilan birga, chuqur patologik oqibatlarga olib keluvchi, jadal modda almashinuv jarayonlari xam sodir bo‘ladi. Demak, boshqa kasalliklardagi singari gelmintozlarga qarshi kurashda ham invaziyaning boshlang‘ich bosqichlarida gelmintlarni ancha sezilarli o‘lgan patogen ta’sirini bartaraf etishimiz muhim sanaladi. Ikkinchidan bir martalik, bir yo‘l o‘tkaziladigan degelmintizatsiyalarda hayvonlar qayta zararlanishga, ya’ni reinvaziyalarga faqat qisqa muddat qarshi tura oladi. Chunki antigelmintik preparatlarning aksariyati hayvon organizmidan nisbatan tez chiqib ketgani uchun, organizm yana zararlanishga moyil bo‘lib qoladi. Demak, zamonaviy antigelmintik preparatlarning ko‘p qismi hayvon organizmidan nisbatan tez chiqib ketadi. Natijada organizm gelmintoz qo‘zg‘atuvchilari bilan yana zararlanadi. Gelmintozlarga qarshi kurashning eng muhim tamoyili sifatida hayvonlar gelmintlar bilan zararlanishiga yo‘l qo‘ymaslik va invaziyaning boshlang‘ich bosqichlarida patologik jarayon rivojlanishini bartaraf etish gavdalanadi. Gijjalarga qarshi qo‘llaniladigan vositalar. Antigelmintiklar- kimyoviy va tabiiy biologik preparatlar bo‘lib,inson va hayvonlarda uchraydigan gijjalarga qarshi qo‘llaniladigan guruh vositalaridir. Ushbu guruh vositalari ko‘plab chiqarilayotgan bo‘lsada, ularni hozirgi paytda ko‘p qo‘llanilayotganlari asosan oshqozon va ichak tizimida parazitlik qilayotgan gelmintlar trematodlar,sestodlar va nematodlarga qarshi ta’sir ko‘rsatuvchi preparatlari amaliyotda keng qo‘llanilmoqda. Gelmintlarga qarshi ta’sir ko‘rsatuvchi preparatlar qabul qilgan hayvonlar mahsulotlarini iste’molga chiqarishda, mahsulotlar tarkibida ma’lum miqdorda preparat qoldig‘ini bor yoki yo‘qligi nazoratdan o‘tkazilishi talab etiladi, aks xolda odamlarda salbiy holatlar kelib chiqishi mumkin. Bunday holatlarni sodir bo‘lmasligi va uni oldini olish maqsadida, antigelmintik qabul qilgan hayvonlarni go‘sht uchun so‘yishga oxirgi marta dori qabul qilingandan 30 kun o‘tgandan so‘ng ruxsat etiladi. Antigelmint qabul qilgan va majburiy so‘yilgan hayvonlar go‘sht mahsulotlarini,veterinariya qonunchiligida ko‘rsatilgan veterinariya-sanitariya talablariga muvofiq mahsulotlari tekshiruvdan o‘tkazilib yaroqlilik darajasi aniqlanadi va shunga qarab xulosa qilinadi. Xozirgi paytda, yuqorida sanab o‘tilgan ko‘plab preparatlarning mavjud ekanligiga qaramasdan,yuqori samaradorlikka ega,kam zaharli barchasi uchun qo‘llanishi mumkin bo‘lgan va arzon gijjalarga qarshi vositalar etarli emas. Bunga piperazin va fenasol preparatlarini kiritishimiz mumkin. Keyingi yillarda antigelmintik dori vositalarining ,gijjalarga nisbatan qarshi ta’sir ko‘rsatish samaradorligi pasayib bormoqda.Asosiy sabab antigelmintlarni uzoq muddat davomida qo‘llanishi va shunga muvofiq ularga nisbatan gijjalarning rezistentlik faoliyatining oshib borishligidadir. Hozirgi vaqtda hayvonlar oshqozon va ichaklar strangilidiozlari benzimidazollar, levamizol, klozantel, avermektin va fosfor organik birikmalariga; otlar strangilyatozlari