PLAN, XARITA VA PROFILLAR TO’G’RISIDA TUSHUNCHA. PLAN,
XARITALARNING MASSHTABLARI. TOPOGRAFIK XARITA,
PLANLARNING NOMENKLATURASI
Reja:
1. Topografik kartalar to’g’risida ma’lumot.
2. Topografik kartalarning nomenklaturasi.
3. Topografik kartalarning shartli belgilari.
4. Topografik kartalarning proyeksiyasi.
5. Yerning sharsimonligini va isbotlari.
6. Geografik koordinatalar sistemasi, geografik kenglik va uzoqlik, to’g’ri
burchakli koordinatalar sistemasi.
Tayanch so’zlar: nomenklatura tizimi, proyeksiya, Gaus proyeksiyasi,
kondalang silindirik, topografik kartalar, masshtab, geografik va yordamchi
elementlar
Yer yuzasidagi chiziqlar gorizontal proektsiyasining qog’ozda kichraytirilish
darajasiga masshtab deyiladi. Tekis joydagi chiziqning gorizontal proektsiyasi, uning yer
yuzasidagi (xaqiqiy) uzunligidan kam farq qiladi. Shuning uchun soddalashtirib,
masshtab yer yuzasidagi chiziqning qog’ozda kichraytirish darajasidir deyish xam
mumkin. Masshtabni son , suz va chiziq bilan ifodalash mumkin. Son bilan ifodalangan
masshtab sonli masshtab deyiladi. Sonli 1 masshtab kasr tarzida byeriladi.Kasrning
suratida 1; maxrajida kichraytirish darajasi (M) yoziladi.
M: 1:5000, 1:25000 va x.k bo’larni quyidagicha xam yoziladi: 1:5.000,1:10.000,
1:25.000 va x.k. Masshtabni suz bilan xam ifodalash mumkin.Bunda karta yoki plandagi
1 sm masofa yer yuzasida qanchaga teng ekanligi suz bilan byeriladi.
M: Kartaning masshtabi 1:5.000 bo’lsa, kartadagi 1 sm joyda 50 m. ga, 1:10.000
bo’lsa-kartadagi 1 sm joyda 100 m ga teng deyiladi va x.k.
Masshtabning mayda yoki yirikligi uning kichraytirilish darajasi bilan aniqlaniladi.
M: 1:10.000 masshtab 1: 5.000 masshtabga nisbatan 2 marta 1:25:000 masshtab
esa 1:10.000 m -bli kartaga nisbatan 2,5 marta mayda va x.k.
Kartada tasvirlangan tyerritoriyaning katta-kichikligi xam karta masshtabning
kichraytirilishi darajasiga qarab aniqlaniladi. M: 1:50.000 m-bli kartada 1:25:000 m-bli
kartaga Karaganda 4 barobar katta tyerritoriya, 1:25.000 m-bli kartada esa 1:100.000 m-
bli kartaga Karaganda 16 barovar kichik tyerritoriya tasvirlanadi. Masshtab grafik
shaklda ifodalansa chiziqli masshtab deyiladi. Chiziqli masshtab, odatda bitta yoki ikkita
bir-biriga paralerl to’g’ri chiziqdan iborat bo’lib, bu chiziqlar ma'lum uzunlikdagi
kesmalarga bo’linadi. Bu kesmaga masshtab asosi deyiladi. Odatda masshtab asosi 1 yoki
2 sm ga teng bo’ladi. Kesmalar ustiga shu kesmalarning yer yuzasida qanchaga teng
ekanligi yozib quyiladi. Chiziqli masshtabning chap tomonidagi birinchi kesim teng un
bo’lakka bo’linadi. Bu bo’laklarning xar biriga shu masshtabning grafik aniqligi deyiladi.
M: Byerilgan masshtabning asosi 1 sm bo’lib, u yer yuzasidan 250 m. ga, kichik
bo’lagi esa 1 mm bo’lib yer yuzasida 25 m. ga tengdir.
Chiziqli masshtab
Chiziqli masshtabning Geografik aniqligi uning tuzilishiga bog’’liqdir. Agar
chiziqli masshtabning birinchi bo’lagini qancha kichik bo’laklarga bo’linsa masshtab
aniqligi ham shuncha orta boradi. Lekin shunisi ham borki, chiziqli masshtabning birinchi
bo’lagini juda mayda bo’laklarga bo’linsa, bu bo’laklarni ko’z ilqamaydi.
