Kirish.
Sud-huquq tizimining samaradorligi va adolat tamoyillarining ta'minlanishi
uchun protsessual normalarga rioya qilish katta ahamiyatga ega. Protsessual
majburlov choralari – bu sud va tergov jarayonida tartib-intizomni saqlash, jarayon
ishtirokchilarining protsessual majburiyatlarini bajarishini ta’minlashga qaratilgan
muhim huquqiy vositalardan biridir. Ushbu choralarning qo‘llanilishi sud ishlarini
adolatli, tezkor va qonuniy ko‘rib chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Protsessual majburlov choralari nafaqat sud jarayonining ichki tartibini
ta’minlashga xizmat qiladi, balki jamiyatda qonunga bo‘ysunish madaniyatini
shakllantirishda ham o‘z o‘rniga ega. Ushbu mavzuni yoritishda choralarning
mohiyati, turlari va ularning qo‘llanilish asoslari tahlil qilinadi, shuningdek, ularning
davlatlar uchun ijtimoiy va huquqiy ahamiyati yoritiladi. Shu orqali sud tizimida
ushbu mexanizmlarning o‘rni va ahamiyatini tushunish imkoniyati kengayadi.
Protsessual majburlov choralarining kiritilishi zarurligi.
Fuqarolik protsessual huquqiy institutlarni yagona, tizimli, alohida
ifodalanishini ta’minlash.
Ishda ishtirok qiluvchi shaxslarning protsessual tartibga og‘ishmay rioya
qilishini ta’minlash.
Sud protsessining o‘z vaqtida va samarali olib borilishini ta’minlash.
Protsessual muddat (vaqt)ni tejash.
Protsessual majburiyat va intizomni mustahkamlash.
ASOSIY QISM. 1.1. PROTSESSUAL MAJBURLOV CHORALARI
TUSHUNCHASI VA TURLARI.
Protsessual majburlov choralari - bu sud ishini ko‘rib chiqish va hal qilishda
ishtirok etuvchilarning belgilangan protsessual tartibga rioya qilishlarini ta’minlash
maqsadida qo‘llaniladigan davlat majburlov choralaridir. Bu choralar odatda
jinoyat, fuqarolik, ma’muriy yoki boshqa sud jarayonlarida tartibni saqlash va
adolatni ta’minlash uchun qo‘llaniladi.
Protsessual majburlov choralarining asosiy maqsadlari:
1. Protsess ishtirokchilarining qonunga bo‘ysunishini ta’minlash.
2. Sud jarayonining samarali va to‘g‘ri amalga oshirilishini kafolatlash.
3. Ishning o‘z vaqtida va adolatli ko‘rib chiqilishini ta’minlash.
4. Sud ishtirokchilarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish.
Majburlov choralari qo‘llanilishining huquqiy asosi:
Majburlov choralari milliy qonunchilikda, xususan, O‘zbekiston Respublikasi
Jinoyat-protsessual kodeksi, Fuqarolik-protsessual kodeksi va Ma’muriy kodeksida
belgilangan. Bu choralar sud yoki tergov organlari tomonidan qonuniy asosda,
adolat va proporsionallik tamoyillariga rioya qilgan holda qo‘llaniladi. Protsessual
majburlov choralari odil sudlovni ta’minlash vositasi bo‘lib, ularning qo‘llanilishi
faqat qonunda belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Huquqshunos, professor Z.N. Esanova protsessual majburlov choralarini
mulkiy xarakterdagi majburlov choralari va nomulkiy xarakterdagi majburlov
choralari va majburiy xarakterdagi majburlov choralariga ajratdi. Protsessual
kodeksida nazarda tutilgan hollarda majburlash, ogohlantirish, sud majlisi zalidan
chiqarib yuborishni joriy etish. Professor D.Yu. Habibullayevning taʼkidlashicha,
majburlov chorasi sifatida ekspert yoki mutaxassislarga nisbatan sud tomonidan
jarima solinishi mumkin, masalan, ekspert sud majlisiga asossiz deb topilgan
sabablarga koʻra hozir boʻlmasa, sud jarima solishga haqli. E.V. Chuklovaning
ta’kidlashicha, fuqarolik protsessual javobgarligi ma’no jihatidan ijobiy va salbiy
shakllarga bo'linishi mumkin. Yuqoridagi mualliflarning fikrlarini inkor etmagan
holda, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan protsessual majburlov choralari sud
muhokamasida intizomni mustahkamlashga xizmat qiladi va ayrim hollarda
FPKning 14-moddasida nazarda tutilgan sub’ektlarga nisbatan intizomiy
javobgarlikka tortish uchun asos bo‘ladi. Shaxsga nisbatan protsessual majburlov
choralarining qo‘llanilishi uni Fuqarolik Protsessual Kodeksda yoki sud tomonidan
belgilangan tegishli majburiyatlarni bajarishdan ozod qilmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining yangi tahrirdagi
“Protsessual majburlov choralari” 14-bobi kiritildi. Ushbu Kodeksda quyidagi
protsessual majburlov choralari belgilangan:
majburiy keltirish;
ogohlantirish;
sud majlisi zalidan chiqarish;
sud jarimasi.
