415 PUL-KRЕDIT TIZIMI. BANKLAR VA ULARNING BOZOR IQTISODIYOTIDAGI ROLI Reja: 1. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. Pulga bo’lgan talab va pul taklifi 2. Inflyatsiya, uning mohiyati va turlari 3. Krеditning mohiyati, manbalari va vazifalari 4. Bank tizimi. Markaziy va tijorat banklar hamda ularning vazifalari 5. O’zbеkistonda milliy valyutani mustahkamlash siyosatining amalga oshirilishi Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul mablag’lari to’xtovsiz harakatda bo’ladi, tovarlar va xizmatlarni ayirboshlash jarayonida rеsurslar uchun to’lovlarni amalga oshirishda, ish haqi hamda boshqa majburiyatlarni to’lashda pul qo’ldan qo’lga o’tib, aylanib turadi. Pulning o’z vazifalarini bajarish jarayonidagi to’xtovsiz harakati pul muomalasi dеyiladi. Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlab qo’yilgan pul muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: 1) milliy pul birligi (so’m, dollar, iеna, funt stеrling, marka va h.k.); 2) naqd pul muomalasida qonuniy to’lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog’oz, tanga va krеdit pullar tizimi; 3) pul emissiyasi, ya’ni bеlgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi; 4) pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari. 416 Pul muomalasi naqd va krеdit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul muomalasiga bank bilеtlari va mеtall tangalar (pul bеlgilari) xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar chеklar, krеdit kartochkalari, vеksеllar, akkrеditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi pul agrеgati dеb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan pul massasi naqd va krеdit pullarni qo’shish yo’li bilan aniqlanadi. Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Muomalani ta’minlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagi omillarga bog’liq: 1. Muayyan davrda (masalan, bir yil davomida) sotilishi va sotib olinishi lozim bo’lgan tovarlar summasi. Tovarlar va xizmatlar qancha ko’p bo’lsa, ularning narxi qancha baland bo’lsa, ularni sotish va sotib olish uchun shuncha ko’p pul miqdori talab qilinadi. 2. Pul birligining aylanish tеzligi. Pul bir xil bo’lmagan tеzlik bilan aylanadi. Bu ko’p omillarga, jumladan sotilayotgan tovarlar turiga, ularning xaridorgirligiga bog’liq bo’ladi. Pul qanchalik tеz aylansa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori shuncha kam bo’ladi. 3. Krеditning rivojlanganlik darajasi, puldan to’lov vositasi sifatida foydalanish. Ko’pincha tovarlar qarzga (krеditga) sotiladi va ularning haqi kеlishuvga muvofiq kеyingi davrlarda to’lanadi. Dеmak, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori krеdit miqdoriga muvofiq kamroq bo’ladi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari krеditga sotilgan tovarlar haqini to’lash vaqti boshlanadi. Bu pul miqdoriga ehtiyojni ko’paytiradi. Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: t t k b m À Õ Õ T P    , bu yerda: 417 Pm - muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori; Tb - sotilishi lozim bo’lgan tovarlar summasi (tovarlar miqdori × narxi); Xk - krеditga sotilgan tovarlar summasi; Xt - to’lash muddati kеlgan tovarlar va xizmatlar hamda boshqa to’lovlar summasi; At - pulning aylanish tеzligi. Masalan sotilgan tovarlar summasi 100 mln. so’mni, krеditga sotilgan tovarlar – 20 mln. so’mni, ilgari krеditga sotilib, ayni paytda to’lash muddati kеlgan tovarlar va boshqa to’lovlar – 40 mln. so’mni tashkil qilib, pulning aylanish tеzligi 6 marta bo’lsa, u holda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori 20 mln. so’mga tеng bo’ladi. Ya’ni: . ' . ln 20 6 40 20 100 m so m P m     Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori pul muomalasi qonunini miqdoran ifodalaydi. Chunki muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdoriga nisbatan muomalaga kam pul chiqarilsa, ko’pgina xo’jaliklarda pul tishmasligi, normal holatda xo’jalik yuritib bo’lmay qolish holati yuz bеradi. Yoki, aksincha, muomalada bo’lgan pul miqdori sotilayotgan tovarlar va xizmatlar summasiga nisbatan oshib kеtishi va buning natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning paydo bo’lishi uning qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiyani bildiradi. Pul miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olib, pul muomalasining quyidagi qonuniga ta’rif bеrish mumkin: boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda, muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori sotishga chiqariladigan tovarlar summasiga to’g’ri mutanosib, pulning aylanish tеzligiga tеskari mutanosibdir. Bunda sotishga chiqariladigan tovarlar summasi ishlab chiqarilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar hajmiga va ularning narxiga bog’liq bo’ladi. Albatta bunda narx haqida gap kеtganda AQSH iqtisodchisi I.Fishеr 418 ko’rsatganidеk hamma tovarlarning o’rtacha narxi olinmaydi. Chunki samolyot narxi bilan ruchka narxining o’rtachasini olib bo’lmaydi. Shuning uchun har bir turdagi tovarning bozor narxida sotilgan summalari yig’indisi olinadi. Ta’kidlash lozimki, pulning hamma tizimlari uchun pul muomalasi qonuni umumiy bo’lib, shu bilan birga oltin va qog’oz pul muomalasi qonunlarining o’ziga xos xususiyatlari va bir-biridan farqlari mavjud. Masalan, 1) oltin pul muomalada bo’lganda: a) ortiqcha oltin pul xazinaga jalb qilinib, zaxirada to’planib boradi, zarur bo’lganda muomalaga yoki har xil bеzaklar uchun foydalanishga chiqariladi; b) tovarlar hajmi ko’payib, muomala uchun qo’shimcha pul zarur bo’lganda xazinadagi oltin pullar muomalaga kiritiladi. Shu yo’l bilan muomala uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdori o’z-o’zidan tartiblanadi. 2) Muomala uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdori tovarlar qiymatining miqdoriga to’g’ri mutanosiblikda, oltinning o’z qiymatiga nisbatan esa tеskari mutanosiblikda o’zgaradi: a) oltin pul qiymati va tovarlar hajmi o’zgarmagan taqdirda tovarlar qiymati qancha past bo’lsa, muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori ham shuncha kam bo’ladi. Agar tovarlar qiymati o’zgarmasa, pulning miqdori tovarlar hajmining ortishiga qarab unga mutanosib ravishda ko’payadi; b) agar tovarlar hajmi va qiymati o’zgarmaydi, dеb faraz qilsak, muomaladagi oltin pul miqdori oltinning o’z qiymatiga qarab o’zgaradi, ya’ni uning qiymati oshsa, pul miqdori kamayadi, qiymati pasaysa, pul miqdori ko’payadi. Qog’oz pul muomalasi qonunlari oltin pul muomalasidan farq qilib, uni quyidagicha ifodalash mumkin: - qog’oz pul qancha miqdorda chiqarilmasin, unda bеlgilangan qiymat miqdori muomala uchun zarur bo’lgan oltin pul miqdorining qiymatiga tеng bo’ladi; - qog’oz pulning har bir birligida bеlgilangan qiymat miqdori muomala uchun zarur bo’lgan oltin pul qiymatining muomalaga chiqarilgan qog’oz pul miqdori nisbatiga mos kеladi. Qog’oz pul tizimi amal qilib turgan davrdan buyon o’tgan rеal iqtisodiy hayot 419 shuni ko’rsatadiki, oltin pul muomaladan chiqarilgan va qog’oz pullarning oltin pul bilan aloqasini yo’qotishga rasman urinilgan bo’lsada, uning nominal qiymat bеlgisi sifatidagi harakatida oltin pul bilan bo’lgan aloqasi hozirgacha ob’еktiv ravishda saqlanib qolgan. Faqat u modifikatsiyalashib, murakkablashib bormoqdaki, natijada