Kartada masofani o’lchashda qam yer yuzasida o’lchangan masofalarni qoqozga
aniq kichraytirib tushirishda ko’ndalang masshtadan qam foydalaniladi. Ko’ndalang
masshtab mertal chiziqlarda ba'zi bir geodezik asboblarda va transportirlarda byerilgan
bo’ladi. Ko’nadalang masshtabni qoqozga qam chizib olish mumkin.
Ko’ndalang masshtab bilan chiziqlarni kartada 0,2 mm yoki santimetrga
aylantirsak 0,02 sm aniqlikda o’lchash yoki joyda o’lchangan masofalarni shu aniqlikda
qoqozga kichraytirib turish mumkin.
Masalan: 1: 10,000 masshtabda joy plani olinayotganda yer yuzasidagi 234 m.
o’lchangan masofani qoqozga kichraytirib tushirish kerak bo’lsin o’lchangan masofa
200Q20Q14 metr bo’lib, kartada 200m q 2 sm, ga 20 metr-2 mm, ga 14 m q 1,4 mm ga
teng bo’ladi, shunda 2 sm ko’nadalang masshtabning bitta katta bo’lagiga 1,4 mm
vyertikal chiziqqa yozilgan raqamlarning 7-siga to’qri keladi, bu shaklda yulduzlar bilan
ko’rsatilgan (noldan chap tomonning bir bo’lagi gorizontalga 20 m ga vyertikalga 2
metrga teng)
Byerilgan masshtabning 0,1 mm ga to’qri kelgan joydagi masofa shu
masshtabning aniqligi deyiladi. Bu – karta va planlarda nazariy jixatdan o’lchash aniqligi
xisoblanib 1:5,000 masshtabli kartada 0,5 metrga, 1: 10:000 masshtabli kartada 1 metrga,
1:25.000 masshtabli kartada esa 2,5 metrga teng va x.k.
Boshqacha qilib aytganda, masshtab aniqligiga to’g’ri kelgan masofadan kichik
kesmani kartadan o’lchab yoki joyda o’lchagan kesmani planga tushirib bulmaydi.
Chunki oddiy kuz bilan ajratish mumkin bo’lgan oralik 0,1 mm dir.
Yuza masshtab
Yer yuzasidagi biron shaklning xamma tomonlari ma'lum darajada kichraytirilsa,
bu shaklning maydoni xam shuncha marta kichrayadi.
M: yer yuzasida kvadrat shaklga ega bo’lgan biron -bir ob'erktni qog’ozda
tasvirlangandauning tomonlari n2 marta kichraytirilsa, ob'erktning maydoni p2 marta
kichrayadi.
Dermak, kartaning yuza masshtabi shu karta sonli masshtabning kvadratidan
iborat bo’ladi. M: kartaning sonli masshtabi
000
.
10
1
bo’lsa yuza masshtabi
2
000
.
10
1
ga
teng, ya'ni yer yuzasidagi maydon shunday masshtabli kartada (1:10000) 2 100.000.000
marta kichrayib tushadi.
M: masshtabi 1:10.000 bo’lgan kartada kulning maydoni 1 sm2 bo’lsa, uning yer
yuzasidagi maydoni 100.000.000 sm2 yoki 100.000 m2 yoki 1 gerktarga teng.
Agar kartaning masshtabli 1:25:000 bo’lsa, uning yuza masshtabi
2
000
.
25
1
bo’ladi.
Shunda
000
.
000
.
625
1
000
.
25
1
2
bo’lib, bu kartadagi 1 sm2 yer yuzasida 625 milion sm2
ga, yoki 6,25 gerktarga teng.
Tarjima.
Koordinata tizimlari turli (Agar mavjud bo'lsa) ishlatiladi, va turli xaritasi
farqlari. Ushbu bobda Bu usul va mavjud texnikasi belgilaydi Bu muammolar bilan
shug'ullanish uchun. Ular o'zgartirish bilan bog'liq boshqasiga tizimi karta
soddalashtirish va uch o'lchamli haqiqatga imonga (va globus ikki o'lchamli
tekislikda ketayotgandek). yechimlari holda Bu muammolar, yoki ularning aniq
tabiati, bo'shliqqa oid bilish tahlil yoki kartografik yig'ish qimmatli bermaydi.