Protsessual majburlov choralari O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik
protsessual kodeksiga yangi tahrirda kiritilgan muhim yangiliklardan biridir. Ushbu
qoidalar 2018-yilda qabul qilingan yangi Fuqarolik protsessual kodeksiga alohida
bob sifatida qo‘shilgan. Mazkur kodeks 2018-yil 1-apreldan kuchga kirgan bo‘lib,
protsessual majburlov choralari bo‘yicha amaliyotni tartibga soluvchi qoidalarni bir
tizimga keltirish, ularni qo‘llash shartlari va asoslarini belgilash maqsad qilingan.
Bu choralarning joriy etilishi sud muhokamasi samaradorligini oshirish va
ishtirokchilar orasida tartib-intizomni ta’minlashga xizmat qiladi.
1.2. PROTSESSUAL MAJBURLOV CHORALARINING
QO‘LLANILISHI TARTIBI.
Majburiy keltirish.
Agar
Fuqarolik Protsessual Kodeksning sud
muhokamasida ishtirok etishi shart bo‘lgan yoki sudga kelishi FPKodeksda nazarda
tutilgan hollarda sud tomonidan shart deb topilgan, tegishli tarzda xabardor qilingan
shaxs sudga uzrsiz sabablarga ko‘ra kelmasa yoxud kelmaganligi sabablarini
ma’lum qilmasa, sud tomonidan unga nisbatan majburiy keltirish to‘g‘risida ajrim
chiqarilishi mumkin. Mazkur ajrimning ijrosi hududiy ichki ishlar organining
zimmasiga yuklatiladi. Majburiy keltirish bilan bog‘liq xarajatlarni undirish ushbu
Kodeksda belgilangan tartibda hududiy ichki ishlar organining tegishli arizasiga
asosan amalga oshiriladi.
Majburiy keltirish voyaga yetmaganlarga, homilador ayollarga, kasalligi,
yoshi yoki boshqa uzrli sabablarga ko‘ra sud majlisiga kela olmaydigan shaxslarga
nisbatan qo‘llanilmaydi. Majburiy keltirish to‘g‘risidagi sud ajrimidaaxs majburiy
keltirilishi lozim bo‘lgan sana, vaqt va joy, shuningdek majburiy keltirish qaysi
hududiy ichki ishlar organiga topshirilganligi ko‘rsatiladi. Majburiy keltirish
to‘g‘risidagi sud ajrimi darhol ijro etilishi lozim va ish yuritiladigan joydagi yoki
majburiy keltirilishi kerak bo‘lgan shaxsning yashash joyi, turgan joyi (joylashgan
yeri), ish, xizmat yoxud o‘qish joyidagi hududiy ichki ishlar organiga ijro uchun
yuboriladi. Majburiy keltirish to‘g‘risidagi sud ajrimi ustidan shikoyat berilishi
(protest keltirilishi) uning ijrosini to‘xtatmaydi. Majburiy keltirish to‘g‘risidagi
qaror (ajrim) kelib tushgan kunning o‘zida ichki ishlar organining kotibiyatida
yuritilgan maxsus jurnalda ro‘yxatga olinishi va ichki ishlar organi boshlig‘i, u
bo‘lmaganda uning vazifasini vaqtincha bajaruvchi shaxs tomonidan ijro etish uchun
profilaktika (katta) inspektori yoki jinoyat qidiruv xodimiga topshirilishi va ijrosi
nazorat qilinishi lozim. Majburiy keltirish to‘g‘risidagi qaror (ajrim)ning ijrosini
ta’minlash maqsadida boshqa tuman yoki viloyatga borib kelish zarurati tug‘ilganda
biriktirilgan hududni tashlab ketish lozim boigan holatlarda profilaktika (katta)
inspektorlariga qaror (ajrim)ni ijro etish uchun topshirilishi qafiyan taqiqlanadi.
