Qadimgi Grettsyada siyosiy mafkuralar. Qadimgi ellinizm mafkurasi R E J A: 1. Kadimgi dunyo tarixida ellinizm davri. 2.Ellinistik davr mafkurasi. 3.Z.Baktriyada ko’ldorlikka asoslangan greklar hukmronligi 4.Markaziy Osiyo xalklarining madaniy alokalari Qadimgi dunyo tarixida ellinizm deb nomlangan davr eng murakkab va qarama-qarshiliklar bilan tqlib toshgan davr hisoblanadi. Aleksandrning alabasi va ellinistik davlatlarning tashqil topishi iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda o’z anoana va xususiyatlariga ega bo’lgan Sharq xalqlari ustidan grek-makedoniyaliklarning tqliq alaba qozonishi deb bo’lmaydi. Ellinizm konkret tarixiy hodisa, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, mafkuraviy va madaniy hayotda grek va erli xususiyatlarni o’zida mujassamlantirgan tarixiy voqelikdir. Eradan avvalgi 312 yili Selevk Bobilda o’z hokimiyatini qathiylashtiradi va tqqiz yil davomida davlati chegarasini kengaytira borib, Eron va Markaziy Osiyoni ham egallaydi. Ammo Markaziy Osiyoning erksevar xalqlarini osonlik bilan o’ziga qaram etolmaydi, Qo’zg’olonlar tinchimaydi, 293 yili Spitamenning qizi Roksanadan tug’ilgan quli Antioxni Markaziy Osiyoga yordamchi hokim etib tayinlaydi. Antioxning faoliyati natijasida Qo’zg’olonlar birmuncha bostiriladi. 280 yili Selevk vafot etgach, Antiox otasi o’rnini egallaydi. Selevkiylar davrida Markaziy Osiyo mintaqasida Aleksandr yurishlari, undan so’ng hokimiyat uchun bo’lgan kurashlar natijasida izdan chiqqan normal hayot tiklana boshlaydi. Lekin osoyishta hayot o’zoq davom etmaydi, markaziy davlatdagi notinchlikdan joylardagi hokimlar foydalanib, Baqtriya va Parfiyani mustaqil davlat deb e’lon qiladilar. Yustenning bergan ma’lumotiga ko’ra "Baqtriyaning ming sharqini hokimi Diodot o’zini podshox deb atashni buyurgan" (X1 1,4—7), lekin bu voqea qachon yuz bergani haqida ma’lumot yqq. Har holda O’rta Osiyoda greklar hukmroshshgi (Greko-Baktriya) yildan-yilga kuchayib borayotgan ko’chmanchilar bosqini va qo’ldorlik tuzumining ichki ziddiyatlari natijasida eradan avvalgi II asr o’rtalarida o’z movqeini yqqotadi. Aleksandrning Osiyo va Evropa sintezi haqida Diodor quyidagilarni yozadi: "Aleksandr odamlarni Osiyodan Evropaga va, aksincha, Evropadan Osiyoga ko’chirish, aralash nikohlar tashqil etish, xalqlar o’rtasida aloqa o’rnatish yo’li bilan buyuk xithani bir xil fikrlash va qardoshlarcha dqstlikka olib kelish yo’lida ish olib bordi" (XVIII, 4,4). Plutarx esa "Aleksandr Aristotel bergan maslaqatga amal qilmadi,..O’zini xudoning irodasi tufayli turli joylardagi odamlarni yarashtiruvchi, baozilarni ishontirish yo’li, baozilarni qurol kuchi bilan birlashtiruvchi, dqstlashtiruvchi deb hisoblab, urf-odatlar, yashash tarzi, oila, xo’lq-atvor kabilarni qorishtirib yubordi va hammaga Vatan-butun olam, kasr va uy-lager!