PEDAGOGIK PRAGDIGMALAR VA ULARNING IJTIMOIY TARAQQIYOTIDAGI AHAMIYATI. Reja: 1.Zamonaviy pedagogik paradigmalar quydagi besh qismda farqlanadi. 2.O’qitish jarayoni mohiyati va uning vazifalari. TAYANCH SO’ZLAR: ta’lim, paradigma, ta’limiy paradigma, an’anaviy ta’lim, bixiviorizm, fenomen, texnokratiya, ezoterika. Barchamizga ma’lumki, shaxs tarbiyasi xilma-xil qadriyatlarga tayanib, amalga oshiriladi: - transtsendental (tarbiyalanuvchini mutlaq qadriyatlar – Haqiqat, Yaratguvchiga yaqinlashtirish); - sotsiotsentrik (erkinlik, tenglik, mehnat, tinchlik, ijod, insonparvarlik va boshqalar); - antropotsentrik (individuallik, foydalilik, o‘z-o‘zini namoyon etish va boshqalar). Shaxsning har tomonlama kamol toptirishdagi tayanch qadriyatlarni belgilab olish o‘z navbatida ta’limiy paradigmalarni tanlab olishga ham imkon beradi. Paradigma (grekcha, paradeigma) so‘zining o‘zi keng ma’noda turmush va fikrlashining biror sohasining fundamental asoslarini aniqlab beruvchi o‘ziga xos tuzilishga ega nazariya, deb izohlanadi. Pedagogikada paradigma atamasining ikki xil ma’nosini ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu faylasuf T.Kunning klassik ta’limotiga yaqin bo‘lib, umummilliy tushuncha hisoblangan paradigmalar ilmiy faoliyat modeli, tadqiqot me’yorlari, mezonlari, standartlari yig‘indisi, paradigma – ilmiy jamiyatdagi aniq fanlar yoki qator fanlarda umumiy tarzda qabul qilingan dunyoni tushuntirishga yetakchi yondashuv, bir butun g‘oyalar, qadriyatlar yig‘indisi. E.V.Berejkova, V.V.Kraevskiy, N.A.Korshunova kabi olimlar ham xuddi shunday nuqtai nazarga asoslanadilar. Xususan, E.V.Berejkova va V.V.Kraevskiylar tomonidan paradigma tushunchasiga shunday ta’rif berilgan: “Paradigma – fanning obyekti emas, uning o‘zi nazariy standartlar, metodologik me’yorlar, qadriyatli mezonlar sifatidagi ilmiy faoliyat. Paradigma – aniq vaqt doirasida ilmiy jamoatchilikka muammolarni qo‘yish va ularni hal etish modeli sifatida taqdim etiladigan barcha ilmiy yutuqlarga tegishli tadqiqot vazifalarini hal etish namunasi sifatida qabul qilingan nazariya (yoki muammolarni qo‘yish modeli). Paradigmani ikkinchi tarzda tushunish uni ta’lim tizimini loyihalashning asosi, g‘oya, yondashuv, tayanch modeli yoki ta’lim strategiyasi sifatida izohlanadi. Bunday talqin etishda qoidaga muvofiq ta’limiy paradigmalar tushunchasidan foydalaniladi va u ta’limning asosiy yo‘nalganligini aks ettiruvchi atamalar, qo‘yilgan pedagogik g‘oyalarning manbai va usulini o‘ziga qo‘shib oladi. Demak, shakllantiruvchi, insonparvar va ezoterik (I.A.Kolesnikov) avtoritar, manipulyativ va qo‘llab-quvvatlovchi (G.B.Kornetov), an’anaviy shakllantiruvchi, an’anaviy rivojlantiruvchi, shaxsga yo‘naltirilgan (S.V.Kulnevich) an’anaviy, ratsional va insonparvar (V.Ya.Pilipovskiy) ma’naviy va dunyoviy (I.A.Solovsova), pedagogik, androgogik, akmeologik, kognitiv va kommunikativ (Yu.G.Fokin) va boshqa paradigmalar ajratib ko‘rsatiladi. A.Kostinning tasnifiga muvofiq fundamental zamonaviy paradigmalarga quyidagilar kiradi. - asosida faoliyatli yondashuv turadigan, markazida bilim turadigan, ob’ektiv- axboriy yondashuvli ta’lim mazmunini tashkil etishning fanga doir modeli; - asosida faoliyatli yondashuv turadigan texnologik o‘qitish yoki o‘quvchilarning faoliyatiga bog‘liq holdagi tuzilishga muvofiq ta’lim mazmunini tashkil etishning texnologik yo‘naltirilgan modeli; - asosida o‘z mavqeini belgilab olish usullari, ta’limning individual yo‘nalganligi turadigan, asosiysi semantik individual rivojlanish bilan ta’lim mazmunining qo‘shilish usullari bo‘lgan ta’lim mazmunini tashkil etishning shaxsga yo‘naltirilgan, ya’ni antroponimik (P.G Izedrovich bo‘yicha) modeli; - asosida so‘nggi