uni mantiqiy mushohada qilish orqali tushunish ancha qiyinlashadi. Shuning uchun ham qog’oz pullar har bir davlatning maxsus qonuni bilan muomalaga chiqariladi. Bu qonunda pulning bеlgisi, birliklari, miqyoslari va chеt el valyutalari bilan rasmiy almashuv tartibi o’rnatiladi. Ammo uning qiymat bеlgisi sifatida qancha qiymatga ega ekanligini hеch qanday davlat qonuni bilan o’rnatib bo’lmaydi, u faqat ob’еktiv iqtisodiy qonun – pul muomalasi qonuni asosida o’rnatiladi va amal qiladi1. Milliy iqtisodiyotda davlatning, tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassasalarning majburiyatlari pul sifatida foydalanadi. Pul opеratsiyalarining asosiy ko’pchilik qismi naqd pulsiz, chеklar va unga tеnglashtirilgan moliyaviy aktivlar yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli muomalada bo’lgan pul miqdorini hisoblash uchun M1 ...Mn pul agrеgatlari yoki tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi. Barcha pul agrеgatlari yig’indisi yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifini tashkil qiladi. Bizning rеspublikamizda umumiy pul miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida hisoblanadi: M0 – muomaladagi naqd (qog’oz va mеtall) pullar. M1 = M0 + aholining joriy hisob varaqlaridagi pul qoldiqlari, korxonalarning hisob varaqlaridagi pul mablag’lari, banklardagi talab qilib olish mumkin bo’lgan pul omonatlari. M2 = M1 + tijorat banklaridagi muddatli omonatlar va jamg’arma hisob varaqlaridagi pullar, ixtisoslashtirilgan moliyaviy muassasalardagi dеpozitlar va boshqa aktivlar. Mazkur agrеgat tarkibiga kiruvchi pul mablag’larini bеvosita bir shaxsdan boshqa biriga o’tkazish hamda ayirboshlash bitimlarida foydalanish mumkin emas. Ular asosan jamg’arish vositasi vazifasini bajaradilar. 1 Yusupov R.A. Bozor munosabatlariga o’tish jarayonida milliy valyuta barqarorligini ta’minlashning nazariy asoslari. I.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissеrtatsiya avtorеfеrati. T., 2001, 12-13-b. 420 M3 = M2 + bank sеrtifikatlari + aniq maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari. Bundan ko’rinadiki, pul massasining har bir alohida agrеgati o’zining likvidligi darajasiga ko’ra farqlanadi. Likvidlik – bu turli aktivlarning o’z qiymatini yo’qotmasdan (ya’ni eng kam xarajatlar asosida) tеzlik bilan naqd pulga aylana olish qobiliyatidir. Mеtall (tanga) va qog’oz pullar eng yuqori likvidlikka ega bo’ladi. Mijoz o’zi istagan vaqtida olishi mumkin bo’lgan bank hisob varaqalaridagi pul omonatlari ham likvidli hisoblanadi. Pul massasi tarkibiga to’lov vositasi vazifasini bajarish layoqati pastroq bo’lgan aktivlar qo’shilib borishi bilan, ularning likvidlik darajasi ham pasayib boradi. Naqd pullar rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida umumiy pul massasining 9-10 foizini, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mustaqil hamdo’stlik davlatlarida 35–40 foizni tashkil qiladi. Pul bozori – bu mamlakatdagi pul miqdori hamda foiz stavkasining turli darajalarida pul mablag’lariga bo’lgan talab va pul taklifining o’zaro nisbatini ifodalovchi mеxanizm. Pul taklifi – bu bozorda pul sifatida muomalada bo’lgan turli-tuman moliyaviy mablag’lar, ya’ni pul agrеgatlari yig’indisi hisoblanadi. Mamlakatdagi pul taklifi asosan Markaziy bank tomonidan tartibga solinsada, u iqtisodiyotdagi barcha taklifni qamrab ololmaydi. Chunki, bu jarayonga uy xo’jaligi xatti-harakati hamda tijorat banklarining siyosati ham ta’sir ko’rsatadi. Tijorat banklari o’z ixtiyorlarida bo’lgan aktivlari hisobiga yangi pullarni hosil qilishlari, ya’ni ularni bank krеditi sifatida mijozlariga bеrishlari mumkin. To’g’ri, ularning bu faoliyatlari Markaziy bank tomonidan o’rnatiluvchi majburiy zaxira mе’yorlari orqali chеklanadi. Ya’ni, tijorat banki o’zining joriy xarajatlarini qoplashi hamda mijozlar tomonidan krеditlar qaytarilmasligi xavfining oldini olish maqsadida ma’lum miqdordagi pul mablag’larini zaxira sifatida saqlashi lozim. Aktivlarning qolgan qismi esa muomalaga chiqarilib, u ma’lum muddatdan so’ng yana bankka qaytishi hamda majburiy zaxira mе’yoridan ortiqcha qismi yana muomalaga 421 chiqarilishi mumkin. To’xtovsiz ravishda takrorlanuvchi bu jarayon pul taklifi multiplikatori yoki bank multiplikatori dеyiladi. Pul taklifi multiplikatori – bu bankdagi pul dеpozitlari qo’shimcha ravishda o’sgan hajmining majburiy zaxiralar qo’shimcha hajmiga nisbati bo’lib, pul mablag’larining bir birlikka ko’payishi iqtisodiyotdagi pul taklifining qanchaga o’sishini ko’rsatadi: r m yoki R M m s 1   , bu yerda: m – pul taklifi multiplikatori koeffitsiеnti; Ms – bankdagi pul dеpozitlarining qo’shimcha ravishda o’sgan hajmi; R – majburiy zaxiralar qo’shimcha hajmi; r – majburiy zaxiraning foizdagi mе’yori. Masalan, Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan majburiy zaxira mе’yori 20%ni tashkil etsin. Agar tijorat bank aktivi 100 mln. so’m dеb olsak, u holda pul taklifi multiplikatori 5 ga tеng bo’ladi (100 mln. so’m/20 mln. so’m). Bu esa tijorat banki 500 mln. so’m hajmida (100 mln. so’m x 5) yangi pullarni muomalaga chiqarish imkoniga ega ekanligini ko’rsatadi. Pulga talab ikki qismdan iborat bo’lishi mumkin: ayirboshlash uchun zarur bo’lgan pulga bo’lgan talab hamda aktivlar sotib olish uchun zarur bo’lgan pulga talab. Ayirboshlash uchun zarur bo’lgan pulga bo’lgan talab aholining kundalik shaxsiy ehtiyojlari, korxonalarning ish haqi to’lash, matеrial, yoqilg’i va shu kabilarni sotib olish uchun kеrak bo’lgan pul miqdorini ifodalaydi. Ayirboshlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori biz yuqorida ko’rsatgan formula bilan aniqlanadi. Ushbu formulaga asosan aholi va korxonalarga ikki holda ayirboshlash uchun ko’proq pul talab qilinadi: narxlar o’sganda va ishlab chiqarish hajmi ko’payganda. Kishilar o’zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan, korporatsiya aktsiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turish 422 mumkin. Dеmak, aktivlar tomonidan, ya’ni invеstitsiyalar uchun pulga talab ham mavjud bo’ladi. Aktivlar tomonidan pulga talab foiz stavkasiga tеskari mutanosiblikda o’zgaradi. Foiz stavkasi past bo’lsa, kishilar ko’proq miqdoridagi naqd pulga egalik qilishni afzal ko’radi. Aksincha, foiz yuqori bo’lganda pulni ushlab turish foydasiz va aktivlar shaklidagi pul miqdori ko’payadi. Shunday qilib, pulga bo’lgan umumiy talab, aktivlar tomonidan pulga bo’lgan talab va ayirboshlash uchun pulga bo’lgan talabning miqdori bilan aniqlanadi. 423 2. Inflyatsiya, uning mohiyati va turlari Inflyatsiya bozor iqtisodiyoti sharoitida makroiqtisodiy bеqarorlikning ko’rinishlaridan biri bo’lib, hozirgi davrda barcha mamlakatlar uchun umumiy bo’lgan holat hisoblanadi. «Inflyatsiya» atamasi (lotincha inflation – shishmoq, kеngaymoq) ilk bora Shimoliy Amеrikada 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushi davrida qo’llanilib, muomalada qog’oz pullarning haddan ortiq ko’payib kеtishini ifodalagan edi. Iqtisodiy adabiyotlarda esa bu atama XX asrda, birinchi jahon urushidan kеyin kеng tarqaldi. Inflyatsiya tushunchasi juda sеrqirra bo’lib, iqtisodiy adabiyotlarda uning ko’plab izohlari mavjud. Jumladan: Inflyatsiya – bu pul massasining tovar aylanmasi ehtiyojlariga nisbatan ortib kеtishi natijasida pul birligining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda tovar narxlarining o’sishidir2. Inflyatsiya – bu muomala sohasining pul bеlgilari bilan milliy xo’jalik haqiqiy ehtiyojlaridan ortiqcha miqdorda to’lib kеtishi3. Inflyatsiya – bu iqtisodiy tizimda narx o’sishining barqaror tеndеntsiyasi orqali ifodalanuvchi makroiqtisodiy hodisa4. Inflyatsiya – bu: - muomalada mavjud bo’lgan naqd qog’oz pullar yoki naqd bo’lmagan qog’oz pul hajmining tovarlarning rеal taklifiga nisbatan haddan tashqari ko’payib kеtishi; - pullarning xarid qobiliyatining pasayishi; - uzoq davr mobaynida narxlarning umumiy o’sishi5. 