„ qardoshlar — yaxshi odamlar, begonalar-yomon odamlar llinlik-xayrli ishlarda, varvarlik — yomon ishlarda deb e’lon qildi" (Aleksandr, 1,6), deydi. Albatta, Aleksandr o’z maqsadini Plutarx aytgancha aniq, shakllantirgan emas, unday bo’lishi mumkin ham emas edi (odatda, yozuvchi Makedoniya shoxi timsolini ilohiylashtirib tasvirlaydi). Aleksandr siyosiy jihatdan maqsadini amalga oshirolmadi, imperiya bo’linib ketdi, lekin ob’ektiv qaralganda Sharq va G’arb xalqlari o’rtasida xaqiqatan aralashuv, har ikkala qitoa xalqlari madaniyatining bir- biriga ta’siri, savdo aloqalarining kengayishi, amalga oshishi Aleksandr yurishlar davomida kasallangan, yaralangan, keksaygan va umuman yurishda ishtirok etishni istamagan jangchilarni joylarda holdirgan, ayniqsa, janglar keskin tus olgan Baktriya va Sudiyonada grek-makedonlar ko’plab holdirilgan, antik adiblarning yozishicha, ularning soni 23 ming atrofida bo’lgan. Albatta, bu "aralashuv" tarixda, madaniyatda iz holdirmasligi mumkin emas edi. Ellinizm davrida grek madaniyati, anikroi tili va adabiyoti Aleksandr bosib olgan mamlakatlar — Yaqin Sharq, Shimoliy Afrika, Kichik Osiyo, Markaziy Osiyo, Eron va Hindistongacha tarqaldi va bu xalqlar madaniyati bilan o’zaro boyish jarayoni boshlanadi. Grek tili esa ellinistik davlatlarga sunhiy ravishda birlashtirilgan xalqlar (Misrdan to Hindistongacha) o’rtasida aloqa etish vositasi vazifasini ado etadi. Grek adabiyoti, sanoati, falsafasidan millionlab odamlar bahramand bo’ladilar. Evropa olimlari ko’pincha bir yoqlama ta’sirni tan olib, Sharq ta’sirini inkor etadilar (agar shunday bo’lsa, Aleksandr Sharq xalqlari, shoxlari urf-odatini qabo’l qilmagan bo’lar edi), aslida ta’sir ikki yoqlama bo’lgan. Afsuski, bizgacha etib kelgan yozma manbalarning kamligp va tqliq emasligi Aleksandrgacha bo’lgan Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati, turmush tarzi, urf-odati, ijtimoiy tuzumi xaqida tqliqrok tushunchaga ega bo’lishga imkon bermaydi. Bor ma’lumotlar ham, yuqorida aytganimizdek, Sharq xalqlarini mensimay, "varvar" deb qarash nuqtai nazaridan yozilgan. Ammo so’nggi 30—40 yillar mobaynida Markaziy Osiyo davlatlarida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida topilgan qimmatli materiallar antik adabiyotlar ma’lumotlarini tqldiradi va kamchiliklarini qisman bo’lsada, to’zatishga, ellinistik madaniyat ta’siri nimada ekanini aniqlashga yordam beradi. Baozi Evropa olimlarining Sharq xalqlari shunchalik taraqqiyotda orkada bo’lganlarki, hatto ellinistik ta’sirni o’zlashtirishga noqobil edilar, degan fikrlari qanchalik g’ayrilmiy ekanligini arxeologik topilmalar isbotlamoqda. Markaziy Osiyoda yuksak madaniyat mavjud bo’lganligi isbotining biri "Avesto", zardushtiylik ta’limoti va yuqorida ko’rsatilganidek, uning Ioniya va Markaziy Gretsiya fani, falsafasining shakllanishi va rivojiga ta’siridir. Markaziy Osiyo madaniyati rivoji Aleksandr yurishlaridan keyin ham tqxtab holmadi, yunon ta’sirini o’zlashtirishi bilan bir qatorda ellinizm adabiyoti, sanoati, madaniyatining taraqqiyotiga ham o’z navbatida ta’sir etdi. Ellinistik madaniyatning shakllanishida katta rolo qynadi. Yakin va Markaziy Sharqda rivoj etgan ilm-fan, ayniqsa astronomiya, matematika. tabobat va o’ziga xos qishloq xqjaligi borligi, greklar tanish bo’lmagan ekin ekish, hosil olish usullari, ular bilmagan ozuqa, meva, poliz etishtirilishini