ijtimoiy madaniy mexanizmlarni translyasiya qilish va ta’limiy qadriyatlarni qaytadan tiklash turadigan uyushma, xalq, etnik guruhlarning turli- tuman ijtimoiy-madaniy o‘ziga xosliklari asosida tashkil etiladigan ta’lim mazmunini tanlab olishning ijtimoiy modeli; - ta’limning maqsadli yo‘nalganligi yaxlit tarzda shaxsning rivojlanishini va o‘z- o‘zini rivojlanishiga yordam berish hamda zaruriy shart-sharoitlarni yaratishga asoslangan axborotlashtirishga almashtiriladi. SHu nuqtai nazardan dunyoning ehtimoliy modeli, uni o‘zlashtirish darajasini nafaqat uning bilishi, qanchalik darajada tushunishini, ya’ni mazmunini egallaganligini aniqlab beradi; ta’lim jarayonining ta’lim oluvchilarning ehtiyoj, qiziqish va imkoniyatlari bilan bog‘liqlikda tashkil etilishi, shaxsiy fikriy faoliyatni ta’minlash, mazkur ehtiyoj, qiziqish, imkoniyatlarni namoyon etish uchun zarur sharoitni yaratish asosida ta’lim oluvchiga nisbatan nuktai nazar o‘zgaradi. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim konsepsiyasini ishlab chiqishni talab etadigan yangi paradigmalarning paydo bo‘lishi amaliyotchi pedagoglarda ular asosida o‘z faoliyatini qayta qurish ehtiyojini keltirib chiqaradi. Biroq “shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim”, “shaxsga yo‘naltirilgan o‘qitish” tushunchalari mazmuni kundalik, shuningdek ilmiy darajada ham bir xil ma’noni ifoda etmaydi. SHaxsga yo‘naltirilgan o‘qitishning mavjud konsepsiyasi uning an’anaviy, fanga yo‘naltirilgan o‘qitishdan o‘ziga xosligi va farqi, eng avvalo shundaki, o‘zlashtirilgan bilim va faoliyat usullari faqat birgina maqsadni aks ettirmay, balki insonning “shaxs bo‘lish” ehtiyojini amalga oshirish (A.V.Petrovskiy), “uning sub’ektivligini shakllantirish”, shaxsning sub’ektiv tajribasini boyitish (I.S.Yakimanskaya), “shaxsiy vazifalar”ni amalga oshirish (V.V.Serikov), madaniyat kishisi sifatidagi individning shakllanishi (E.V.Bondarevskaya) sharti, vositasidir. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim va o‘qitish jarayonlarini aynanlashtirishga intilish shaxsga o‘qitishning madaniy uyg‘unligi, insoniy muvofiqligi va hayotiy moslashuvchanlik tavsifi, eng avvalo, didaktik emas, tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirishga yo‘nalganligi bilan bog‘liqdir. Shunday qilib, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim jarayonining asosiy tavsifi uning boshqa maqsadga yo‘nalganligi va ishtirokchilarga boshqacha yondashuvni ifoda etishidadir: talabalarni o‘z hayotiy faoliyat usullari, o‘z individualligini talabga javob beradigan tarzda amalga oshiruvchi o‘quv jarayonining haqiqiy sub’yektiga, o‘qituvchini esa, talaba faoliyati tashkilotchisi, boshqaruvchisi, talabalar va madaniyat orasidagi bog‘lovchi bo‘g‘in, talabani madaniyatga olib kirish va undagi o‘z o‘rnini belgilab olishni ta’minlovchisiga aylantirishdir. Ta’limning yangi paradigmasining paydo bo‘lishi faqat ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lmasdan, u butun madaniy rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan. Uning shakllanishida insonparvarlik falsafasi va psixologiyasi (E.Fromm, J.P.Sartr, V.Frankl, N.Berdyaev, A.Maslou, K.Rodjers va boshqalar) asosiy o‘rin egallaydi. Mazkur konsepsiyaning asosiy nuqtai nazari – har bir alohida inson hayotining o‘ziga xosligi, har bir shaxs noyob, individual, shartsiz qadriyat ekanligini e’tirof etish. Insonparvar falsafa va psixologiya o‘z-o‘zini realizatsiyalash, o‘z-o‘zini rivojlantirish ehtiyojini insonning yuksak ehtiyoji deya e’tirof etib, insonning o‘z noyobligini asrash va rivojlantirish, insonning erkinlikka erishish mexanizmi sifatida individual shaxsiy tanlovni amalga oshirishni o‘zida namoyon