fosfor organiklarga, pirantel, piperazinga; qo‘ylar fatsiolalari klazantel va triklobenzizol preparatlari ta’siriga nisbatan himoya rezistentligi mavjudligi aniqlangan. Gelmintlarga qarshi qo‘llaniladigan vositalarining hayvonlar organizmga salbiy ta’sirlari asosan, nefrotoksik(to‘rt xlorli uglerod) fotosensibilizatsiya (fenasol fenotiazin); gepatotoksik (tiabendazol, piperazin).kanserogen (margumush preparatlari); mutogen(to‘rt xlorli uglerod margumush preparatlari); teratogen (albendazol, parbendazol, mebendazol, tetramizol) kabi salbiy ta’sirlarga ega. Gelmentlar trematod (so‘ruvchilar) sestod (lenta) nematod (yumaloq) larga bo‘linadi. Farmakalogiyada har bir guruhga ta’sir etuvchi dorilar mavjud. Asosan trematodozlarda qo‘llaniladigan moddalar. Geksaxlorparaksilol(Hexachlorpraxilolum) Geksaxlorparaksilol juda ham mayda, oq kukun shaklida suvda erimaydi,ta’msiz, o‘ziga xos kuchsiz hidga ega. Hozirgi paytda geksaxlorparaksilolni davolovchi yangi shakli, geksixol preparati olingan. Gelmintsizlantirishda, zaharlanishni oldini olish maqsadida, yirik shoxli hayvonlar ozuqasiga natriy xloriddan 0.15 g/kg tirik vazniga nisbatan va qo‘ylarga 0.2 g/kg miqdorida olib,uni qo‘shib berish tavsiya etiladi. SHuningdek 1-2 xafta mobaynida nikotin kislotasi va kalsiy preparatlaridan yuborish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi. Disalon-( Disalonum) Toza holatda,rangsiz ignasimon kukun, suvda erimaydi,atseton va atsetonnitrilda yaxshi eriydi. Qaynash nuqtasi 173-1770C. Preparat shaklida-ranid-2.5%li suspenziya holatida ishlab chiqariladi. Unumlaridan rafoksanid organizmda yaxshi so‘rilib,hayvon qonida uning eng yuqori miqdori, yuborilgandan 24-48 soat o‘tgandan so‘ng namoyon bo‘ladi.Tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi vositasi,qon plazma oqsillari bilan mustahkam birikkan holda bo‘ladi.Preparatning 90 foizi organizmda metabolizmga uchramasdan, avvalgi holicha, organizmdan tezak orqali ,faqatgina 1foizi siydik bilan ajralib chiqadi. Preparat 10-15mg/kg(TB)miqdorida,ozuqaga qo‘shilib,2 kun mobaynida beriladi. Asosan sestodozlarga qo‘llaniladigan moddalar. Fenasal-( Phenasolum)- och sariqsimon kukun,suvda yomon,spirt,atseton va sirka kislotasida yaxshi eriydi. Terapevtik dozalarda(100-250 mg/kg)qo‘ylar uchun , xattoki bo‘g‘ozlik davrida ham bezarar bo‘lib,zararli ta’siri kuzatilmaydi. Ishlab chiqarish sanoatida,fenadek,fenalidon,likvafen preparatlari shaklida ishlab chiqariladi. Azinoks-(Azinax)-0.5 g tabletkasi tarkibida 50 mg prazikvantel va qo‘shimcha vositasi saqlaydi.Asosan it va mushuklarga tavsiya etiladi.Itlar uchun 1 tabletkasi 10 kg tirik vazniga nisbatan olib beriladi. Hayvonlar bo‘g‘ozligining oxirgi uch oyligida hamda uch oyga etmagan yosh hayvonlarga berish taqiqlanadi. Asosan nematodozlarga qo‘llaniladigan moddalar. Piperazin tuzi-piperazini ko‘plab tuzlari ma’lum, shulardan-piperazin adipinat,piperazin-sulfat,piperazin fosfat,piperazin geksagidrat. Ushbu moddalar ignasimon oq kukunlar bo‘lib,hidsiz,xar-xil