kqrdilar. Ayniqsa bir-biri bilan aloqasi kam bo’lgan mustakil shahar-davlatlar — polislar tuzumi sharoitida yashashga o’rgangan kelgindilar Sharqda yagona davlat, yo’lga qqyilgan savdo aloqalari, shaharlararo yaxshi o’llar va qishloqlar bilan birdamlik, umumiy din, ibrat olishga arzigo’lik ko’p narsalar borligini ko’radilar, Haqiqatan Sharq xalqlari davlat tuzumi, iqtisodi va madaniyatining ellinizmga ta’siri oz bo’lmadi. Umumiy til esa umumiy madaniyat yaratishning omili bo’ldi. Aleksandr va uning vorislari joriy etishga intilgan iqtisodiy va siyosiy birlik ellinizm davrida o’zoq davom etmadi, ammo turli xalqlar madaniyati qorishtirmasi bo’lgan ellinistik madaniyat Evropa va Sharq xalqlari tarixida qchmas iz holdirdi va keyingi davrlar madaniyatining shakllanishida katta rolo qynadi. Bu davrda deyarli hamma katta shaharlarda kutubxonalar tashqil etildi (Aleksandriyadagi kutubxonada etti yuz ming qram asarlar tqplangan), ularda ilmiy ishlar olib borildi. Xuddi shu davrda filologik izlanishlar, matnshunoslik fan sifatida shakllanadi. Sharq mamlakatlarida greklarnikiga taqlidan maktablar, gimnaziya, grek adabiyoti, teatrlar, grek bayramlari keng tarqaladi, grek adabiyoti janrlari Sharq adabiyotiga kirib keladi. Afsuski, u asarlar bizgacha etib kelmagan, faqat baozilarining (ayniqsa, yaxudiylar tomonidan yaratilganlari) nomlari saqlanib qolgan, xolos. Grek adabiyotining o’zida ham katta o’zgarishlar rqy beradi, yangi g’oyaviy yqnalish, yangi mavzu, yangi janrlarni keltirib chiqaradi. Qtkir satirik mazmunga ega bo’lgan siyosiy komediya o’rniga badiiyat jihatidan ishlangan, shaxsiy hayotda yuz berishi mumkin bo’lgan murakkab voqealar, maishiy hayot tarzi tasvirlangan yangi komediya deb atalgan janr kelib chiqadi. g’oyaviy va siyosiy kurash quroli bo’lgan siyosiy notiqlik polislar yqholishi bilan o’z mohiyatini yqqotadi, o’rnini Sharq adabiyotida keng tarqalgan amaldor va shoxlarga haratilib aytiluvchi madxiya egallaydi. Grek klassik adabiyotiga xos bo’lgan ijtimoiy muammolar o’rniga endi shaxsiy, insoniy motivlar talqin etilgan asarlar yuzaga keladi. Yangi muammoni yorituvchi yangi janrlar — epigramma, ishqiy lirika va roman janrlari paydo bo’ladi. Asar g’oyasi, mazmuni maydalasha borgan sari shakli, badiiyati orta boradi, tumtaroqlashadi. Bu asarlar keng kitobxon ommasi uchun emas, balki tushunib, qadriga etadigan madaniyatli doira uchungina mo’ljallangan. Ellinistik davr adabiyoti yuqorida aytilgan spetsifik sabablarga ko’ra o’z mohiyatini qisqa davrda yqqotadi, yoddan kqtariladi, bizgacha, deyarli, hech narsa saqlanib holmaydi. Grek romanlarining eng qadimgi namunalari bo’lmish Kallisfenga nisbat berilgan "Aleksandr faoliyati" va "Nin haqidagi roman" Gretsiyada emas, balki Misrda, ikkinchisi Suriyada yaratilganligi, mualliflari grek bo’lmagani so’nggi davrlarda aniqlandi. Haqiqatan bu asarlarning tarixiy shaxslar bilan bog’liq ekani, ammo ularning faoliyatini, fantastik hikoyalar, voqealar bilan boyitib tasvirlash, hokimni madh, etish Sharqda yaratilgan tarixiy asarlarga yaqin. Ularning shakllanishida Sharqda keng tarqalgan tarix asarlarining