etish, qilingan tanlov uchun javobgarlikni bo‘yniga olishda ularni amalga oshirishning muhim shartini ko‘radi. Shuning uchun shaxsning rivojlanishi va insonning shakllanishi boshqalar bilan hamjihatlikda, ishonch, oshkoralik, sevgiga asoslangan insonparvar munosabatlarni o‘rnatish jarayonida sodir bo‘ladi. Asosida ta’limga yangicha yondashuv yotadigan g‘oyalarning rivojlanishida psixologlar ham muhim hissa qo‘shishgan: yaqin zonadan rivojlanish va inson rivojlanishida birgalikdagi faoliyatni roli haqidagi ta’limot (L.S.Vigotskiy), shaxsning hayotiy faoliyatdagi vazifalari, fikriy soha, insonning refleksiv imkoniyatlarining rivojlanishi, o‘quv faoliyati jarayonida uning psixik rivojlanish qonuniyatlari haqidagi tadqiqotlar (A.Leontev, L.Ansiferova, A.Petrovskiy, P.Galperin, V.Davidov va boshqalar). O‘z-o‘zini tashkillash, o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z o‘rnini belgilab olish, o‘z-o‘zini realizatsiyalash, o‘z-o‘zini aktuallashtirish g‘oyalarini sinergetika, insonparvar falsafa va psixologiya tomonidan tantanali suratda e’lon qilinishi mohiyatida quyidagilar aks etadigan ta’limga shaxsga yo‘naltirilgan paradigmasining namoyon bo‘lishini belgilab berish zamonaviy ijtimoiy-madaniy vaziyatlarda ayniqsa talab etilishini ko‘rsatdi: inson murakkab, o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi tizim sifatida qaraladi, har bir shaxsning noyobligi va takrorlanmasligi hamda uning rivojlanish traektoriyasi, o‘z qadr-qimmati e’tirof etiladi. Zamonaviy pedagogik fanlardagi maqsadiga (ta’limiy, tarbiyaviy), ta’limning bosh maqsadi – madaniyatga yondashuvga, o‘quv-tarbiya jarayoni doirasida hal etiladigan vazifalariga, pedagog va talabalar orasidagi o‘zaro ta’sir etish tavsifiga ko‘ra paradigmalar farqlanadi. Biz esa, quyida ko‘proq va keng tarqalgan besh paradigmaga alohida to‘xtalib o‘tamiz: 1. An’anaviy-konservativ (bilimga yo‘naltirilgan paradigma). 2. Fenomenologik (insonparvarlik paradigmasi). 3. Ratsionalistik (bixevioristik, xulq-atvorli). 4. Texnokratik. 5. Ezoterik. Paradigma yunoncha, “paradeigma” so’zidan olingan bo’lib misol, namuna ma’nosini anglatadi. Pedagogika fani rivoji va ma’lim bosqichida ta’lim va tarbiya muammolarini hal etish namunasi (modeli, standarti) sifatida e’tirof etilgan nazariy va metodologik ko’rsatmalar to’plami hisoblanib, konseptual model sifatida qo’llaniladi. Ayni vaqtda ta’lim paradigmalarini belgilashga nisbatan uch xil yondoshuv mavjud bular quydagilar 1-qadriyatli (aksiologik) yondoshuv- madaniyat inson hayotining mazmuni sifatida tushuniladi. 2-Faoliyatli yondoshuv asosat madaniyat moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratishga yo’naltirilgan faoliyatning sinalgan usullari sifatida talqin etiladi. 3-Shaxsiy yondoshuv –madaniyat muayyan shaxs timsolida namoyon bo’ladi. Har bir paradigma muayyan ta’lim muammolarini hal etishga yo’naltiriladi. Hususan - ijtimoiy institut sifatida o’quv muassasalarining vazifalari; - ta’limning samarali tizimi; - o’quv yurtlari oldida turgan eng muhim ustuvor masala; - ta’limning ijtimoiy ahamiyatli maqsadlari; - muayyan bilim, ko’nikma va malakalarning qimmatli hisoblanishi. Zamonaviy pedagogik paradigmalar quydagi besh qismda farqlanadi. An’anaviy –konservativ (bilimga yo’naltirilgan) paradigma; Ratsionalistik (bixevioristik, xulq- atvorga doir) paradigma; Gumanistik (yunoncha phainomenon fenomenologik hisoblangan, alohida nodir odan, mashxur) paradigma: Texnokratik (aniq bilimlarni berish) ilmiy- texnik paradigma: Ezoterik (yunoncha esoterikos, ichki, sirli, yashirin, ) paradigma: An’anaviy –konservativ (bilimga yo’naltirilgan) paradigma; J.Majo, L.Kro, J.Kapel va boshqalar ijod etishgan Yosh avlodning individual