Ichki ishlar organi xodimi majburiy keltirilishi lozim boigan shaxsni majburiy
keltirish to‘g‘risidagi qarorda ko‘rsatilgan vaqtda va joyga olib boorish choralarini
ko‘rishi shart. Ichki ishlar organi xodimi majburiy keltirish to‘g‘risidagi qaror
(ajrim)ni ijro etishda shaxsning huquq va qonuniy manfaatlariga amal qilishi, uning
sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishi hamda majburiy keltirilayotgan shaxsga
uning huquq va majburiyatlarini tushuntirishi shart. Shaxsni majburiy keltirish soat
06.00 dan 22.00 gacha boigan vaqt oraligida amalga oshiriladi. Majburiy keltirilishi
lozim boigan shaxs topilgan taqdirda ichki ishlar organi xodimi unga majburiy
keltirish to‘g‘risidagi qaror (ajrim)ni tanishtirib, tilxat olishi va mazkur qaror
(ajrim)ni chiqargan surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudga olib kelishi shart.
Bunda qaror (ajrim)ga shaxs topilgan vaqt va joy, uni olib kelib topshirilgan vaqt,
shuningdek, uning majburiy keltirilishi bilan bogiiq ariza, shikoyat va iltimoslar
haqidagi maiumotnoma ilova qilinishi lozim. Majburiy keltirilishi lozim boigan
shaxs o‘qisa yoki ishlasa, majburiy keltirish to‘g‘risidagi qaror (ajrim) uning o‘qish
yoki ish joyidagi ma’muriyatga malum qilinadi va ijrosini ta’minlashda amaliy
yordam ko‘rsatishi yuzasidan ko‘rsatma beriladi.
Ogohlantirish. Ishni muhokama qilish vaqtida tartibni buzgan shaxsni raislik
qiluvchi sud nomidan ogohlantiradi. Nomulkiy xarakterdagi protsessual choralar
sifatida ogohlantirish va sud majlisi zalidan chiqarib yuborishni keltirish mumkin.
Ogohlantirish protsessual harakatlar (protsessual tartib) buzilgan hollarda alohida
yoki ketma-ket qo'llaniladigan nomulkiy xarakterdagi protsessual majburlov chorasi
sanaladi. Ishni muhokama qilish vaqtida tartibni buzgan shaxsni raislik qiluvchi sud
nomidan ogohlantiradi. Garchi u og‘zaki e'lon qilinsada, yozma yoziladi va sud
majlisi bayonnomasiga kiritiladi. Prokuror yoki advokat raislik qiluvchining
farmoyishlariga bo‘ysunmagan taqdirda ular ogohlantiriladi. Mazkur shaxslar raislik
qiluvchining farmoyishlariga yana bo‘ysunmasa, agar ularni ishga zarar
yetkazmagan holda boshqa shaxs bilan almashtirishning imkoni bo'lmasa, ishni
ko‘rish sudning ajrimiga binoan keying qoldirilishi mumkin. Sud bir vaqtning o‘zida
xususiy ajrim chiqaradi, ushbu ajrim tegishincha yuqori turuvchi prokurorga yoki
O‘zbekiston Respublikasi Advokatlar palatasining hududiy boshqarmasi huzuridagi
malaka komissiyasiga yuboriladi.