ta’siri katta. Antik adabiyotida, dastavval grek va uning ta’siri ostida rim adabiyotida keng tarqalgan asosiy mazmunga bir qancha kichik qajmdagi asarlarni qqib joylashtirish usuli eradan avvalgi III — II asrlarda, ya’ni ellinizm davrida, Sharq va Gretsiya o’rtasida madaniy aloqalar avjga chiqqan davrda boshlangan. Aristidning "Milet hikoyalari", Antoniy Diogenning "Fo’laning narigi tarafida yuz bergan ajoyib sargo’zashtlar", Ovidiyning "Metamorfozalar", Apo’leyning "Oltin eshak" kabi asarlari kiritma hikoya janrining harakterli namunasi, Sharqda esa, jumladan o’zbek adabiyotida bu usul yaqingacha yo’llanib kelindi. Ellinistik davrda faxat grek dabiyotigina emas, sanoat, mafkura sohasi — falsafa va dinda ham keskin o’zgarishlar rqy beradi. Har bir ozod (ya’ni qo’l bo’lmagan) inson avvalgi siyosiy erkinligidan mahrum bo’ladi, uning hayoti, baxt-saodati, zolim hokim, siyosat, iqtisodiy o’zgarishlar bilan bog’liq, lekin bu tashqi kuchlarning birortasini o’zgartirishga shaxsning qurbi etmaydi. Natijada shaxs o’z qobiiga qralib holadi, Ana shunday sharoitda falsafa dastavval shaxs masalasi, axloq, odob, mavjud jamiyat tuzumida qanday yo’l bilan inson umidsizlikka tushmay, o’z movqeini yqqotmay hayot yo’lini bosib qtishi mumkinligi masalalarini ishlaydi. Bu davrda tabiat fanlari falsafadan ajralib, mustaqil rivoj etadi, tadqiqotlardan nazariy xulosalar chiharmaydi. Ellinistik davr faylasuflari ayniqsa, buyuk salaflar asarlarini izoqlash, talqin etish bilan ko’p shug’ullanadilar. Bu davrda shakllangan falsafiy ta’limotlar orasida eng muqimi Demokritning materialistik ta’limoti asosida yaratilgan Epikur (e. av. 342G’41—272) falsafasi edi. Epikurizmdan tashqari stoitsizm, skeptitsizm ta’limotlari ham mavjud bo’lgan. Ellinizm danrida kadimiy Olimp xudolari dini avvalgi movqeini ancha yqqotadi. Jamiyat hayotidagi o’zgarishlar talabiga polis dini javob berolmay holadi. Lekin ellinizm yaxlit diniy tuzum yaratmadi, faqat Olimp dini Sharq xalqlari e’tiqodlari bilan qorishishini tahminladi, xolos. Sharq xalqlari "varvar" deb mensimovchi greklar endilikda o’zlaridan eskiroq madaniyatga ega bo’lgan Sharq xalqlariga murojaat qiladilar va o’zlarida kelib chiqqan mafkuraviy masalalarga tayyor javobni ulardai topadilar. Din masalasida ham Sharq xalqlariga, jumladan yaxudiy (Bibliya grek giliga adariladi), zardushtiylik, ayniqsa, Mitra ta’limotiga, Misr dinlariga murojaat etadilar. Bu dinlar ta’siridl xrisgian dini, monoteizm shakllanadi, Zardushtiylnk dinining greklarga ta’siri qadim davrlarda kuchli bo’lganidek, ellinizm davrida ham kam bo’lmldn. masalan, Kommagen podshoxi Aitioxnnng (e. av. I a.) toshga qyilgan yozuvida "Zevs va Oromazdning osmon taxtlari" deyiladi. Demak, zardushtiylik mahbudi Axura Mazda greklarning bosh xudosi Zevs bilan bir darajaga qqyiladi. Ellinizm davrida, ayniqsa, zardushtiylik ta’limoti katta rolh qynagan, dastavval aqdga sodiqlik, keyinchalik qaqiqat uchun kurashayotganlar tomonida jang qiluvchi urush xudosi, buyuk sudya va niqoyat, quyoga yo’lboshchilik qiluvchi Mitra ellinistik mamlakatlarda keng tarqaladi. Mitrlaizm