darajada erish xususiyatlariga ega. Zaharliligi juda past,davolash samaradorligi yuqori bo‘lgan preparatlardir. Dozasi, ichga 50 mg/kg miqdorida beriladi. Tetramizol-(Tetramisolum) o‘xshashlari-nilverm,nemitsid.Oq ignasimon kukun,suvda hona haroratida,etanol,metanol va xloroformda yaxshi eriydi, Yirik shoxli hayvonlar otlar va itlarga ushbu preparat, yakka tartibda, alohida beriladi. Preparat hayvonlar oshqozon- ichak tizimi va o‘pkada joylashgan yosh va etilgan shakldagi nematodlarga qarshi yuqori va faol ta’sir ko‘rsatadi.Preparat bilan ishlov berilgan sigir sutini birdaniga iste’mol qilish tavsiya etilmaydi. Fenotiazin-( Phenothiazinum)-o‘xshashi, tiodifenilamin.Ko‘kimtir-qo‘ng‘ir rangdagi kukun,suvda erimaydi,atseton,benzol,efir va spirtda yaxshi eriydi. Hayvon turi va uning alohida o‘ziga xos hususiyatlariga qarab,organizmda preparatning toksik ta’siri ham kuzatilishi mumkin. Fenotiazinni toksik ta’siriga boshqa hayvonlarga nisbatan qo‘y va parrandalar chidamli. Ot va odamlar preparat ta’siriga yuqori sezuvchanlikka ega. Fenbendazol(Phenbendazolum)-o‘xshash unumlari panakur,aksilur, febomel, febtal; To‘q sariq rangdagi kukun,taa’msiz va hidsiz,suvda erimaydi. Hayvon organizmi uchun zararsiz.ko‘plab oshqozon-ichak va o‘pka nematodlariga qarshi ,faol ta’sir ko‘rsatuvchi vosita.Ichga 10-15 mg(TB)kg miqdorida beriladi. Levamizol(Levamizolum) uning 7.5% va 10%li eritmalari rangsiz, tiniq, suyuq shaklda bo‘lib, ichga yuborish uchun yirik shoxli hayvonlarga -8 mg/kg,qo‘y va itlarga 10 mg/kg; teri ostiga esa YSHXga-5 mg/kg miqdorlarida qo‘llash tavsiya etiladi Yangi zamonaviy antigelmintiklar. Al’bendazol(Albendazolum). Ushbu preparatlar kukun va suspenziya shakllarida ishlab chiqariladi. Toksik ta’siri juda past. Preparat qabul qilgan mayda shoxli hayvonlar va cho‘chqalarni 10 kundan so‘ng yirik shoxli hayvonlarni esa 14 kundan so‘ng gushtga so‘yishga ruhsat beriladi. Sutni esa, antigelmintik berilgandan 4 kun o‘tgandan so‘ng, iste’mol qilishga ruhsat etiladi. Ushbu preparatlarni bo‘g‘oz va qochirish davridagi hayvonlarga qo‘llash taqiqlanadi. Alben – oq rangli granula yoki tabletka shaklida ishlab chiqariladi. Asosiy ta’sir etuvchi moddasi – albendazol Qishloq xo‘jalik hayvonlari, mo‘ynali hayvonlar va parrandalarni quyidagi kasalliklarini degelmentizatsiya qilish uchun qo‘llaniladi: Nematodozlar-diktiokaulyoz, sistokaulyoz, strongilyoz, gemonxoz, askaridioz, paraskariz, toksakoroz va boshqalar Sestodozlar – moniezioz, avitellioz, tizaniezioz Trematodozlar – fassiolyoz, dikrotselioz, paramfistomatoz Qo‘llash va dozasi. Alben hayvonlarga og‘iz orqali och qoldirilib, ekka yoki guruh holda qishloq xo‘jalik hayvonlarga bir marta, parranda va mo‘ynali hayvonlarga ikki marta, omuxta em bilan beriladi: Qoramol – 1 tabletka 50 kg tirik vaznga trematozlarda 1 tablet 35 kg vaznga qo‘y va echki- 1tabletka 70 kg vaznga, trematozlarda 45 kg vaznga CHo‘chqa – 1 tabletka 75 kg vaznga Ot – tabletka 50 kg vaznga Mo‘ynali hayvon -1 tabletka 25 kg vaznga 2kun davomida