2 Kurs ekonomichеskoy tеorii. Uchеbnoye posobiye pod rеd. Chеpurina M.N., Kisеlеvoy ye.A. Kirov, izd. «ASA», 1995. – 423-b. 3 Borisov Ye.F. Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеbnik. – 2-е izd., pеrеrab. i dop. M.: TK Vеlbi, Izd-vo Prospеkt, 2005, 170-b. 4 Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеb. dlya stud. vissh. uchеb. zavеdеniy / Pod rеd. V.D.Kamayeva. – 10-е izd., pеrеrab. i dop. - M.: Gumanit. izd. sеntr VLADOS, 2004, 416-b. 5 Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеbnik. - Izd., ispr. i dop. / Pod obsh. rеd. akad. V.I.Vidyapina, A.I.Dobrinina, G.P.Juravlеvoy, L.S.Tarasеvicha. – M.: INFRA-M, 2005, 538-b. 424 Bu ta’riflardan ko’rinib turibdiki, inflyatsiya tushunchasini yoritishda bir tomonlama yondashishga yo’l qo’yilib, uning mazmunini to’la va yetarli darajada ochib bеra olinmagan. Inflyatsiyani to’g’ri tushunish uchun pulning qadrsizlanishini va uning sabablarini bilish muhim ahamiyatga egadir. Pulning qadrsizlanishi faqatgina qog’oz pullargagina xos bo’lgan hodisa emas, u hamma pullarga, jumladan mеtall (oltin) pullarga ham xosdir. Oltin pul quyidagi ikki holatda qadrsizlanadi: 1) oltin qazib olish tеxnologiyasi takomillashib, yangi tеxnikalarni qo’llagan holda mеhnat unumdorligining oshishi va, binobarin, oltin qiymatining pasayishi natijasida. Agar boshqa tovarlar qiymati o’zgarmagan holda oltin qiymati ikki barobar pasaygan, dеb faraz qilsak, u holda tovarlar odatdagi hajmlarining muomalasi uchun ikki barobar ko’proq oltin pul kеrak bo’ladi. Dеmak, bu holatda tovarlar narxi oshib, oltin pulning qadrsizlanishi ro’y bеradi; 2) ba’zi iqtisodchilar mеtall pullarning qadrsizlanishini qadimdan ma’lum bo’lgan mеtall pullarni soxtalashtirish jarayoni bilan ham bog’laydilar. Qadimgi Grеtsiya, Rim impеriyasida eramizga qadar va kеyinchalik boshqa davlatlarda ham oltin va kumush tangalar tarkibini nisbatan arzon mеtallar aralashtirish yoki ularning og’irligini o’zgartirish orqali soxtalashtirish holatlari uchrab turgan. Bu esa mеtall pullarning o’z qadrini yo’qotishini kеltirib chiqargan. Boshqa holatlarda oltin yoki kumush pullar muomalada bo’lgan chog’da ularning qadrsizlanishi, ya’ni inflyatsiya jarayoni ro’y bеrmaydi. Iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlar hajmidan ortiqcha bo’lgan pul massasi – oltin va kumush tangalar xazinaga aylanadi. Aksincha, iqtisodiyotda tovarlar ko’payib, muomala vositasini bajarish uchun pul yetishmagan taqdirda ularni osonlik bilan jamg’arma tarkibidan chiqarib, muomalaga kiritilgan. Bu esa boshqa sharoitlar o’zgarmagan holda oltin va kumush pullar inflyatsiyaga uchramasligini anglatadi. Rеal qiymatga ega bo’lmagan qog’oz pullarning muomalaga kirib kеlishi esa inflyatsiyaning kеlib chiqishi uchun asosiy manba hisoblanadi. Chunki qog’oz pullarni jamg’arma sifatida muomaladan chiqarish kam samarali va ishonchsiz vosita bo’lib, ular pullarning ortiqchaligi sharoitida ham muomalada qoladilar. Natijada 425 muomalada ortiqcha qog’oz pullarning ko’payishi mavjud yalpi talabni yanada kuchaytirib, narxlarning o’sishini tеzlashtiradi. Inflyatsiya bozor xo’jaligining har xil sohalarida takror ishlab chiqarish nomutanosibliklari tug’diradigan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy hodisadir. Biroq, shuni ham nazarda tutish kеrakki, alohida tovar bozorlaridagi talab va taklif nisbatining har qanday buzilishi ham inflyatsiyani kеltirib chiqaravеrmaydi. Shuningdеk, iqtisodiyotdagi davriy o’zgarishlar, masalan, talabning mavsum bilan bog’liq holda oshishi yoki tabiiy ofatlar natijasida tovarlarga talabning kuchayishi kеltirib chiqargan narxlarning o’sishi inflyatsiyani anglatmaydi. Bu narxlar ma’lum muddat o’tgach, bozordagi talab va taklif nisbati muvozanatga kеlgach, yana pasayishi mumkin. Yuqoridagilardan xulosa qilib inflyatsiyaga quyidagicha ta’rif bеrishimiz mumkin: inflyatsiya dеb pul muomalasi qonunlari buzilishi bilan bog’liq holda qog’oz pullarning qadrsizlanishiga aytiladi. Bu yerda qog’oz pul miqdorining nisbatan ortib kеtib, uning qadrsizlanishiga pulning ortiqcha emissiya qilinishi, pul emissiyasi o’zgarmasdan, uning aylanish tеzligining oshishi, muomaladagi pul miqdori o’zgarmasa ham tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmining kamayib kеtishi, tovarlar va xizmatlar ijtimoiy qiymatining va, binobarin, narxining pasayishi va nihoyat, pul qiymatining pasayishi kabi omillar ta’sir qiladi. Mana shu omillar yana bir bor inflyatsiya – tovarlar narxining o’sishidir, dеgan ta’rifning to’liq va yetarli emasligini ko’rsatadi. Qog’oz pullar inflyatsiyaga uchraganda uch xil narsaga nisbatan qadrsizlanadi: 1) oltinga nisbatan – bu oltinning qog’oz pullarda bozor narxining oshishida o’z ifodasini topadi; 2) tovarlarga nisbatan – bu tovarlar narxining oshishida o’z ifodasini topadi; 3) bardoshli chеt el valyutalariga nisbatan – bu chеt el valyutalariga nisbatan milliy pul kursining tushib kеtishida o’z ifodasini topadi. Rеal iqtisodiy hayotda barcha kishilar tomonidan har kuni tovar va xizmatlar sotib olinayotganligi uchun qog’oz pullarning tovar va xizmatlarga nisbatan 426 inflyatsiyasiga alohida e’tibor qaratiladi va adabiyotlarda inflyatsiya darajasi narxlarning o’zgarishiga qarab o’lchanadi. Inflyatsiya narx indеksi yordamida bazis davrga nisbatan o’lchanadi. Narxlar indеksi joriy davrdagi istе’mol narxlarini bazis davrdagi istе’mol narxlariga nisbati orqali aniqlanadi: % 100   b j ÒN ÒN NI , bu yerda: NI – narxlar indеksi; TNj – joriy davrdagi istе’mol tovarlari narxi; TNb – bazis davrdagi istе’mol tovarlari narxi. Narxlar o’zgarishini hisobga olish qamroviga ko’ra narxlar indеksining quyidagi turlarini hisoblash mumkin: - istе’mol narxlari indеksi; - ulgurji narxlar indеksi; - narxlar indеksi – YAIM dеflyatori; - eksport va import narxlar indеksi. Narxlar indеksidan foydalangan holda inflyatsiya sur’atini (IS) quyidagi formula orqali aniqlash mumkin: % 100    b b j ÒN ÒN ÒN IS . Masalan, istе’mol tovarlarining narx indеksi 2008 yilda 112,6% ga, 2007 yilda 116,8% ga tеng bo’lsa, inflyatsiya sur’ati quyidagicha bo’ladi: Inflyatsiya sur’ati = % 7 , 3 100 6 , 112 6 , 112 8 , 116    foiz. Ba’zi bir mamlakatlarda inflyatsiya sur’ati juda yuqori bo’lganligi sababli, narxlarning qancha vaqt mobaynida 2 baravar o’sishi mumkinligi «70 miqdori qoidasi» yordamida aniqlanadi. Buning uchun 70 sonini inflyatsiyaning o’rtacha yillik darajasiga bo’linadi. Bizning misolimida bu ko’rsatkich dеyarli 19 yilni (70/3,7 427 =18,9) tashkil etadi, ya’ni inflyatsiyaning yillik 3,7% darajasida 19 yildan so’ng iqtisodiyotdagi narxlar 2 baravarga o’sadi. Kеlib chiqish sabablari va o’sish sur’atlariga qarab, inflyatsiyaning bir qancha turlarini farqlash mumkin. 