boshqa dinlar va falsafiy ta’limotlarga, Markaziy Osiyo va Shimoliy Hindistondan to Atlantik okean soqillarida yashagan xalqlar dinlariga ham ta’sir o’tqazadi. Mitra kushanlar imperiyasi va Eronda eng izzat-qurmat etiluvchi mahbud qisoblangan. Rim imperiyasida ham bu ta’limot keng tarqalib, antik davrning oxirgi asrlarida xristianlikning eng kuchli raqibi qisoblangan. Bu mahbud hindlarda "Mitra", "Avesto"da "Misra", sudlarda "Mishra", (ya’ni Avesto tilidagi "r" tovushi sud tilida "sh"ga aylangan, patijada "Missha" shakli paydo bo’lgan, keyinchalik "Misra" shaklini olgan , masalan "Avesto"dagi "otar" olov, sudi tilida "otash", Persopoldagi qoyatosh yozuvida Mitra "Misha" shaklida berilgan). Eng qadim davrlarda Mitra xudo qisoblanmagan, faqat "qabila" tushunchasini bildirgan (Rig-Vedada "Mitra" "dqst" ma’nosipi bildirpb, keyin mahbud bo’lgan, "Avesto" da "Misra" — shartnoma, aqts va mahbud, sudi tilidagi shakli ham "dqst" o’zbek tilida "meqr" shaklida bo’lib, quyo, oftob va sevgi ma’nosini bildiradi), keyinchalik mavjud jamiyat tartibini saqlovchi iloxiyagga aylantirilgan, vaqt qtishi bilan unga yangi- yangi vazifalar yuklatilgan. Zardushtiylik mifologiyasida Mitra haqida quyidagi fsona bor: Mitra qoyadan tug’ilgan, uni chuponlar tarbiyalagan Mitra quyo bilan kurashadi va bu kurashda hech kim alabaga erisholmaydi. Ikkalasi ittifoq to’zadilar va Mitra oq otda quyo oldida unga yo’l ko’rsatib borish vazifasini ado etishni ustiga oladi. Axura Mazda dastlabki jonivor — hqkiz yaratadi. Mitra esa uni tutib olib, qilich bilan sqyadi, uning qonidan insonlarga foyda keltiruvchi hamma o’simliklar qsib chiqadi, er esa hosildorlik xususiyatiga ega bo’ladi, qadimgi yunon adabiyotida Mitra dastavval Gerodot "Tarixi"ining birinchi kitobida tilga olinadi: Afroditani "eroniylar Mitra deb ataydilar" (1, 131). Mitraning Gerodot tomonidan berilgan talqini bizdagi "meqr" shakliga yaqin. Lekin keyinchalik, ayniqsa, eroniylarda bu tushuncha o’zgarib ketgan, Agar Afrodita go’zallik, ishq- muhabbat mahbudasi bo’lsa, Mitra quyoga yo’lboshchilik qiluvchi, narigi dunyoda qliklar ustidan hukm chiharuvchi, dqstlik, aqts, shartnomalargl qomiylik qiluvchi. Ammo qanday bo’lmaspn, oradan avvalgi V asrda Mitraning nomi yunoniylarga ma’lum bo’lganligi jiqatidan Gerodot ma’lumoti ahamiyatli. Xorazmda olib borilgan arxeologik qazilmalar choida Tuproq qaloadan topilgan hujjatlarda qadim davrlarda mintaqada Mitraga sig’inish keng tarqalganligi haqida ma’lumotlar bor. Bu erda Mitra qliklar ustidan hukm chiqaruvchi, hosildorlik xudosi va suv maobudasi Aradvi Sura Anaxitaning (ma’nosi — nam., qudratli, pokdomon) qallii sifatida tanilgan, Xorazmda Mitrani "suv beruvchi", "o’simliklarni qstiruvchi", "qil beruvchi", "hayot baishlovchi" deb sifatlaydilar. Markaziy Osiyoda Mitra va Siyovush timsollari baozida tutashib ham ketadi, Mitra oq otda quyosh va kundo’zgi yorulik, Siyovush esa qora otda tun va qorono’lik ramzi bo’lishi ehtimol. Ellinizm davrida Sharq xalqlari madaniyati avval Gretsiya, keyinchalik Rim madaniyatiga ta’sir etganidek, Misr, Markaziy Osiyo, Eron dinlari ham ularga