parranda-1 tabletka 35 kg vaznga kuniga 1marta 2kun davomida Qo‘llash taqiqlanadi. Fassiolyozni utkir shaklida. Hayvonlarni bo‘g‘ozligini 1 davrida. Albazen – 2,5 % li va 10% li oq emulsiya shaklida ishlab chiqariladi ta’sir etuvchi modda – albendazol Ta’siri. Al’bazin keng ta’sir spektrga ega antigel’mintik preparat bo‘lib, nematodlarni hamma shakllariga, trematod va sestodlarni faqat voyaga etgan shakllariga ifodali ta’sir etadi. Gel’mentlarni uglevod almashunivini va harakatini buzish hususiyatiga ega bo‘lib, ularni o‘ldiradi. Preparat hayvonlarga og‘iz orqali indivial, och qoldirilib qo‘llanilani. Doza. Qoramolga 2,5% -li 3-4 ml/10kg 10%- li 0,5-1 ml/10kg Qo‘y, echki 2,5% -li 3-4 ml/10kg 10%- li 0,5-1 ml/10kg Cho‘chqa 2,5% -li 3-4 ml/10kg 10%- li 0,5-1 ml/10kg Alvet-suspenziya shaklida ishlab chiqariladi,og‘iz orqali qo‘llaniladi,gelmentlarga qarshi keng doirada ta’sir ko‘rsatish xususiyatoga ega bo‘lgan dori vositasi. Preparat suspenziya shaklidagi,sutga o‘xshash oq rangda bo‘lgan,10% li suspenziya,100,250 va 1000 ml miqdoridagi polimer idishlarida ishlab chiqariladi. Tarkibi: asosiy ta’sir etuvchi vositasi sifatida al’bendazol 10% va yordamchi qo‘shimchalar Qo‘llash uchun ko‘rsatma: Alvet yirik va mayda shoxli hayvonlar cho‘chqalar va parrandalar,nematodoz,trematodoz va sestodoz kasalliklarini oldini olish va davolash maqsadida qo‘llaniladi,hayvonlar to‘yimli ozuqalariga qo‘shib,qoramol,qo‘y,cho‘chqalarga bir martalik,parrandalarga 2 marta beriladi. Dozasi va qo‘llash usuli. Yirik shoxli hayvonlarga preparat alohida yakka tartibda,quydagi dozalarda beriladi. -monieziozda va oshqazon ichak nematodozlarida -3.75 g100 kg tirik vazniga Qo‘ylarga preparat alohida yoki guruh xolida berilishi mumkin. -moniziozda va oshqazon-ichak nematodozlarida-2.5g 100 kg tirik vazniga -Surunkali fasseliyozda-3.75 g100 kg tirik vazniga Parrandalarga askaridioz va geterakidoz kasalliklarda,2 kun birdaniga, guruh usulida,kolbikarmga qo‘shilib ,0.5 g 10 kg parranda vazniga nisbatan qo‘llaniladi Qarshi ko‘rsatma.O‘tkir fasseliyoz, hayvonlarni qochirish vaqtida yuqumli kasalliklar kuzatilganda va ozg‘in hayvonlarga qo‘llash taqiqlanadi Preparat qabul qilgan qora molar, qo‘y ,ot va cho‘chqalarni go‘shtga so‘yish, dori berilgandan keyin 20 kundan so‘ng,parrandalarni 5 kundan so‘ng,ruhsat etiladi. Sog‘in sigirlar suti,degilmentizatsiya o‘tkazilgan keyin 4 kun o‘tgandan kun sutni iste’molga chiqarish mumkin. Drontal(Drontal)-preparatli shakllari drontalplyus, transil-K tabletka shaklida ishlab chiqariladi. Drontal tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi bositalari,prazikvantel va pirantel o‘zaro sinergist ta’sir xususiyatlariga ega bo‘lib,yumaloq va lentasimon gijjalarga qarshi o‘ldiruvchi ta’sir ko‘rsatadi.Ulardagi asosiy tez ta’sir ko‘rsatuvchi xususiyati,parazit membranasi o‘tkazuvchanligidagi Ca++almashinuvini o‘zgarishini prazikvantel ta’sirida yuzaga kelib, natijada ulardagi modda almashinuvi buzilishidan o‘lishga sabab bo‘ladi. Pirantel preparati xolinergik