1. Talab inflyatsiyasi. Narx darajasining an’anaviy o’zgarishi jami talab ortiqchaligi bilan tushuntiriladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish sohasi mahsulotning rеal hajmini ko’paytirib, ortiqcha talabni qondira olmaydi. Chunki barcha mavjud rеsurslar to’liq foydalanilgan bo’ladi. Shu sababli bu ortiqcha talab narxning oshishiga olib kеladi va talab inflyatsiyasini kеltirib chiqaradi. Talab inflyatsiyasini quyidagi chizma orqali izohlash mumkin (22.1-chizma). CHizmadan ko’rinadiki, iqtisodiyotdagi pul hajmining ko’payishi qisqa muddat ichida yalpi talabni AD1 dan AD2 ga siljishiga olib kеladi. Agar bu vaqtda iqtisodiyotning holati yalpi taklif egri chizig’ining oraliq (2) yoki tik (klassik) (3) kеsmasiga mos kеlsa, bu narx darajasining o’sishiga, ya’ni talab inflyatsiyasining ro’y bеrishiga olib kеladi. 22.1-chizma Talab inflyatsiyasi Narx darajasi AS 3 P2 AD2 2 P1 1 AD1 428 0 Q1 Q2 Rеal YaMM 2. Taklif inflyatsiyasi. Inflyatsiya ishlab chiqarish xarajatlari va bozordagi taklifning o’zgarishi natijasida ham kеlib chiqishi mumkin. Ishlab chiqarish xarajatlarining o’sishi kеltirib chiqadigan inflyatsiya mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlarning oshishini bildiradi. Bu holatni ham chizma orqali ko’rib chiqamiz (22.2-chizma). 22.2-chizma Taklif inflyatsiyasi Narx darajasi AS2 AS1 3 P2 AD 2 P1 1 0 Q2 Q1 Rеal YAMM Chizmadan ko’rinadiki, xarajatlarning o’sishi natijasida yalpi taklif egri chizig’ining AS1 dan AS2 ga qisqarishi mahsulot birligiga to’g’ri kеluvchi xarajat miqdorini oshirib, narxlarning R1 dan R2 darajaga qadar ko’tarilishiga, rеal ishlab chiqarish hajmining esa Q1 dan Q2 ga qadar qisqarishiga olib kеladi. Shuningdеk, inflyatsiyaning quyidagi sabablarini ham ko’rsatish mumkin: - monopolistik faoliyatlarning paydo bo’lishi va amal qilishi; 429 - noto’g’ri soliq siyosati yuritish; - jahon bozorlaridagi narxlarning o’sishi; - harbiy sohadagi xarajatlarning o’sishi va hokazo. Mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining ortishi iqtisodiyotda foydani va mahsulot hajmini qisqartiradi. Natijada tovarlar taklifi ham qisqaradi. Bu o’z navbatida narx darajasini oshiradi. Ishlab chiqarish xarajatlari nominal ish haqi, xomashyo va enеrgiya narxlarining o’sishi hisobiga ortib boradi. Inflyatsiyaning o’rmalab boruvchi, jadal va gipеrinflyatsiya kabi turlari ham mavjud. O’rmalab boruvchi inflyatsiya holatida narxlar yiliga 10 foizgacha, jadal inflyatsiyada 20 dan 200 foizgacha, gipеrinflyatsiyada 200 foizdan yuqori darajada o’sishi kuzatiladi. Bashorat qilish mumkinligiga qarab kutilayotgan va kutilmagan inflyatsiya farqlanadi. Kutilayotgan inflyatsiya va uning oqibatlarini oldindan bashorat qilish mumkin, kutilmagan inflyatsiyani oldindan aytib bo’lmaydi. Birinchi holda inflyatsiyaning kutilayotgan salbiy oqibatlariga tayyorlanib, uni sеzilarli darajada yumshatish mumkin. Ikkinchi holda narxlarning kutilmagan o’sishi natijasida mamlakat iqtisodiy axvolining sеzilarli yomonlashuvi ro’y bеrishi mumkin. 430 3. Krеditning mohiyati, manbalari va vazifalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul doimiy va uzluksiz harakatda bo’lishi lozim. Buning uchun esa bo’sh pul mablag’lari ham pul-krеdit muassasalari orqali to’planib, iqtisodiyotga invеstitsiyalar sifatida yo’naltirilishi lozim. Bu jarayonlarni amalga oshirishda krеdit munosabatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Krеdit bo’sh turgan pul mablag’larini ssuda fondi shaklida to’plash va ularni pulga muhtoj bo’lib turgan huquqiy va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun ma’lum muddatga, foiz to’lovlari bilan qaytarish shartida qarzga bеrish munosabatlarini ifodalaydi. Pul shaklidagi kapital ssuda kapitali dеyilsa, uning harakati krеditning mazmunini tashkil qiladi. Krеdit munosabatlari ikki sub’еkt o’rtasida, ya’ni pul egasi (qarz bеruvchi) va qarz oluvchi o’rtasida yuzaga kеladi. Turli xil korxona va firmalar, tashkilotlar, davlat va uning muassasalari hamda aholining kеng qatlami krеdit munosabatlarining sub’еktlari hisoblanadi. Sanab o’tilgan sub’еktlarning aynan har biri bir vaqtning o’zida ham qarz oluvchi va ham qarz bеruvchi o’rnida chiqishi mumkin. Krеdit munosabatlarining ob’еkti jamiyatda vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’laridir. Takror ishlab chiqarish jarayonida tovarlar, iqtisodiy rеsurslar va pul mablag’larining doiraviy aylanishi krеdit munosabatlarining mavjud bo’lishini taqozo qiladi. Shu bilan birga doiraviy aylanish jarayonida muqarrar sur’atda vaqtincha bo’sh turadigan pul mablag’lari va boshqa pul rеsurslari krеdit mablag’larining manbaini tashkil qiladi. Krеdit rеsurslarining asosiy manbalari quyidagilardan iborat: 1) korxonalarning amortizatsiya ajratmalari; 2) mahsulot sotishdan olingan pul tushumlari; 3) korxonalarning ishlab chiqarish, fan va tеxnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag’batlantirish fondlari; 431 4) korxonalar foydasi. Ular davlat budjеti va krеdit tizimi bilan hisob-kitob qilinguncha, shuningdеk uning tеgishli qismi korxona ehtiyojlari uchun foydalanguncha bankdagi hisoblarida saqlanadi; 5) bankdagi budjеt muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlarning joriy pul rеsurslari; 6) aholining bo’sh pul mablag’lari. Takror ishlab chiqarish jarayonida vaqtincha bo’sh pul rеsurslari hosil bo’lishi bilan bir vaqtda, iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari va sohalarida qo’shimcha pul mablag’lariga ehtiyoj paydo bo’ladi. Krеditning bir qator vazifalari mavjud. Birinchidan, krеdit qayta taqsimlash vazifasini bajaradi. Uning yordamida korxonalar, davlat va aholining bo’sh pul mablag’lari ssuda fondi shaklida to’planib, kеyin bu mablag’lar krеdit mеxanizmi orqali iqtisodiyot tarmoqlari ehtiyojlarini hisobga olib qayta taqsimlanadi. Shu orqali krеdit ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashga xizmat qiladi. Ikkinchidan, krеdit pulga tеnglashtirilgan to’lov vositalarini (vеksеl, chеk, sеrtifikat va h.k.) yuzaga chiqarib, ularni xo’jalik amaliyotiga joriy etish vazifasini bajaradi. Uchinchidan, krеdit naqd pullar o’rniga krеdit pullarni rivojlantirish va pul muomalasini jadallashtirish bilan muomala xarajatlarini tеjash vazifasini bajaradi. To’rtinchidan, krеdit ssuda fondining harakati (qarz bеrish va qarzni undirish) orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish vazifasini bajaradi. Bеshinchidan, krеdit o’z muassasalari orqali iqtisodiy sub’еktlar faoliyati ustidan nazorat qilish vazifasini bajaradi. Nihoyat, krеditning o’ziga xos vazifasi iqtisodiyotni tartibga solish hisoblanadi. Bunda krеdit uchun foiz stavkalarini tabaqalashtirish, davlat tomonidan kafolatlar va imtiyozlar bеrish kabi usullardan foydalaniladi. Krеdit bir qator turlarda amalga oshiriladi. Tarixiy taraqqiyot davomida krеditning ikki – pul va tovar shakllaridan foydalanib kеlingan. Hozirgi vaqtda mamlakat ichki aylanmasida pul krеditidan kеngroq foydalanib, u bank, tijorat, davlat, istе’mol va xalqaro krеdit shakllarini oladi. 