Sud majlisidan chiqarib yuborish. Sud majlisida taraf yoki uchinchi shaxs
tartibni buzgan taqdirda, sud tartibbuzarni ishni ko‘rishning hamma vaqtiga yoxud
uning bir qismiga majlis zalidan chiqarib yuboradi. Vaqtincha chiqarib yuborilgan
shaxs sud majlisi zaliga qaytadan qo‘yilganda raislik qiluvchi uni zalda yo‘q
bo‘lganda amalga oshirilgan protsessual harakatlar bilan tanishtiradi. Sud majlisida
har ikki taraf yoki uchinchi shaxslar tartibni buzgan taqdirda, sud ishning
muhokamasini keyinga qoldirishi mumkin. Ishda ishtirok etayotgan shaxslar,
guvohlar, ekspertlar, mutaxassislar, tarjimonlar tartibni takroran buzgan taqdirda
sudning ajrimiga binoan, ishni ko‘rishda hozir bo‘lgan fuqarolar esa raislik
qiluvchining farmoyishi bilan sud majlisi zalidan chiqarib yuborilishi mumkin.
Fuqarolar ommaviy tarzda tartibni buzgan taqdirda sud ish muhokamasini keyinga
qoldirishi mumkin.
Sud majlisida taraf yoki uchinchi shaxs tartibni buzgan taqdirda, sud
tartibbuzarni ishni ko‘rishning hamma vaqtiga yoxud uning bir qismiga majlis
zalidan chiqarib yuboradi. Vaqtincha chiqarib yuborilgan shaxs sud majlisi zaliga
qaytadan qo‘yilganda raislik qiluvchi uni zalda yo‘q boiganda amalga oshirilgan
protsessual harakatlar bilan tanishtiradi. Sud majlisida har ikki taraf yoki uchinchi
shaxslar tartibni buzgan taqdirda, sud ishning muhokamasini keyinga qoldirishi
mumkin.
Sud majlisi zalidan chiqarib yuborishning birinchi holatida quyidagi
xususiyatlar e’tiborga olinadi:
Subyektlar doirasi (taraf yoki uchinchi shaxs);
Qancha vaqtga (butun majlis davomida yoki muayyan bir qismiga);
Necha marta buzilganligi (birinchi marta);
Qaysi protsessual hujjat bilan rasmiylashtiriladi;
Ish muhokamasi keyinga qoldiriladi (har ikki taraf yoki uchinchi shaxslar
tartibni buzgan taqdirda).
Sud jarimalari. Sud jarimalari Fuqarolik Protsessual Kodeksda nazarda
tutilgan hollarda solinadi. Sud jarimasini solish to‘g‘risida ajrim chiqariladi, uning
ko‘chirma nusxasi jarima solingan shaxsga darhol yuboriladi. Sud tomonidan
solinadigan sud jarimasining miqdori bazaviy hisoblash miqdorining besh
baravaridan oshmasligi kerak. Sud jarimalari davlat daromadiga undiriladi.
Mansabdor shaxslarga sud tomonidan solingan sud jarimalari ularning
shaxsiy mablag‘laridan undiriladi. Jarima solingan shaxs jarima solgan suddan
jarimadan ozod qilishni yoki uning miqdorini kamaytirishni sud ajrimining
ko‘chirma nusxasini olganidan keyin besh kun ichida iltimos qilishi mumkin. Bu
ariza jarima solingan shaxsni xabardor qilgan holda sud majlisida ko‘rib chiqiladi.
Biroq uning sudga kelmaganligi arizani ko‘rib chiqish uchun to‘sqinlik qilmaydi.
Sudning jarima solish, jarimadan ozod qilish yoki uning miqdorini kamaytirishni rad
etish to‘g‘risidagi ajrimi ustidan xususiy shikoyat (protest) berilishi mumkin.