antagonist sifatida,nikotinga o‘xshash ta’sir ko‘rsatib,nematodlar asab-muskullar tizimini urab olishi (blakada) tufayli,ularda falajlikni keltirib chiqaradi. Qo‘llanilishi: Asosan mushuk nematodlari (toksokoroz, ankilostomoz) va sestodlar (teniidozlar, dipilidioz, exinokokkoz) chaqiradigan kasalliklardan ximoya qilish va davolash maqsadlarida qo‘llash tavsiya etiladi. Ichga bir tabletkadan har 10 kg tirik vaznga nisbatda olinib qo‘llaniladi. Avermektinlar Avermektinlar- tarkibi, kimyoviy tuzilishi jixatidan o‘xshash bo‘lgan sakkiz moddadan iborat dori vositasidir. Avermektinlar streptomyces avermitilis mikrobning hayoti davomida xosil bo‘ladigan mahsulotidir. Ushbu gruh preparatlariga ivermektin, pandeks, baymek,ivomek, ivertin,abamektin, doramektin, dektomaks, milbemitsin, moksidektin,sediktin, rustomektin,bulmenktin va boshqalar. Ko‘rsatilgan preparatlar in’eksiya qilish uchun 1% li eritmalar shaklida xamda kukunlar,tabletka,maz va aralashma premikslar shaklida ishlab ham chiqariladi. Klozantel(Clozantel)-o‘xshash preparatlari ;klozanteks, klozantin, rolenol, 10%li sontel,faskoverm,in’eksiya qilish uchun ishlab chiqarilgan preparatlari,nematod,trematod va ovod lichinkalariga qarshi yuqori ta’sir ko‘rsatish doirasiga ega. Dori berilgandan keyin 28 kun o‘tganidan so‘ng hayvonni go‘shtga so‘yish mumkin.Teri ostiga va muskul orasiga:yshx-2.5-5, mshx-5-7.5 mg/kg(TEV). Ivermektin – rangsiz suyuqlik tarkibida 1 ml da 10 mg ivermektin saqlaydi. 1% li eritma shaklida 10, 20, 50, 100 ml li flakonlarda ishlab chiqariladi. Farmokologik ta’sir hususiyati. Oshqazon-ichaklar tizimi va o‘pka nematodozlari lichinkalari va etilgan shakllariga, oshqozon ovodlariga, bit qon so‘ruvchilar va sarkoptoidli kanalarga qarshi ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega. Preparat parazitlarning, neyrometiodorlarni faoliyatini kuchaytirib,gammaamin yog‘ kislotasini tormozlaydi. Natijada asab ta’sirotlarini uzatish buziladi va parazitni falaj bo‘lib o‘limga olib keladi. Ivermik yuborgan joydan tezda so‘rilib,hayvon organ va to‘qimalariga tarqaladi. Ivermik organizmdan siydik va o‘t suyuqligi orqali,sog‘iladigan hayvonlarda sut bilan ham ajratib chiqadi,tashqi muhitda preparativ tezda parchalanib ketadi. Hayvon organizmga yuborilgandan so‘ng 12-14 kun davomida ta’sir etadi. Qo‘llash uchun ko‘rsatma. Ivermik yirik shoxli hayvonlar,qo‘y echki ot,kiyik,tuya, it,mushuklarning o‘pka va oshqazon ichaklar gelmintozlariga qarshi shuningdek diktokaulyoz,telaziozda(kuz nematodlarida)gipodermatozda, estrozda, psaraptozda va sarkoptoz(qichima)demodekoz,sifinkulyatoz va mallofagozda qo‘llaniladi. Dozasi. Teri ostiga. Hayvonlarga 1 ml /50 kg tirik vazniga. cho‘chqa 1 ml/33 kg vazniga qichimalarda va bitlashga qarshi 8-10 kundan keyin yana qayta qo‘llaniladi. Qoramollarda laktatsiya vaqtida, tug‘ishga 60 kun qolganda qo‘llash mumkin emas Rolenol – rangsiz eritma, tarkibida klozantel saqlaydi ( 1ml da – 50 mg) Rolenol – uzoq vaqt mobaynida ichki va tashqi parazitlarga ta’sir