rivojlanishi, madaniy meroslarimizning muhim elementlari bilim, ko’nikma-malaka, va qadriyatlarni saqlab qolgan holda avloddan- avlodga o’tkazish. Ratsionalistik (bixevioristik, (inglizcha bexavior xulq) xulq- atvorga doir) paradigma; P.Blum, R.Ganye, B,Skinner va boshqalar ijod etishgan Bu paradigmaning diqqat markazida ta’lim mazmuni emas balki o’quvchilar tomonidan turli bilimlarni o’zlashtirishini ta’minlovchi samarali usullar haqida aytilgan. Insonga hos hamma ta’sirlanishlar uning fikrlari, sezgi va harakatlarida ifodalanadi deb (R.Tayler). O’quvchilar faqat o’zlashtirib qolmasdan balki muvofaqiyatli o’qishlari mumkin (P.Blum) Qachonki ta’lim jarayoniga mos ta’limiy usullar qo’llanilsa degan. Gumanistik (yunoncha phainomenon fenomenologik hisoblangan, alohida nodir odan, mashxur) paradigma: A.Maslou, A.Kombs. K.Rodjers, L.S.Vugodskiylar ijod etgan. O’quvchilarning aloxida individual-psixologik hususiyatlarini hisobga olib, ularning talab va qiziqishlariga hurmat bilan munosabad bildirish. 1991 yidan UZB da keng qo’llanila boshladi. Texnokratik (aniq bilimlarni berish) ilmiy-texnik paradigma: shaxs muayyan (o’rtacha standartlashtirilgan) bilim yoki xulq-atvor egasi bo’lsagina jamiyat rivojlanadi o’sish amalga oshadi paradigmaning bosh g’oyasi Ezoterik (yunoncha esoterikos, ichki, sirli, yashirin) paradigma: bu paradigma haqiqatni bilib bo’lmasligi, unga faqatgina faxmlash asisuda erishish mumkin dagan asosiy g’oyasi mavjud 2.O’qitish jarayoni mohiyati va uning vazifalari. . O’qitish - o’qituvchi va o’quvchilarning maqsadga qaratilgan birgalikdagi faoliyati jarayoni bo’lib, bu jarayonda o’quvchilarni rivojlantirishni amalga oshiradigan bilim, ko’nikma, malaka va kompetensiyalar yuzaga chiqadi. O’qitish jarayoni uchta vazifani bajaradi: ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi. O’qitish jarayonining ta’limiy vazifasi o’quvchilarda bilim, ko’nikma, malaka va kompetentsiyalarni shakllantirishdan iborat. O’qitish natijasi sifatida bilimlarining to’liqligi, chuqurligi, tizimliligi, anglanganligi, mustahkamligi va amaliy xususiyat kasb etishi muhimdir. O’qitishning tarbiyaviy vazifasi ta’lim jarayonida shaxsning ma’naviy- axloqiy va estetik tasavvurlari, xulq-atvori va dunyoqarashi shakllantirilishida o’z ifodasini topadi. O’qitish jarayonida tarbiyaning ikkinchi omili o’qituvchi va o’quvchilarning munosabatlari, sinfdagi psixologik muhit, o’qish jarayoni ishtirokchilarining o’zaro munosabatlari, o’quvchilarning idrok yetish faoliyatlariga o’qituvchining rahbarligi hisoblanadi. O’qitishning rivojlantiruvchi vazifasi o’quvchi nutqining, fikrlashi, shaxsning sensorli va harakatlanish sohalari, emotsional irodaviy, intellektual sohalarini rivojlantirishda o’z aksini topadi. O’qitish jarayonida o’quvchini aqliy rivojlantirish, aqliy faoliyat usullari, analiz qilish, taqqoslash, tasniflash, kuzatish, xulosa chiqarish, ob’ektlarning muhim belgilarini ajrata bilish, faoliyat maqsadi va usullarini aniqlashni bilishga o’rgatish, uning natijalarini tekshirishni malakasini rivojlantirishga yerishiladi. 3. O’quvchilarning bilish faoliyati va uning tuzilishi. Ta’limda o’quvchilarning faoliyati haqida gap borganda o’quvchining bilish faolligi tushunchasi alohida ahamiyat kasb etadi. Bilishga qiziqish o’qishning eng muhim va eng qimmatli motivi sifatida bolani maktabga, darslarga, o’z bilish faoliyatiga nisbatan ijodiy munosabatiga ko’maklashadi. Yuqorida aytilganlarni umumlashtirib, bilish faolligi ko’rsatkichi sifatida mo’tadillik, ishtiyoq, o’rganishning anglanganligi, ijodiy namoyon bo’lishi, nostandart o’quv vaziyatlaridagi xulq-atvor, o’quv vazifasini hal yetishdagi mustaqillik va boshqalarni aytib o’ tish mumkin