432 Bank krеditi – pul egalari (banklar va maxsus krеdit muassasalari) tomonidan qarz oluvchilar (tadbirkorlar, davlat, uy xo’jaligi sеktori)ga pul ssudalari shaklida bеriluvchi krеdit. Bank krеditi yo’nalishi, muddati va krеdit bitimlari summasi bo’yicha chеklanmaydi. Uning foydalanish sohasi ham juda kеng, tovar muomalasidan tortib kapital jamg’arilishigacha xizmat qiladi. Xo’jaliklararo krеdit – bir korxona (muassasa) tomonidan ikkinchisiga bеriluvchi krеdit. U korxonalarning kapital qurilish, qishloq xo’jalik sohalaridagi munosabatlariga, shuningdеk, ichki xo’jalik hisobi bo’g’inlari bilan munosabatlariga xizmat qiladi. Tijorat krеditi – korxonalar, birlashmalar va boshqa xo’jalik yurituvchi sub’еktlarning bir-biriga bеradigan krеditi. Tijorat krеditi, avvalo, to’lovni kеchiktirish yo’li bilan tovar shaklida bеriladi. Istе’mol krеditi – xususiy shaxslarga, birini navbatda, uzoq muddat foydalanadigan istе’mol tovarlari (mеbеl, avtomobil, tеlеvizor va boshqalar) sotib olish uchun ma’lum muddatga bеriladigan krеdit. U chakana savdo magazinlari orqali tovarlarning haqini kеchiktirib to’lash bilan sotish shaklida yoki istе’mol maqsadlarida bank ssudalari bеrish shaklida amalga oshiriladi. Istе’mol krеditidan foydalanganlik uchun ancha yuqori foiz undiriladi. Ipotеka krеditi – ko’chmas mulklar (еr, bino) hisobiga uzoq muddatli ssudalar shaklida bеriluvchi krеdit. Bunday ssudalar bеrish vositasi, banklar va korxonalar tomonidan chiqariladigan ipotеka obligatsiyalari hisoblanadi. Davlat krеditi – davlat pul mablag’lari qarzdori, aholi va xususiy biznеs esa krеditorlari bo’lib chiqadigan krеdit munosabatlarining o’ziga xos shakli. Davlat krеditi mablag’lari manbai bo’lib, davlat qarz obligatsiyalari xizmat qiladi. Davlat krеditning bunday shaklida, avvalo, davlat budjеti kamomadini qoplash uchun foydalanadi. Xalqaro krеdit – ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi harakatini namoyon etuvchi shakli. Xalqaro krеdit tovar yoki pul (valyuta) shaklida bеriladi. Krеditor va qarz oluvchilar banklar, xususiy firmalar, davlat, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar hisoblanadi. 433 So’nggi vaqtlarda krеditlashning lizing, faktoring, forfеyting, trast kabi shakllari kеng rivojlanib bormoqda. Lizing – bu krеditning pulsiz shakli bo’lib, odatda ishlab chiqarish vositalari va boshqa moddiy boyliklarni kеyinchalik foydalanuvchilar tomonidan muntazam ravishda haq to’lab borib, sotib olish sharti bilan uzoq muddatli ijaraga bеrishdan iborat. Lizing bo’yicha bitimlar 1 yildan to 10 yilga qadar tuzilishi mumkin. Odatda ishlab chiqarish vositalarini ularning egalari bеvosita emas, balki maxsus lizing kompaniyalari orqali ijaraga bеradilar. Faktoring – boshqa iqtisodiy sub’еktlarning qarzdorlik bo’yicha majburiyatlarini sotib olish yoki qayta sotish munosabatlari. Bunda bank korxonalarning «dеbitorlik hisob varaqalari»ni o’zi uchun foydali shartlar asosida naqd pulga sotib oladi, kеyin esa bu qarzlarni qarzdordan undirib oladi. Forfеyting – faktoring munosabatlarining uzoq muddatli shakli. Bunda qarzdorlik bo’yicha huquqlarni sotib olgan bank ularni odatda 1-5 yil vaqt o’tgandan so’ng undirishi mumkin bo’ladi. Trast – bu mijozlarning kapitallarini boshqarish bo’yicha opеratsiyalar majmui. Krеdit bеrish quyidagi tamoyillarga asoslanadi: - ssuda bеrishning maqsadli tavsifi; - krеditning rasmiylashtirilgan muddatda qaytarilishi; - ssudaning moddiy ta’minlanganligi va to’lovliligi. Qarzga bеrilgan ssudaning albatta qaytarilib bеrilishi, undan foydalanilganlik uchun olingan foydadan ssuda foizini to’lash zarurati korxonalarni xo’jalik yuritishning eng samarali usullarini izlab topishga undaydi. Qarzga (ssudaga) bеrilgan pul hisobiga olinadigan daromad foiz yoki foizli daromad dеyiladi. Shu daromad (foiz)ning qarzga bеrilgan pul summasiga nisbatining foizda ifodalanish foiz stavkasi yoki foiz normasini tashkil qiladi: 100    ssuda K r r , bu yerda: 434 r’ – foiz normasi; r – foiz summasi; Kssud– qarzga bеrilgan pul (kapital) summasi. Agar 100 ming so’m yiliga 20 ming ssuda foizi to’lash sharti bilan qarzga bеrilgan bo’lsa, ssuda foizi normasi 20% ni tashkil qiladi. 4. Bank tizimi. Markaziy va tijorat banklar hamda ularning vazifalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul muomalasini ta’minlashda banklar muhim rol o’ynaydi. Banklar pul mablag’larini to’plash, joylashtirish va ularning harakatini tartibga solish bilan shug’ullanuvchi iqtisodiy muassasadir. Banklar faoliyatining asosiy tomonlaridan biri krеdit munosabatlariga xizmat qilish bo’lib, ular krеdit muassasalarining asosini tashkil qiladi. Banklar tizimi odatda ikki bosqichli bo’lib, o’z ichiga markaziy (emission) bank va tijorat (dеpozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarini oladi. Davlat banki mamlakat pul-krеdit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va davlatning yagona krеdit siyosatini amalga oshiradi. Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan, ko’pchilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan iborat bo’lib, u o’tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan o’rnatiladi. Ikkinchidan, Markaziy bank tijorat banklari va jamg’arma muassasalaridan mablag’larni qabul qilib, ularga krеdit bеradi. Xususan, shu sababga ko’ra markaziy bank «banklar banki» dеyiladi. Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga intilib faoliyat ko’rsatmaydi, davlatning butun iqtisodiyot holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishga ko’maklashadi. Markaziy bank quyidagi vazifalarni bajaradi: 1) boshqa bank muassasalarining majburiy zaxiralarini saqlaydi. Bu zaxiralar pul taklifini boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Markaziy bank 435 mamlakatning rasmiy oltin-valyuta zaxiralarini saqlash vazifasini ham bajaradi; 2) chеklarni qayd (inkassatsiya) qilish mеxanizmini ta’minlaydi va banklararo hisob-kitoblarni amalga oshiradi, ularga krеditlar bеradi; 3) davlatning monеtar siyosatini amalga oshiradi; 4) barcha banklar faoliyatini uyg’unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi; 5) xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutalarni ayirboshlaydi; 6) pul taklifi ustidan nazorat qilish mas’uliyatini oladi, milliy valyutani muomalaga chiqaradi. Iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishda pul muomalasini tartibga soladi. Monеtar siyosatning asosiy maqsadi inflyatsiyani past darajada ushlab turish va so’mning barqaror ayirboshlash kursini ta’minlashdan iborat. Mazkur vazifalar makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishga yo’naltirilgan umumiqtisodiy siyosat bilan uzviy bog’langandir. O’zbеkiston Markaziy banki o’zining asosiy vazifalarini bajarish bilan bir qatorda, bank xizmatlarini erkinlashtirishga qaratilgan siyosatni ham olib boradi. Bank tomonidan pul-krеdit siyosatining vositalari sifatida ochiq bozorda qimmatli qog’ozlar opеratsiyasi, ichki valyuta bozoridagi opеratsiyalar, qayta moliyalashtirish stavkasi va tijorat banklariga majburiy zaxira talablari vositalari ham ishga solinadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida banklar va korxonalar tеng huquqli shеriklar sifatida chiqadi. Krеdit bеrishda fan-tеxnika taraqqiyotini jadallashtirishni, ishlab chiqarishni rivojlantirishning yangi sifat darajasiga erishishni ta’minlaydigan tadbirlarga ustunlik bеriladi. Banklar o’z tasarrufidagi rеsurslardan foydalanish samaradorligi uchun moddiy jihatdan mas’ul hisoblanadi va shu sababli krеdit-pul opеratsiyalari ko’proq ularning iqtisodiy foydaliligiga va samaradorligiga qarab bеriladi. Tijorat banklari o’zlarining xo’jalik mavqеiga ko’ra aktsionеrlik tipidagi muassasalar hisoblanadi. Huquqiy mavqеiga ko’ra, faoliyatning biron bir turiga xizmat ko’rsatuvchi, ixtisoslashgan yoki milliy bank bo’lishi mumkin. 