ko‘rsatadigan preparat bo‘lib, keng ta’sir spektrga ega, jumladan qoramol va qo‘y echkilarni nemadotlari, trematodlari va teri gipodermatozlarini davolashda juda samarali ta’sirga ega. Qo‘llash.Qoramollarda fassiolyozni voyaga etgan shakllarini, oshqozon – ichak trimatodozlar chaqiradigan kasalliklarni va gipodermatozlarni davolash va oldini olishda; qo‘y –echkilarda fassiolyozni voyaga etgan shakllarini, oshqozon –ichak nematodozlari, estroz kasalliklarini davolash va oldini olishda Dozasi. muskul orasiga yoki teri ostiga. Qoramol, qo‘y- echkilarni fassiolyoz va nematodozlarida 0,5 ml / 10 kg tirik vaznga qoramol gipodermatozlariga 1 ml /10 kg vaznga Insektitsid va akaratsid moddalarning umumiy tavsifi. Insektitsidlar (lotincha insuta – xashorat va coedo o‘ldiraman) xashoratlarni o‘ldiruvchi farmakologik moddalarga aytiladi. Akaratsidlar (acarus – kana, coedo - o‘ldiraman) – kanalarni o‘ldirish uchun qo‘llaniladigan moddalar. Ko‘pincha insektitsidlarni pestitsidlar (pest – ziyon, coedo – o‘ldiraman) deb nomlanadi. Bo‘g‘imoyoqli xashoratlar sinfi ichida ko‘pchiligi odam va xayvonlarga katta ziyon va zarar keltiradi. Ular ko‘pchilik yuqumli va invazion kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarini tashuvchi hisoblanadilar. Ko‘pchilik xashoratlar odam va xayvonlarni chaqib bezovta qiladilar. Zaxarli xashoratlar chaqqanda esa o‘sha joyda yallig‘lanish ro‘y beradi, xatto o‘lim sodir bo‘lishi mumkin. Xayvonlarni kuchli bezovtalanishi oqibatida maxsuldorligi va chidamliligi pasayib ketadi. Ularning ko‘pchiligi teri butunligini buzadi va uning sanitariya jixatidan sifatini yomonlashtiradi, sut va go‘sht sifati ham pasayadi. Masalan: qoramollar bo‘ka (ovod) kasalligida. Bo‘g‘imoyoqlilardan veterinariya mutaxassislari chivinlar, pashshalar, kanalar, bukalar, mokritsa, junxo‘rlar, burgalar, kloplar va bitlarga qarshi qo‘rash olib boradilar. Turli bo‘g‘imoyoqlilar zaxarli moddalarga nisbatan chidamliligi xam turlicha bo‘ladi. Bunga sabab ularning parazitlik qilish joylari ham katta ahamiyat kasb etadi. CHunki ayrimlari teri ustida parazitlik qilsa, ayrimlari teri ostida hatto muskul to‘qimasida parazitlik qiladi. Insektitsidlar ta’sir mexanizmi xam turlicha. Ularning ayrimlari xashoratlarning xitin qoplamini buzsa, boshqalari nafas olish va ovqat xazm qilish organlarining faoliyatini buzadi. Bu moddalar kelib chiqishi bo‘yicha: 1. XOB 2. FOB 3. Karbamitlar. 4. O‘simlikdan olinadigan peritroidlar. Bu moddalar ta’siri bo‘yicha. 1. Insektitsid - hasharotni o‘ziga. 2. Larvitsid - hasharot lechinkalariga. 3. Ovatsid - hasharot tuxumlariga. Bu moddalar hashoratlar tushish yo‘li bo‘yicha. 1. Ichaklar orqali - ozuqa bilan. 2. Kontakt - kutikula orqali. 