Natijada va, binobarin, karta, olinishi mumkin emas ishonch. Yer boshlang'ich
deyarli mukammal soha, chunki tizimi sharsimon asoslangan globus ishoratlar
muvofiqlashtiradi. Ushbu tizim, geografik koordinata chaqirdi tizimi kenglik va
uzunlik manzilni belgilaydi.
Ko'rsatkich 6,3 (a) qaysi kenglik va uzunlik tizimi ko'rsatadi daraja, daqiqa va
soniya o'lchanadi. Ushbu tizim kelib chiqishi bir sharsimon tutashgan Ekvator va
Grinvich Meridian. kenglik uchun, ekvator Shimoliy qutb, 0, deb belgilangan,
qanday qilib? 90 va Janubiy qutb, qanday qilib? Barcha samolyotlar 90. Kesishishi
ma'lum bir kenglik va jahon o'xshashliklarni deyiladi. Hamma Janubiy qutbga
Shimoliy qutbda dan semicircles bor deb nomlangan Meridyenler. Grinvich
meridianining sharqida, qaysi 0 uzunlik deb belgilangan, u ortadi? 180 va G'arbga?
180. parallel va Meridyenler up ikkalasi kartografiya panjara bir global tarmoq.
ko'rsatkich 6,3 (b), u ham mumkin Bu Yer mukammal doira emasligini ko'rsatadi.
bu yassilangan ikkala qutblarida, uch o'lchovli shakli, natijada Yer bir elips emas,
balki bir soha hisoblanadi. elips o'zgartirish uchun hisoblash maqsadlari uchun
ishlatiladi uch o'lchamli qog'oz yer tekis (keyingi bobga qarang). Joyi ning kenglik
(?) Va kenglikni aniqlash uchun (?) kosmosga Yer markaziga o'lchanadi Yer yuzasi.
Siz arbobi 6,4 dan ko'rishingiz mumkin Point kenglik (?), Burchak bilan aniqlanadi
ekvatorda va liniyasi o'rtasida Meridional samolyot, dunyo bu nuqtaga Yerning
markazi. Geografik uzunlik (?) ekvatorda yilda, burchak bilan aniqlanadi Grinvich
Meridian va Meridian o'rtasida samolyot ma'lum bir nuqtadan. Shunga ko'ra,
joylashtirish Xelsinki ekvatorda 60 ° shimoliy sifatida belgilanishi mumkin va 25 °
Grinvich Sharq. Aniqrog'i, u 60 ° 10? N va 24 ° 58? E. geografik o'rtasidagi
munosabatlar muvofiqlashtiradi va dunyoda masofa aniqlanadi dunyoda joyda.
ekvatoriga va 111,11 1 km masofada ° barcha Meridyenler, faraz Yer aylanasi 40
000 km, deb, Bu 6370 km bo'ylab bor. 45 ° N yoki S da, parallel bo'ladi Doira 28
301 km, shunday daraja deb uzunligi 78,6 km. Har ikki qutblar ustida, bu uzunligi
nol bo'lgan1
Maxsus o’lchov asboblari yordamida, aerofotos’yomka va kartografik usulda
tuzilgan yirik masshtabli kartalarga topografik kartalar deyiladi. Topografik kartalar
geografik kartalardan ob’ekt va voqeilikni tasvirlash usullari, egallagan maydoni,
masshtablari bilan farqlanadi. Topografik kartalarda masofalar hamma joyda bir
xilda kichraytirilib tushiriladi va har bir ob’ekt maxsus shartli belgilar bilan
tasvirlanadi. Topografik kartalar xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida qo’llaniladi
hamda mayda masshtabli geografik kartalarni tuzish uchun asos bo’ladi. Topografik
kartalar tuzish asosan ishlatiladigan shartli belgilarga bog’liq, chunki ushbu belgilar
joydagi ob’ektga ma’lum darajada o’xshagan bo’lishi, ob’ektning shakliga hamda
uni o’z o’rnida ko’rsatilishi lozim. Shartli belgilar ishlatilganda ular karta
masshtabiga mos qilib ko’rsatiladi, agar karta masshtabiga mos kelmaydigan
ob’ektlar bo’lsa, ular masshtabsiz shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Topografik
kartalarni ko’rgazmaliligini oshirish va o’qishni osonlashtirish uchun har xil ranglar
ishlatiladi, ularning sifatini oshirish uchun topografik chizmalar qo’llaniladi.