Sud jarimasi nafaqat ishda ishtirok etuvchi shaxslarga, balki sud majlisi
ishtirokchisi bo‘lmagan, ammo sud topshirig‘i (sudning talabi)ga ko‘ra tegishli
majburiyatlami (masalan, dalillarni taqdim qilish majburiyatiga ega boigan fuqarolar
yoki mansabdor shaxslarga ham) bajarishi lozim boigan shaxslarga ham qo‘llaniladi.
Sud jarimalari solishning o‘ziga xos jihatlari:
Jarima faqat sud tomonidan va sudyaning ajrimi asosida solinadi
Jarima faqat Fuqarolik protsessual kodeksida nazarda tutilgan hollardagina
solinadi
Jarimaning miqdori protsessual qonunchilikda cheklangan, jumladan (eng
kam ish haqi) BHM ning 5 baravaridan oshmasligi kerak
Protsessual majburiyat yuklangan shaxslargagina va ular belgilangan
majburiyatlami bajarmaganda qo‘llaniladi
Jarima solish haqidagi ajrim ustidan xususiyat shikoyat yoki xususiy protest
keltirilishi mumkin
Jarimaga oid ajrimlarni jarima solish, jarimadan ozod qilish, jarima miqdorini
kamaytirish, jarimadan ozod qilish yoki uning miqdorini kamaytirishni rad etish
to‘g‘risidagi ajrimlar sifatida tasniflash o‘rinli.
Ma’muriy javobgarlikka tortish. Sud majlisida tartibni buzgan yoki sudga
boshqacha tarzda hurmatsizlik bildirgan shaxs sud tomonidan ma’muriy
javobgarlikka tortilishi mumkin. Sudga hurmatsizlik guvohning, da’vogarning,
javobgarning, ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning sudga kelishdan qasddan
bo‘yin tovlashida yoki ushbu shaxslar va boshqa fuqarolarning raislik qiluvchining
farmoyishiga bo‘ysunmasligida yoxud sud majlisi vaqtida tartibni buzishida
namoyon bo‘ladi.
Sudga hurmatsizlik ko‘rsatilganligi fakti aniqlanganligi to‘g‘risida ushbu
huquqbuzarlik sodir etilgan sud majlisining o‘zida alohida xonaga (maslahatxonaga)
kirmasdan sudya (sud tarkibi) tomonidan huquqbuzarga darhol e’lon qilinadi.
Mazkur fakt sud majlisi bayonnomasida qayd etiladi. Bunda ma’muriy
huquqbuzarlik
to‘g‘risida
bayonnoma
tuzilmaydi.
Sudga
hurmatsizlik
ko‘rsatilganligi fakti aniqlangan shaxs, shuningdek ishda ishtirok etuvchi boshqa
shaxslar o‘z tushuntirishlarini berishga haqli. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi
qaror raislik qiluvchi tomonidan ish bo‘yicha sud majlisi tugagandan keyin alohida
xonada (maslahatxonada) tuzilib, sudya (sud tarkibi) tomonidan imzolanadi.
Agar sudga hurmatsizlik sud majlisida ko‘rsatilgan va huquqbuzar sud majlisi
zalini tark etgan bo‘lsa, sudga hurmatsizlik sud majlisidan tashqarida ko‘rsatilgan
bo‘lsa, shuningdek sud majlisiga kelishdan bosh tortganlik aniqlansa, huquqbuzarlik
to‘g‘risidagi bayonnoma sudyaning yordamchisi (katta yordamchisi) yoki sud
raisining yoxud sud majlisida raislik qiluvchining og‘zaki farmoyishiga asosan
boshqa sud xodimi tomonidan tuziladi va bu haqda huquqbuzarlik to‘g‘risidagi
bayonnomada
ko‘rsatiladi.
(Bunday
hollarda
huquqbuzarlik
to‘g‘risidagi
bayonnoma ushbu sud tomonidan O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy
javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksida belgilangan tartibda ko‘rib chiqiladi).
1.3. PROTSESSUAL MAJBURLOV CHORALARI XORIJ
TAJRIBASIDA.