3. Fumugant - nafas yo‘li orqali. Ta’sir yunalishi bo‘yicha: 1.O‘ldiruvchilar 2 Repellentlar qochiruvchi 3.Attraktantlar- rom etuvchi Mana shularni xisobga olib qo‘llaniladigan preparatlarga farmatsevtik shakl beriladi. Xashoratlar xitin pardalari orqali gazsimon va bug‘simon xoldagi preparatlar yaxshi o‘tadi. Bundan tashqari do‘st xolida xam sepilsa yaxshi samara beradi. Ovqat xazm qilish a’zolari orqali ovqatga suyuq va qattiq xolda qo‘shib berilgan preparatlar tushadi. Nafas a’zolari orqali esa gazsimon va bug‘ xolatidagi insektitsidlar o‘tadi. Insektitsidlarni qo‘llash usullari: Insektitsidlarning tabiiy sharoitda xashoratlar to‘planadigan va ko‘payadigan joylarga, binolar (molxona, tovuqxona, qo‘tonlarga) ga va to‘g‘ridan-to‘g‘ri hayvonlar tanasiga qo‘llanilishi mumkin. Tabiiy sharoitda xashoratlar ko‘payadigan va to‘planadigan joylarni odatda purkaladigan pestitsidlar bilan ishlov beriladi. Bundan tashqari maxsus ishlab chiqarilgan moslamalar bilan sepiladi. Binolarga aerozol usulida yoki suvli eritma xolida tayyorlangan pestitsidlar bilan ishlov beriladi. Parazit turi va zararlanish darajasi e’tiborga olingan xolda turli usullar qo‘llaniladi. Hayvonlarning yoppasiga kanalar, parazitlar bilan zararlanishida ularga qarshi qo‘rashish maqsadida maxsus vannalar, eritmalar, suspenziyalar va do‘stlar, hamda liniment va mazlar qo‘llash mumkin. Buka kasalligida davolovchi preparatlarni og‘iz orqali ichirish usuli va muskul orasiga in’eksiya qilish usullaridan foydalaniladi. Uchib yuruvchi xashoratlarga qarshi qo‘rashishda suvli va yog‘li eritmalar, suspenziyalar, emul’siya va dustlardan foydalaniladi. Ko‘pchilik insektotsidlar hayvonlar uchun zaharli hisoblanadi, shuning uchun amaliyotda ularning subtoksik dozalari qo‘llaniladi. Bu dozalarni qo‘llashda dorilar qo‘llanmasida yozilgan qoidalarga to‘lig‘icha rioya qilish kerak. Dorining zaxarliligi, ta’sir qilish muddati, bug‘ozlikka va oriq hayvonlarga qo‘llash mumkin yoki mumkin emasligini bilgan holda qo‘llash tavsiya etiladi. 2. a) Fosfororganik birikmalar. Hozirgi kunda fosfororganiq birikmalar juda katta gurux moddalardan iborat, ular biologiya, meditsina, veterinariya va o‘simlikshunoslik soxalarida keng qo‘llanilib kelinmoqda. Ko‘plab FOB lar kuchli insektitsid, akaritsid va hattoki bakteritsid hisoblanadi. Ularning eng muhim xususiyatlaridan birinchisi: tashqi muhitning har qanday sharoitda samarali ta’sir qilish xossasiga ega. Ikkinchidan ular kuchsiz zaxarli, masalan: xlor organik birikmalarga nisbatan, organizmda tezda parchalanib ketadi; Uchinchidan bu preparatlarni sintez qilish natijasida yanada samarali va zaxarsiz preparatlar yaratilmoqda. Organiq fosforning insektitsid ta’sir qiluvchi (preparatlaridan) birikmalaridan uning unumlari: fosfon kislotasi, fosfor kislotasi va tisfosfor kislotalari muhim ahamiyatga ega. Fosfororganiq birikmalarning yuqori insektitsid ta’siri va tashqi muhitning noqulay sharoitlarida ham qo‘chini yo‘qotmasligi ularning kelajakda yanada keng ko‘lamda ishlatilishi imkon beradi. Fosfororganiq birikmalarning odam va xayvonlar organizmidagi turli parazitar bo‘lmagan kasalliklarga qarshi qo‘llanilishi ishlab chiqilmagan bo‘lsada, ularning ayrimlari mikroblarni o‘ldiruvchi, yana boshqalari ayrim xavfli o‘smalar o‘sishini bostiruvchi ta’sir qilishi, yana birlari ko‘z ichidagi