Topografik kartalar turli masshtablarda tuziladi. Topografik kartalar 1:10000,
1:25000, 1:50000, 1:100000, 1:200 000, 1:300 000, 1:500 000 masshtablarda
tuziladi. Masshtabi 1:10000, 1:25000 bo’lgan kartalar to’g’ridan-to’g’ri joyda
s’yomka qilinsa, qolganlari shu kartalar asosida tuziladi. Topografik kartalar
masshtabiga qarab yirik masshtabli (1:10000, 1:200 000) va umumiy topografik
kartalarga bo’linadi. Topografik kartalar har xil masshtabli bo’lganligidan hududlari
ham turli xil kattalikda bo’ladi va ular alohida-alohida varaqlarda tasvirlanadi.
Ushbu kartalardan foydalanishni osonlashtirish uchun matematik, geografik va
yordamchi elementlarga bo’lib o’rganiladi. Matematik elementlarga nomenklatura,
masshtab, daraja to’ri va kartaning ramkasi, geografik elementlarga kartaning
mazmuni, yordamchi elementlarga esa ramkadan tashqari turli chizmalar va
tushintirish xatlari kiritiladi.
1Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: visualization of geospatial data. Edinburgh. Pearson education
limited. 2010. 86-p
Topografik kartalardan foydalanishni osonlashtirish uchun ularni ma’lum
tartibga solib belgilanadi, ya’ni kartalarning varaqlari ma’lum bir meredian va
parallellar bilan chegaralanadi va shu kartalar varaqlarini belgilash tizimiga
nomenklatura deyiladi. Topografik kartalarning nomenklaturasi har bir varaq
kartaning kattaligini va shu varaqning er yuzasidagi o’rnini belgilaydi. Kartalarning
nomenklaturasi xalqaro 1:1 000 000 masshtabli nomenklaturaga asoslanadi. Ushbu
1:1 000 000 lik kartaning nomenklaturasi uchun ekvatordan qutblarga tomon har 40
dan parallellar o’tkazilib, bularni lotin alfavitining bosh harflari bilan belgilanadi va
ular qatorlar deyiladi. Meredianlar oralig’i har 60 dan bo’linadi va 60 ta bo’lak hosil
bo’ladi va ular zonalar deyiladi.
Topografik kartalarda er yuzasi xilma-xil chiziqli, maydonli belgilar, harflar,
raqamlar, geografik ob’ektlarning nomlari va tushintirish xatlari bilan tasvirlanib
ular topografik shartli belgilar deyiladi.
Shartli belgilar yordamidakartada voqea va hodisalarning geografik
joylanishi, bir-biri bilan o’zaro bog’liqligi, miqdor va sifat ko’rsatgichlari
tasvirlanadi. Topografik kartalarning shartli belgilari masshtabli, masshtabsiz va
tushuntiruvchi belgilarga bo’linadi. Kartadagi tafsilotlarning shakli va kattaligini
tasvirlashda masshtabli shartli belgilardan foydalaniladi.
Masshtabli shartli belgilar maydonli va chiziqli bo’ladi. Maydonli shartli
belgilar bilan o’rmonlar shudgorlar, ekin dalalari, ko’llar, botqoqliklar, aholi
punktlari, tog’lar tasvirlanadi va ularning maydonini aniq tasvirlasa bo’ladi.
Dengizlar va ko’llarning qirg’oqlari, daryolar, ko’llar, chegaralar, aloqa vositalari
chiziqli shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Ayrim tavsilotlar masshtabsiz shartli
belgilar bilan tasvirlanganda masshtab hisobga olinmaydi. Masalan, yo’l belgilari,
kilometr ko’rsatgichlari, alohida turgan daraxt va boshqalar masshtabsiz shartli
belgilar bilan tasvirlanadi. Ob’ektlarga qo’shimcha ta’rif berish uchun tushintiruvchi
belgilar ishlatiladi. Masalan, suvning oqimi strelka bilan, oqim tezligi raqam bilan
ko’rsatiladi. Topografik kartalarda raqamli tushintirish xatlari ya’ni ko’l suvining
sifati, ko’prikning uzunligi, kengligi va yuk ko’tara olishlari raqamlar bilan
ko’rsatiladi.