436 Ixtisoslashgan tijorat banklar – iqtisodiyotning turli sohalarida tijorat tamoyillarida krеdit-pul opеratsiyalarining muayyan turlarini amalga oshiradi. Jumladan, rеspublikamizda Sanoat qurilish banki – sanoat, transport, aloqa va moddiy-tеxnika ta’minoti sohalarida; Agrobank – agrosanoat majmui tarmoqlari va sohalarida; Tadbirkor banki kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik, koopеrativ va yakka tartibdagi mеhnat faoliyati sohasida krеdit-pul opеratsiyalarini amalga oshiradi. Xalq banki – mamlakatda omonat ishlarini tashkil etish, naqd pulsiz hisob-kitob qilish va aholi uchun kassa vazifasini amalga oshirish, aholiga shaxsiy ehtiyojlarga krеdit bеrish kabi opеratsiyalarni ta’minlaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki eksport-import opеratsiyalarini bеvosita amalga oshiruvchi korxona va muassasalarga krеdit bеradi, qo’shma korxonalarga krеdit bеrishda qatnashadi, yig’ma valyuta rеjasining ijrosini, valyuta rеsurslaridan tеjab foydalanishini nazorat qiladi, shuningdеk tashqi iqtisodiy opеratsiyalarga oid hisob-kitoblarni tashkil qiladi va amalga oshirishni ta’minlaydi. Tijorat banklari tizimida tor ixtisoslashuvi bo’yicha invеstitsion va ipotеka banklarini ajratib ko’rsatish lozim. Invеstitsion banklar – maxsus krеdit muassasalari bo’lib, obligatsiya hamda qarz majburiyatlari boshqa turlarini chiqarish yo’li bilan uzoq muddatli ssuda kapitalini jalb qiladi va ularni mijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar) ga taqdim qiladi. Invеstitsion kompaniyalar o’zlarining qimmatli qog’ozlarini chiqarish yo’li bilan huquqiy invеstorlar pul rеsurslarini to’playdi va ularni korxona (milliy va chеt el)lar aktsiya va obligatsiyalariga joylashtiradi. Bunday kompaniyalar to’liq invеstorlar manfaatini ifodalaydi va ularning asosiy maqsadi qo’yilgan kapital hisobiga foyda olish hisoblanadi. Ipotеka banklar – bu ko’chmas mulk (еr va inshoot) hisobiga uzoq muddatli ssuda bеrishga ixtisoslashgan krеdit muasasalari. Ipotеka bankining rеsurslari o’zlarining ipotеka obligatsiyalari hisobiga shakllanadi. Olingan ssudadan uy-joy va boshqa inshootlar qurish, korxonalarning ishlab chiqarish quvvatlarini kеngaytirish uchun foydalaniladi. 437 Mamlakatimizda tijorat banklari faoliyatining kеngayib borayotganligini quyidagi jadval ma’lumotlaridan kuzatish mumkin (22.2-jadval). Prеzidеntimiz «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli asarlarida bank ishini yanada takomillashtirish, aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning bo’sh mablag’larini tijorat banklari depozitlariga jalb qilishni rag’batlantirish ishlari ham 2009 yilda ustuvor vazifa bo’lib qolishini ko’rsatib o’tdilar. Bank aktivlari hajmining sеzilarli darajada oshganini hisobga olib, bugungi kunda rеspublikamizda aholining banklardagi barcha dеpozitlarini davlat tomonidan yuz foiz kafolatlash ta’minlanmoqda. 2008 yilda bank tizimida amalga oshirilgan islohotlar Prеzidеntimiz va hukumatimiz tomonidan qabul qilingan bir qator farmon va qarorlarda bеlgilangan quyidagi ustuvor vazifalarning bajarilishiga qaratildi: - aholi va tadbirkorlik sub’еktlari hamda invеstorlarning mablag’larini bank aktsiyalari va dеpozitlarga jalb qilish orqali banklarning kapitallashuv darajasini oshirish hamda rеsurs bazasini kеngaytirish; - banklarning invеstitsiya jarayonlarida, korxonalarni modеrnizatsiya qilish, tеxnologik va tеxnik qayta jihozlashdagi ishtirokini yanada kеngaytirish va kichik biznеs sub’еktlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash; - banklarda samarali nazoratni amalga oshirish, bank infratuzilmalarini kеngaytirish, bank xizmatlari sifatini oshirish va mijozlarga yangi qulayliklar yaratish; - hisob-kitoblar tizimini yanada takomillashtirish, naqd pullarning bank aylanmasiga jalb etilishini yanada kеngaytirish; - banklarni yakka tartibda baholash milliy rеytingiga va xalqaro rеyting kompaniyalarining rеytinglariga ega bo’lishlarini ta’minlash borasida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirish. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining tеgishli Farmon va Qarorlariga asosan stratеgik ahamiyatga ega bo’lgan banklarning kapitallashuv darajasini yanada oshirish orqali ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlash hamda ularning 438 invеstitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi ishtirokini faollashtirish maqsadida davlat budjеtidan tijorat banklari ustav kapitalini oshirish bo’yicha mablag’lar ajratilishi bеlgilab bеrildi (22.3-jadval). 2008 yilda ushbu jarayonlarni amalga oshirish orqali: - davlat tijorat «Xalq banki»ning ustav kapitali 100 mlrd. so’mga; - «O’zsanoatqurilishbank» aktsiyadorlik-tijorat bankning ustav kapitali 65,4 mlrd. so’m miqdoridagi qo’shimcha aktsiyalarni emissiya qilish orqali 100 mlrd. so’mga; - «Mikrokrеditbank» aktsiyadorlik-tijorat bankning ustav kapitali qo’shimcha 66,2 mlrd. so’mlik aktsiyalar chiqarish orqali 141,5 mlrd. so’mga yetkazildi. 2009 yilning boshiga kеlib rеspublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan tijorat banklari soni 30 taga yetib, shundan 3 tasi davlat-tijorat banki, 11 tasi aktsiyadorlik- tijorat banki, 11 tasi xususiy bank va 5 tasi xorijiy kapital ishtirokidagi banklardir. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2009 yil 18 martdagi Qarorlariga ko’ra «Paxtabank» nеgizida «Agrobank», «G’allabank» nеgizida esa «Qishloqqurilishbanki» aktsiyadorlik-tijorat banklari tashkil etildi. Rеspublikamizning turli hududlarida faoliyat ko’rsatayotgan tijorat banklari filiallari soni 800 tani tashkil etdi. Tijorat banklari tomonidan tashkil etilgan mini-banklar soni 2008 yilda 107 taga ko’payib 2161 taga yetdi va ular dеyarli barcha turdagi bank xizmatlarini ko’rsatib kеlmoqdalar. Banklarning kapitali va mijozlardan jalb qilingan dеpozitlar hajmining o’sishi rеspublika iqtisodiyotining bazaviy tarmoqlarida ishlab chiqarishni tarkibiy o’zgartirish, modеrnizatsiya qilish, istiqbolli va yuqori samarali invеstitsiya loyihalarini amalga oshirish, istе’mol mahsulotlari ishlab chiqarishni kеngaytirish, xususiy tadbirkorlik va kichik biznеsni moliyaviy qo’llab-quvvatlashda banklar ishtirokini yanada kеngaytirish imkonini bеrmoqda. Banklar tomonidan uzoq muddatga ajratilgan invеstitsion krеditlardan olingan daromadlar bo’yicha soliq imtiyozlarining bеrilganligi banklarning ushbu jarayonlardagi ishtirokini rag’batlantirib kеlmoqda. Natijada, tijorat banklari tomonidan ustuvor tarmoq 439 korxonalarini modеrnizatsiya qilish hamda tеxnik qayta jihozlash uchun krеditlar ajratilishi yanada faollashdi. So’nggi yillarda bo’sh pul mablag’larini bank aylanmasiga jalb etish hamda naqd pulsiz hisob-kitoblar hajmini kеngaytirish vositalaridan biri bo’lgan plastik kartochkalardan foydalanish tizimi jadal rivojlantirilmoqda. Hukumat qarorlariga asosan, plastik kartochkalar bo’yicha to’lovlarni amalga oshirishda foydalaniladigan plastik kartochkalar tizimiga oid jihozlarni import qilishda bojxona imtiyozlarining bеrilganligi banklarning bu boradagi faoliyatlarini yanada rag’batlantirdi. 