bosimni tushirish, ichaklarning ishini yaxshilashi aniqlangan. Ta’sir mexanizmi: FOB larning ta’sir mexanizmi asosini xolinesterazaning fosforlanishi tashkil qiladi, bu quyidagi formulada keltirilgan: Es – Fermentning esteraza qismi: Ap – Fermentning anion qismi. Bu reaksiya natijasida faol bo‘lmagan xolinesteraza birikmasi hosil bo‘ladi va atsetilxolin parchalanmay qoladi. U ko‘p miqdorda to‘planib, kuchli autointoksikatsiya va birdaniga modda almashinuvi jarayoni buzilishiga olib keladi. Xashoratlar o‘limi bir necha daqiqadan keyin ro‘y beradi, chunki markaziy va periferik gangliyalarda xolinesterazani tezda faolligini pasaytiradi. Ko‘pchilik FOB lar hayvonlar va xashoratlar organizmida sezilarli o‘zgarishlarga olib keladi va ular xolinesterazani blokada qilish qobiliyatini yo‘qotadi. Ayrim FOB lar tezda oksidlanib qoladi yoki izomerlanadi, buning natijasida kuchsiz birikmalar o‘rniga kuchli antixolinesteraza moddalar paydo bo‘ladi, shuning uchun chorvachilikda ularning minimal eng kichik dozalaridan foydalaniladi. Zaxarliligi: FOB lar noto‘g‘ri va me’yoridan ko‘p miqdorda qo‘llanilganda kuchli zaxar hisoblanadi. Buning asosini xolinesteraza fermentining faolligi pasayishi va atsetilxolinning ko‘payib ketishi tashkil qiladi. Zaxarlanish belgilari, so‘lak ko‘p ajrala boshlaydi, nafas olish qiyinlashadi, bronxospazm, sianoz qo‘zatiladi, ich ketadi. zaxarlanish kuchli bo‘lsa avval ayrim muskullar qaltirashi, keyinchalik butun tana muskullari qaltirashi qo‘zatiladi. Bu xol oldi olinmasa hayvon kollaps holatiga tushadi va o‘lim bilan tugaydi. Zaxarga qarshi antidot – atropin sul’fat va xolinesteraza reaktivatorlari. Odamlarning FOB lar bilan zaxarlanishini oldini olish maqsadida FOB lar bilan berilgan hayvonlar 3 haftadan keyin so‘yishga ruxsat berilishi kerak. bu muxlatdan oldin so‘yilsa, maxsus sanitariya ekspertiza ko‘rigidan tekshirilib keyin iste’molga chiqariladi yoki qayta ishlov berishga (kolbasa, sosiska va h.k.) yuboriladi. FOB lar toza xolida 1000% (ADV) – faol ta’sir qiluvchi modda – FTM saqlovchi texnik preparatlar va emul’siyalar, kukunlar, pastalar xolida chiqariladi. Bundan tashqari 5-12% FTM saqlovchi do‘stlar holida chiqariladi. SHuning uchun FOB larning davolovchi miqdori FTM bo‘yicha hisoblanadi. FOB larga: xlorofos, DDVF, karbofos, trixlormetafos, Dibran, trolen, Amidofos va boshqalar kiradi. Xlorofos – Chlorophosum 0,0 Dimetil (1-oksidi 2,2-2-trixloretil) fosfonat. Kristall kukun yoki parafinga o‘xshash massa oq rangda sarg‘ish aralash bo‘ladi, o‘ziga xos hidli. +250S da erib ketadi, +500S dan yuqori harorat ta’sirida DDVF ga aylanadi. Suvda 1:7 nisbatda eriydi. Sotish uchun chiqarilgan xlorofos tarkibida 97 yoki 80% toza modda bo‘ladi. 7-5% li do‘st holida, 50% li spirtda eritilgan xolida, 11,6% li spirtli-moyli eritma xolida chiqariladi. Insektitsid sifatida juda xam faol ta’sir qilib 3-10 daqiqa davomida o‘ldiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Qichima kanalariga eritma xolida qo‘llanilganda kanalar o‘limi 1-