Topografik kartalar teng burchakli ko’ndalang silindrik proyeksiyada tuziladi,
bu proyeksiyani nemis olimi Gauss (1777-1855) taklif etgan va u Gauss proyeksiyasi
deyiladi. Bu proyeksiyada daraja to’rini hosil qilish uchun Er shari ekvatori bo’ylab
har 60 dan meridianlar o’tkaziladi va 60 ta zonaga bo’linadi. Har bir zonaning
o’rtasidan o’tuvchi meredian o’q meredian deyiladi. O’q meredian zonani teng ikki
qismga bo’ladi. Zonalar Grinvich meredianidan boshlab g’arbdan – sharqqa tomon
tartib sonlar bilan belgilanadi. Mas.., 1-zona 00-60, 2-zona 60-120, 3-zona 120-180 va
hakazo.
Yerning dumoloqligini o’lchash natijalariga ta’siri.
Yerning tabiiy yuzasi juda murakkab bo’lib geodezik o’lchash natijalarini
matematik jihatdan qayta ishlashda ular mahlum uslubda ellipsoid yuzaga
proektsiyalanadi. Masalan: yerning tabiiy yuzasida biror masofa o’lchansa, (turli
geodezik masalalarni yechish uchun) bu masofaga tuzatish kiritilib, referentsg’
ellipsoid yuzaga proektsiyalanadi. SHunda yerning tabiiy yuzasidagi masofa (D)
ning ellipsoid yuzasidagi gorizontal proektsiyasi (d) hosil bo’ladi.
Yer yuzasidagi birorta nuqtaning planli proektsiyasi deganda bu nuqtaning
o’rni emas, balki yer ellipsoidi yuzidagi o’rni tushuriladi. Yer ellipsoidining mahlum
qismini yassi deb qabul qilish mumkin bunda, yerning sferikligi (dumoloqligi)
ehtiborga olinmay nuqtaning tik chiziqlar vositasida tekislik deb qabul qilingan
satxiy yuzaga tushuniladi.
Agar yer yuzasidagi 2 ta nuqta orasidagi masofa joyda 20 km ga teng bo’lsa
uning xatoligi 1.64 sm ga yoki 1/122800 ga teng bo’ladi. Bu karta tuzish uzoq
bo’lmagan masofalarni o’lchashda unga tahsir qilmaydi. Shuning uchun Yer
yuzasining 20 x 20 km kattalikdagi qismini tekislik deb qabul qilish mumkin.
Koordinata sistemasi
Har qanday geografik va topografik karta va planlarda meridian va
paralellardan iborat geografik to’r bo’ladi. Kartografik to’rlar gradus to’ri, munutli
va seknundli to’r, geografik va topografik kartalarning asosi bo’lib kartalardagi
xatoliklarning xususiyatlarini belgilaydi
– Kartografik to’r yordamida kartada orentirlashni bajarish va nuqtalarni
geografik koordinatalarini aniqlash mumkin. Yer yuzasidagi har bir nuqtaning o’rni
geografik koordinatalari (geografik kengligi va geografik uzoqligi)bilan belgilanadi.
– Geografik kenglik Yer yuzasidagi berilgan nuqtadan Yer markaziga
tushurilgan tik chiziq bilan ekvator tekisligi orasida xosil bo’lgan burchakka aytiladi.
Nuqtalarning geografik kengligi F (fi) bilan belgilanadi. Geografik kenglik 00 – 900
gacha shimoliy yarim sharda o’lchanib Q ishorasi bilan belgilanishi mumkin.
Janubiy kenglik 00- 900 gacha janubiy yarim sharda o’lchanadi. U – ishorasi bilan
yoki janubiy kenglik deb yoziladi.
– Geografik uzoqlik deb bosh meridian tekisligi orasida hosil bo’lgan
burchakka aytiladi. Geografik uzoqlik Y (lyambda) bilan belgilanadi. Bosh meridian
(Grinvich meridiani) dan sharq tomonda joylashgan nuqtalar sharqiy uzoqlik deb
yuritilib 00-1800 gacha o’lchanadi, g’arb tomonda joylashgan nuqtalar g’arbiy
uzoqlik deb yuritiladi.