Ta’kidlash joizki, amaldagi qonunchiligimizda protsessual majburlov
choralari faqat O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi bilan
tartibga solinadi va yuqoridagi majburlov choralari bilan cheklanadi. Zamonaviy
talablarga rioya etilmagani, majburlov choralarining yaxshi tizimi ishlab chiqilgani
natijasida sud muhokamasi ishtirokchilari sud muhokamasida ishtirok etmaslik, sud
jarayonlari cho‘zilib ketishi, majburlov choralari samarasiz bo‘layotgan holatlar
ham uchrab turibdi. Xorijiy mamlakatlar tajribasida, xususan, Germaniya
davlatining majburlov choralari tizimi samarali tashkil etilgan. Germaniyaning
Fuqarolik protsessual kodeksiga muvofiq fuqarolik protsessida quyidagi majburlov
choralari belgilanadi:
1. Xarajatlarni qoplash
2. Ma'muriy jarima
3. Majburiy ozodlikdan mahrum qilish
4. Majburiy ishlab chiqarishga buyurtma berilishi mumkin
5. Hibsga olish
6. Sud majlisidan chetlashtirish
Ushbu davlat amaliyotida belgilangan tartibda chaqirilgan sud majlisida
ishtirok etuvchi taraflarning guvohlar, ekspertlar va mutaxassislar, ish yuritishda
yordam beruvchi uchinchi shaxslar ishtirok etmaganligi natijasida etkazilgan
xarajatlar ushbu shaxslardan undiriladi, u majburiy ozodlikdan mahrum qilish
jazosiga hukm qilingan. Shaxsni to‘lashga qodir bo‘lmasa, sud yoki ma’muriy
jarima to‘lashga majburlash tizimi ishlab chiqilgan. Bu esa majburlov choralari
samaradorligini ta’minlaydi. Anglosakson huquq tizimidagi majburlov choralari
tizimi. Birlashgan Qirollikda 1981-yilda “Sudga hurmatsizlik to'g'risida”gi qonun
qabul qilingan. Ushbu akt sudga hurmatsizlik uchun javobgarlikni belgilaydi.
Xorijiy mamlakatlarda fuqarolik protsessual majburlov choralari tizimlari
turli huquqiy tizimlarga, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga va an’analarga asoslanadi.
Quyida ba'zi asosiy jihatlar keltiriladi:
Yevropa mamlakatlari: Yevropaning ko'plab mamlakatlarida (masalan,
Germaniya va Fransiya) protsessual majburlov choralari sud tizimining muhim
qismi hisoblanadi. Ular ijro hujjatlarini taqdim qilish va qarorlarni bajarish uchun
samarali mexanizmlar joriy etgan. Masalan, Germaniya ijro qonunlarida qarz
undirish va majburlov choralari aniq tartibda belgilangan, xususan, mol-mulkni
musodara qilish yoki bank hisob raqamlariga taqiq qo'yish imkoniyatlari mavjud.
Fransiya sudlari, zarurat tug'ilganda, qarz undirishning boshqa shakllarini
qo'llash huquqiga ega, jumladan mulk yoki hisob-kitob vositalarini cheklashni
buyurish.
AQSh: AQShda protsessual majburlov choralari federal va shtat qoidalari
bilan tartibga solinadi. Fuqarolik protsessining federal qoidalari (Federal Rules of
Civil Procedure - FRCP) fuqarolik ishlarida sud jarayonlariga rioya qilinishini
ta’minlash uchun bir qator choralarni belgilaydi. Bular orasida sud buyruqlariga
rioya qilishni ta’minlash uchun mo‘ljallangan "mensizlik uchun jazolar", tartibga
rioya qilmaslik uchun sanksiyalar va ijro etish buyrug‘i yoki vaqtinchalik cheklov
kabi chora-tadbirlar mavjud. Ushbu qoidalar taraflarning sud buyruqlariga rioya
qilishini va qarorlar ijrosini ta’minlaydi. protsessual majburlov choralarida mulkni