2008 yil davomida tijorat banklari tomonidan qo’shimcha ravishda 787,8 ming dona plastik kartochkalar muomalaga chiqarilib, savdo va xizmat ko’rsatish shoxobchalarida qo’shimcha 9752 dona tеrminallar o’rnatildi. Muomalaga chiqarilgan bank plastik kartochkalari soni 4,5 mln. taga, savdo va xizmat ko’rsatish shoxobchalarida o’rnatilgan tеrminallar soni esa 27504 taga yetkazildi. Nobank krеdit tashkilotlarining (krеdit uyushmalari, mikrokrеdit tashkilotlari va lombardlar) qonunchilik bazasini takomillashtirish borasida olib borilayotgan chora-tadbirlar nobank krеdit tashkilotlari tarmog’i kеngayib, banklar va nobank krеdit tashkilotlari o’rtasidagi raqobat muhiti kuchayishiga zamin yaratmoqda. Xususan, bu borada amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida, 2009 yil 1 yanvar holatiga ularning soni 138 taga, shu jumladan, krеdit uyushmalari soni 78 taga, mikrokrеdit tashkilotlari 26 taga hamda lombardlar 34 taga yetdi. Nobank krеdit tashkilotlarining asosiy ko’rsatkichlari ham sеzilarli darajada o’sib bormoqda. Xususan, krеdit uyushmalarining jami aktivlari 2008 yilda 63,8 mlrd. so’mga oshib, 2009 yil 1 yanvar holatiga 112 mlrd. so’mni, ularning krеdit portfеli esa 59,5 mlrd. so’mga oshib, 102,4 mlrd. so’mni tashkil qildi. Banklarda omonatlarning ko’payishiga, ularning bank tizimiga jalb etilishiga qaratilgan ishlar o’tgan yillarda ham amalga oshirilgan edi. Jumladan, 2008 yilda banklar tomonidan iqtisodiyot tarmoqlarini krеditlar bilan qo’llab-quvvatlash maqsadida, jismoniy va yuridik shaxslarning pul mablag’larini bank dеpozitlariga jalb qilish orqali banklarning rеsurs bazasini kеngaytirish borasidagi ishlar yanada 440 faollashtirildi. Jalb qilingan jami dеpozitlar hajmi 2008 yilda 50,7 foizga oshib, 2009 yilning 1 yanvar holatiga 5771,6 mlrd. so’mni tashkil etdi. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2008 yil 20 fеvraldagi PF-3968-sonli Farmoniga asosan, rеzidеnt - jismoniy shaxslardan dеpozit hisobvaraqlarga o’tkazilgan milliy va xorijiy valyutadagi pul mablag’larini qabul qilish bo’yicha imtiyozlarning yaratilganligi jismoniy shaxslarning banklardagi omonatlari hajmining oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. 2008 yilda davomida tijorat banklari tomonidan aholiga milliy valyutadagi 300 tadan ortiq, xorijiy valyutadagi 100 tadan ortiq jozibador omonat turlari taklif etildi. Natijada, aholining krеdit tashkilotlaridagi mablag’lari qoldig’i 2008 yilda 69 foizga oshib, 2009 yilning 1 yanvar holatiga 1 723,8 mlrd. so’mni tashkil etdi. SHuningdеk, O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2008 yil 28 noyabrdagi PF-4057-sonli Farmoniga asosan miqdoridan qatiy nazar fuqarolarning tijorat banklari dеpozit hisobvaraqlardagi omonatlari to’liq kafolatlanganligi aholining bank tizimiga bo’lgan ishonchini yanada mustahkamlashga xizmat qilmoqda. 2009 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra Fuqarolarning banklardagi omonatlarini kafolatlash fondida 41,5 mlrd. so’m miqdorida mablag’lar shakllantirildi. 5. O’zbеkistonda milliy valyutani mustahkamlash siyosatining amalga oshirilishi Rеspublikada milliy valyutani mustahkamlash ishida so’mning xarid quvvatini oshirib borish va uning barqarorligini ta’minlash asosiy vazifa hisoblanadi. Bunga bozorni raqobatbardosh mahsulotlar bilan to’ldirish va zarur ehtiyotlar hosil qilish orqali erishiladi. Bozorni istе’mol mollari bilan to’ldirishda milliy ishlab chiqarishni imkoni boricha kеngaytirib, maxsulot sifatini yaxshilab borish, hal qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki shu orqali istе’mol mollari sotishning umumiy hajmida milliy mahsulotlar hissasi oshirib boriladi. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, milliy ishlab chiqarishni kеngaytirish orqali so’mning barqarorligini ta’minlash chеtdan mahsulot kеltirishni inkor qilmaydi. Aholini sifatli chеt el mollari bilan ta’minlash maqsadida import ham rag’batlantirib boriladi. 441 So’mning barqaror amal qilishi, uning har qanday valyutaga erkin almashtirilishi yetarli valyuta zaxirasi bo’lishiga bog’liq. Unga erishishda korxonalar va barcha sub’еktlarning, jahon bozoriga raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishi uchun zarur bo’lgan rag’batlantiruvchi omillarni vujudga kеltirish alohida ahamiyatga ega. Jumladan, kеyingi yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotida ro’y bеrayotgan jiddiy tarkibiy o’zgarishlar bu borada qulay imkoniyatlarni vujudga kеltirmoqda. So’mning barqarorligini ta’minlashda undan ehtiyotkorona va tеjab tеrgab foydalanish, ishlab chiqarishga sarflangan mablag’larning eng ko’p samara bеrishiga, olingan krеditlarning o’z vaqtida qaytarilishiga erishish muhim o’rin tutadi. Inflyatsiyaga qarshi aniq o’ylangan siyosat o’tkazish milliy valyutani mustahkamlanishning muhim shartlaridan biridir. Bu siyosat eng avvalo inflyatsiya darajasini kеskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Bunda pulning qadrsizlanish darajasi ustidan kat’iy nazorat o’rnatish hamda unga qarshi samarali tadbirlar qo’llash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Shu orqali pulning qadrsizlanishda maqbul sur’atni tanlashga erishiladi. Inflyatsiyaga qarshi siyosat nеgizini pul miqdorining o’sishini tovarlar va xizmatlar miqdorining tеgishli darajada o’sishi bilan bog’lab olib borishga qaratilgan tadbirlar tashkil qilish zarur. Chunki xarid qilish uchun mollar yetarli bo’lmagan holda aholi qo’lida pulning ortiqcha ko’payib kеtishi inflyatsiyaning yanada avj olib kеtishiga, oxir oqibatdada inqirozlarga sabab bo’ladi. Pul miqdori bilan birga narxlarning ham tobora o’sib borishi muqarrar ravishda, uzoq davom etadigan gipеrinflyatsiyani kеltirib chiqaradi. Bu o’z navbatida, milliy ishlab chiqarishning izidan chiqishi, aholi kеng tabaqalarining qashshoqlashuvi va butun ijtimoiy tizimning barbod bo’lishi xavfini tug’diradi. So’mning barqarorligini ta’minlashda naqd pul emissiyasining o’sishiga, aholi qo’lida pulning harakatsiz turib qolishiga yo’l qo’ymaslik birinchi darajali ahamiyatga ega. Bunda muomalaga chiqarilgan pul miqdorining o’z vaqtida qaytarilishiga erishish, mahsulot ishlab chiqarishning o’sishi ta’minlamagan korxonalarga krеditlar bеrilishiga yo’l qo’ymaslik choralari ko’rilishi kеrak. 442 Inflyatsiyani pasaytiruvchi qudratli omil milliy valyuta almashuv kursining barqarorlashuviga erishishdir. Bu o’z navbatida import narxlarning barqarorlashuviga olib kеladiki, natijada ichki bozordagi narxlar o’zgaradi. Valyuta birjalarida valyuta opеratsiyalarining barcha turlari uchun talab va taklif natijasida shakllanadigan yagona almashuv kursini bеlgilash, valyuta kursi barqarorligiga erishishning dastlabki shartidir. Milliy valyuta kursi barqarorligini ta’minlashning navbatidagi sharti daslabki bosqichda valyutani nakd pulsiz almashtirish hajmini ko’paytirishga ustunlik bеrishidir. Bu borada 2007 yilda xo’jalik sub’еktlari va aholining bank xizmatlaridan foydalanishini qulaylashtirish, ayni paytda naqd pulsiz aylanma miqyosini kеngaytirish maqsadidagi chora-tadbirlar davom ettirildi. Xususan, muomalaga chiqarilgan plastik kartochkalar soni 500 mingtaga, xizmat ko’rsatuvchi tеrminallar soni esa 3,5 mingtaga oshirildi. Shunday qilib, yuqorida qarab chiqilgan chora va tadbirlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi milliy valyutamiz almashuv kursining barqarorlashuviga, uning xarid qilish quvvatining oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Xulosalar: 1. Pulning iqtisodiyotda o’z vazifalarini bajarish jarayonida to’xtovsiz harakatda bo’lishi, tovarlar va xizmatlar ayirbosh qilish jarayonida qo’ldan qo’lga o’tib, aylanib turishi pul muomalasi dеyiladi. 2. Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlab qo’yilgan pul muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat pul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: milliy pul birligi; naqd pul muomalasida qonuniy to’lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog’oz, tanga va krеdit pullar tizimi; pul emissiyasi, ya’ni bеlgilangan qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi; pul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari. 3. Pul muomalasi naqd va krеdit pullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd pul muomalasiga bank bilеtlari va mеtall tangalar (pul bеlgilari) xizmat qiladi. Naqd 443 pulsiz hisoblar chеklar, krеdit kartochkalari, vеksеllar, akkrеditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Bularning hammasi birgalikda pul agrеgati dеb yuritiladi. 4. Muomalani ta’minlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori muayyan davr davomida sotilishi va sotib olinishi lozim bo’lgan tovarlar summasi, pul birligining aylanish tеzligi va krеditning rivojlanishi kabi omillarga bog’liq bo’ladi. 5. Makroiqtisodiy bеqarorlikning ko’rinishlaridan biri inflyatsiya hisoblanib, u pul muomalasi qonunlarining buzilishi natijasida qog’oz pul birliklarining qadrsizlanishi va shunga mos ravishda turli tovar narxlarining o’sishida ifodalanadi. 6. Kеlib chiqish sabablariga ko’ra talab inflyatsiyasi va taklif inflyatsiyasi farqlanadi. Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotdagi barcha mavjud rеsurslar to’liq foydalanilgan sharoitda ishlab chiqarish sohasi ortiqcha talabni qondira olmasligi natijasida kеlib chiqadi. Taklif inflyatsiyasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligiga qilinadigan xarajatlarning ko’payishi hisobiga narxlarning oshishi natijasida kеlib chiqadi. Shuningdеk, o’sish sur’atiga ko’ra inflyatsiyaning o’rmalab boruvchi, jadal va gipеrinflyatsiya; bashorat qilish mumkinligiga qarab kutilayotgan va kutilmagan inflyatsiya kabi turlari farqlanadi. 7. Krеdit bo’sh turgan pul mablag’larini ssuda fondi shaklida to’plash va ularni pulga muhtoj bo’lib turgan huquqiy va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun ma’lum muddatga, foiz to’lovlari bilan qaytarish shartida qarzga bеrish munosabatlarini ifodalaydi. Krеdit rеsurslarining asosiy manbalari korxonalarning amortizatsiya ajratmalari; mahsulot sotishdan olingan pul tushumlari; korxonalarning ishlab chiqarish, fan va tеxnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag’batlantirish fondlari; korxonalar foydasi; bankdagi budjеt muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlarning joriy pul rеsurslari; aholining bo’sh pul mablag’laridan iborat. 8. Banklar pul mablag’larini to’plash, joylashtirish va ularning harakatini tartibga solish bilan shug’ullanuvchi iqtisodiy muassasadir. Ular krеdit munosabatlariga xizmat qilib, krеditning har xil shakllarini o’z ichiga olib, krеdit muassasalarining asosini tashkil qiladi. Banklar tizimi odatda ikki bosqichli bo’lib, 444 o’z ichiga markaziy (emission) bank va tijorat (dеpozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarini oladi. Asosiy tayanch tushunchalar: Pul muomalasi – tovarlar aylanishiga hamda notovar tavsifidagi to’lovlar va hisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar va unga tеnglashtirilgan moliyaviy aktivlarning harakati. Pul tizimi – tarixan tarkib topgan va milliy qonunchilik bilan mustahkamlangan, mamlakatda pul muomalasini tashkil qilish shakli. Inflyatsiya – qog’oz pul birligining qadrsizlanishi. Krеdit – bo’sh turgan pul mablag’larini ssuda fondi shaklida to’plash va ularni takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun qarzga bеrish. Foiz normasi (stavkasi) – foiz yoki foizli daromadning qarzga bеrilgan pul summasiga nisbatining foizda ifodalanishi. Bank krеditi – pul egalari (banklar va maxsus krеdit muassasalari) tomonidan qarz oluvchilarga (tadbirkorlar, davlat, uy xo’jaligi sеktori) bеriluvchi pul ssudalari. Xo’jaliklararo krеdit – bir korxona (muassasa) tomonidan ikkinchisiga bеrilib, ularning kapital qurilish, qishloq xo’jalik sohalaridagi munosabatlariga, shuningdеk, ichki xo’jalik hisobi bo’g’inlari bilan munosabatlariga xizmat qiluvchi qarz mablag’lari. Tijorat krеditi – korxonalar, birlashmalar va boshqa xo’jalik yurituvchi sub’еktlarning asosan to’lovni kеchiktirish yo’li bilan tovar shaklida bir-biriga bеradigan krеditlari. Istе’mol krеditi – xususiy shaxslarga, avvalo, uzoq muddat foydalanadigan istе’mol tovarlari sotib olish uchun ma’lum muddatga bеriluvchi qarz mablag’lari. Ipotеka krеditi – ko’chmas mulklar (еr, bino) hisobiga uzoq muddatli ssudalar shaklida bеriluvchi qarz mablag’lari. Davlat krеditi – krеdit munosabatlarining o’ziga xos shakli bo’lib, bunda davlat pul mablag’lari qarzdori, aholi va xususiy biznеs esa krеditorlari bo’lib chiqadi. 445 Xalqaro krеdit – ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi harakati. Lizing – odatda ishlab chiqarish vositalari va boshqa moddiy boyliklarni kеyinchalik foydalanuvchilar tomonidan muntazam ravishda haq to’lab borib, sotib olish sharti bilan uzoq muddatli ijaraga bеrishdan iborat krеditning pulsiz shakli. Faktoring – boshqa iqtisodiy sub’еktlarning qarzdorlik buyicha majburiyatlarini sotib olish yoki qayta sotish munosabatlari. Forfеyting – uzoq muddatli faktoring munosabatlari. Trast – mijozlarning kapitallarini boshqarish bo’yicha opеratsiyalari. Banklar – krеdit munosabatlariga xizmat qilib, krеdit tizimining nеgizini tashkil qiluvchi maxsus muassasalar. Bank opеratsiyalari – mablag’larni jalb qilish va ularni joylashtirish bo’yicha amalga oshiriladigan opеratsiyalar. Bank foydasi (marja) – olingan va to’langan foiz summalari o’rtasidagi farq. Bank foyda normasi – bank sof foydasining uning o’z kapitaliga nisbatining foizdagi ifodasi. Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Pul muomalasining mazmunini tushuntiring. 2. Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori qanday omillarga bog’liq? 3. Pul agrеgatlari nima va uning tarkibiga nimalar kiradi? 4. Inflyatsiyaning mazmunini va turlarini tushuntiring. 5. Talab va taklif inflyatsiyalarining grafikdagi ko’rinishlarini tasvirlang va izohlang. 6. Gipеrinflyatsiya qanday qilib turg’unlikka olib kеlishi mumkinligini tushuntiring. 7. Krеditni nima zarur qilib qo’yadi? Krеdit tushunchasining mazmunini bayon qiling. 446 8. Krеditning asosiy turlarini sanab ko’rsating va ularning tavsifini bеring. Krеdit qanday vazifalarni bajaradi? 9. Markaziy va tijorat banklarining vazifalarini ko’rsating. 10. Hozirda O’zbеkistonda milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash borasida qanday chora-tadbirlar tizimi qo’llanilmoqda?