Yer yuzasidagi 2 nuqtaning geografik uzoqliklarini farqi shu nuqtalarning
geografik o’rnini ko’rsatish bilan birga ayni vaqtda ularning soat farqini ham
bildiradi. Odatda 150 uzoqlik 1 soatga to’g’ri keladi. Geodeziyada geografik
koordinatalarni geodezik koordinatalar ham deb yuritiladi. Kenglik va uzoqliklarni
meridian va paralel chiziqlar orqali aniqlash mumkin.
Meridian chizig’i deb, shimoliy geografik qutb bilan janubiy geografik
qutblarini birlashtiruvchi va paralellar bilan kesishib 900 burchak hosil qiluvchi yoy
chiziqlarga aytiladi. Ular odatda globuslarda har 15 dan o’tkazilib 24 ta meridiandan
tashkil topgan. Kartalarda esa har 5 dan 2 yoki 1 dan ham o’tkazilishi mumkin, ular
kartaning masshtabiga bog’liq. Meridianlar bir-biriga teng bo’lmasdan farq qiladilar.
Paralel deb ekvatordan bir xil masofada joylashgan nuqtalarni tutushtiruvchi
chiziqlarga aytiladi. Paralellar qutblarga borgan sari kichrayib boraveradi va
qutblarda 00 ga teng bo’ladi. 150 yoy 1 soatga teng, 1 yoy 4 munut vaqtga teng, 1
yoy 4 sekund vaqtga teng.
Geografik koordinatalardan boshqa astronomik koordinatalar ham bo’lib
ularni aniqlashda asosiy yuza qilib geoid shakldan foydalaniladi. Geografik
koordinata bilan astronomik koordinatalar bir-birlaridan juda kam bo’lsa ham farq
qiladi. Bu yerning nom bilan geografik koordinatalar sistemasi deb yuritiladi.
Gauss-Kryugerning to’g’ri burchakli koordinata sistemasi
Yuqorida aytib o’tganimizdek Yer sharini yuzasini tekis yuzaga to’g’ridan
to’g’ri tasvirlab bo’lmaydi. Buning uchun Yer sharining tabiiy yuzasini avvolo
ellipsoid yuzaga, undan keyin esa tekis yuzaga tasvirlash kerak. Bu ancha qiyin va
murakkab matematik masaladir. Yer ellipsoidi yuzasini tekis yuzaga tushurish
usuliga kartagrafik proektsiya deyiladi.
Kartani maqsadiga ko’ra uning proektsiyalari ham xar xil bo’ladi. Hamma
yirik masshtabli topografik kartalar tuzishda nemis olimlari Gauss va Kryugerlar
taklif qilishgan teng burchakli ko’ndalang tsilindirik proektsiyadan foydalaniladi. Bu
proektsiyaning geometrik xususiyati shundan iboratki, Yer shari bosh meriliandan
boshlab sharq tomonga 60 li 60 ta zonaga bo’lingan. Bu 60 li zonalarning har biri
alohida – alohida kundalang tsilindr ichiga joylashtirilib so’ng yoyiladi yahni
proektsiyalanadi. Bunda burchakli o’zgarmasligi shart qilib olingan. SHunga ko’ra
bu proektsiyada tuzilgan topografik kartalarda tasvirlangan burchaklar Yer
yuzasidagi shu burchaklarga teng bo’ladi. 2 nuqta orasidagi masofalar ham deyarli
xatosiz tasvirlanadi.
Binobarin, topografik kartalarda masshtab hamma joyda deyarli bir hil
bo’ladi. Bu esa topografik kartalarda nuqtalarning geografik va to’g’ri burchakli
koordinatalarini aniqlashga imkon beradi. Nuqtalarning geografik koordinatalari
(kenglik va uzoqliklar) burchaklar birligida gradus, minut, sekundlar bilan o’lchansa,
to’g’ri burchakli koordinatalar esa burchak birligida emas uzunlik o’lchov birligida
yahni km, m hisobida ko’rsatiladi. Bunda quyidagi amallar qo’llaniladi:
Nuqtalarning to’g’ri burchakli koordinatalarni aniqlash uchun Gauss
Kryugerlarni taklif qilgan 60 li zonalardan foydaniladi. Buning uchun har bir
zonaning o’rtasidan o’q meridian o’tkaziladi. Masalan 1-zona 00-120 bo’lsa o’q
meridian 30-120 bo’lsa 90dan o’tkaziladi. SHarqiy yarim shardagi har bir zona o’q
meridianining geografik uzunligi quyidagi formula bilan topiladi.
L=60 H-30
Bu yerda n-zona nomi. Masalan 12-zona o’q meridianning geografik uzoqligi
L= (60*(12)-3)=690 ekan. Yer shari (ellipsoidi)ni tekislikda yaxlit tasvirlab
bo’lmaganligidan har bir zona alohida-alohida tsilindirning ichki yuzasiga tegib
turadi, deb faraz qilamiz.
So’ngra har bir zonadagi meridian va paralellar tsilindrning ichki yuzasiga
proektsiyalanadi. (biroq bunda burchaklar o’zgarmasligi shart)shundan keyin u
yoyiladi. Natijada o’q meridian bilan ekvator bir-birlariga nisbatan vertikal
joylashgan to’g’ri chiziqqa aylanib o’q qoladi o’q medirian X-lar o’qi abtsissa,
ekvator esa U- lar ordinata bo’ladi.
Koordinata boshidan shimolga tomon olingan hisoblar Q ishorasi bilan janub
tomondagisi- ishorasi bilan, koordinata boshidan sharqda bo’lsa- ishorasi, g’arbda
bo’lsa Q ishorasi bilan belgilanadi. Ordinataning 2 xil ishorada bo’lishi hisoblash
ishlarini qiyinlashtiradi.
Buni osonlashtirish uchun koordinataning boshlang’ich nuqtasi shartli
ravishda 500 km g’arbda suriladi. Binobarin, har bir zonaning eng g’arbiy
nuqtasining ordinatasi taxminan 165 km ga teng bo’ladi. Nuqtaning to’g’ri burchakli
koordinatalarini aniqlashni osonlashtirish maqsadida har bir 60 li zonada o’zoro
to’g’ri chiziqlar orqali 1 yoki 2 km ga teng bo’lgan km li to’rlar hosil qilinadi.
To’g’ri burchakli yassi koordinata va qutbiy koordinata
Kichik xududlarning planini olishda va katta aniqlik talab qilinmaydigan
xisoblarda to’g’ri burchakli yassi koordinata, hamda qutbiy koordinata
sistemalaridan foydalaniladi.
To’g’ri burchakli yassi koordinata. To’g’ri burchakli yassi koordinata
sistemasida nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan o’rni o’zoro perpendikulyar ikki
chiziqning kesishgan nuqtasiga nisbatan aniqlanadi. O’zoro ikki chiziqqa koordinata
o’qlari. Ularning kesishgan nuqtasiga esa koordinata boshi deyiladi. Bu koordinata
tizimi Dekart to’g’ri burchakli yassi koordinata sistemasi deb yuritiladi. Bu
sistemasida ordinata U obtsessa esa X o’qi deyiladi.
Geodeziyada askincha vertikal chiziq, abtsessa X, gorizontal chiziq esa
ordinata U deb qabul qilingan. Chunki geodeziyada asosiy yo’nalish deb qilingan
meridian chizig’i to’g’ri burchakli koordinataning vertikal chizig’iga to’g’ri keladi.
Qutbiy koordinata. Agar to’g’ri burchakli koordinata sistemasidagi X va U
o’qlar o’rniga faqat X o’qi va koordinata boshlanish nuqtasi O olinsa qutbiy
koordinata sistemasi xosil bo’ladi. Bu sistemada qutbiy o’q OX (vertikal chiziq) uni
boshlanish nuqtasi 0 qutbiy nuqta deb yuritiladi.
To’g’ri va teskari geodezik masalalar. Yer yuzasidagni birorta nuqtaning
koordinatalari hamda bu nuqtadan boshqa nuqtagacha bo’lgan masofa yoki
chiziqning gorizontal proektsiyasi va orenterlash burchagi aniqlash uchun bu
nuqtalarning koordinatalaridan foydalanib aniqlashga teskari geodezik masala
deyiladi.
Teskari geodezik masala ham Yer yuzasining tekis deb qabul qilingan
qismida, sferoid va ellipsoidda yechilishi mumkin.