o’z ta’sirini o’tqazgan. Misrliklar e’tiqodidan Isida, Markaziy Osiyo xalqlari dinlaridan Mitra va Anaxita (grekcha Anaitis) Olimp xudolari qatoriga qqshiladi va ularga ibodatxonalar kuriladi. Gretsiyada Mitra Appolon, Gelios bilan, Anaxita Artemida va Afina bilan, Axura Mazda Zevs bilan, Siyovush Dionis bilan tenglashtirilgan. Anaxita ibodatxonalarida sak bayramlari o’tqazilgan, bu bayramga atab may tayyorlangan, Amaxita bayramlari ishtirokchilari skif, sak liboslarini kiyib ziyofat va raqslarda ishtirok etganlar. Sak bayramlari Bobilda ham o’tqazilgan. Mitra nomi bilan bog’liq, bo’lgan e’tiqod g’arb mamlakatlari xalklariga yaqinlashgan sari o’z mazmunini va u bilan bogliq bo’lgan urf-odatlar o’z shaklini o’zgartira boradi. Agar Anaxita ot bilan bog’liq, mahbuda sifatida talqin etilsa, Mitra esa quyo bilan bog’liq va oliy iloxiyat bilan insonlar o’rtasida aloqa o’rnatuvchi xudo sifatida qaralgan. Mitraizm, ayniksa. Rimda keng tarqalgan. Yozma manbalar saqlanib holmagani uchun bu ta’limotning tarqalish tarixini aniqlash qiyin, har holda faqat greklar ta’sirigina bo’lib holmay, Rim o’zoq, vaqtlar Parfiyaga qarshi urush olib borgan, lashkarlari Markazny Osiyo qlkalarida bo’lgan. Albatta, ular erli xalqlar urf-odatlari bilan tanishib, ko’p narsa o’rganganlar. Ikkinchidan, Rim bilan Markaziy Osiyo orasida intensiv savdo aloqasi bo’lgan. Fikrimizcha, ana shu uch kanal orkali mitraizm Rimga qtib, keng tarqalgan, hatto Misr va Britaniya orollarida ham unga haykallar o’rnatilgan. Baozi Rim imperatorlari unga komiylik qilganlar, ismlariga "mitra" so’zini ham qqshganlar. Mitraga siinuvchilar bir qancha sinovlar, ochlik, tashnalik, sovuq, oriq kabi etti poonadan qtishlari kerak bo’lgan. Mitraizmning xristian diniga ta’siri katta, hatto Mitraning tug’ilgan kuni — 25 dekabrda quyoshning bahorga harab harakati» kun o’zaya boshlashi Isoning ham tug’ilgan kuni deb e’lon qilingan, xristian dinining baozi urf-odatlari (tavba, muqaddas suv sepish, Iso vafotidan so’ng oliy iloxiyat tomonidan osmonga olib ketiilishi. va qk.), ayniqsa, bayram, hayitlar ana shu maxjusiylpk dinidan qtgan. Gegelning fikricha, Mitraga xos "alomatlar hatto O’rta asrlarda ham uchraydi"'. Evropa mamlakatlarida keyingi davrlarda, hatto XVIII asrda ham, Sharq madaniyati, fani, ayniqsa, tabobati bilan tanish bo’lgan bilimdon odamlarni "mag" deb ataganlar. Oddiy kishilar bu so’zga "sehrgar" ma’nosini berganlar. XIX asrda yashagan frantso’z Sharqshunosi Gyuining ma’lumot berishicha, "Ispaniyada arab fanini o’rganganlar vatanlariga mag bo’lib qaytar ekanlar'. Evropa mamlakatlarida va Rossiyada keng tarqalgan "magistr" ilmiy darajasi nomi ham "mu" — "mag" bilan bog’liq, bo’lsa kerak, degan fikrlar ham ayrim joylarda yqq emas. Avesto"ning tarixi, talqini Evropada asrlar davomida ko’plab olimlarni qiziqtirib kelmoqda (G. Lord, T. Xayd, A. Dyu Perron, R. Rask, Gerder, E. Byurnuf, X. Bartolome, F. Altxaym, Gegel, I. Markvart, S. F. Oldenburg, G. Videngren, E. Benvenist, I. M. Dyakonov, M. Boys va b.). Bu qiziqish jahon klassikasidan qrin olgan badiiy asarlarda ham o’z aksini topgan Asar nasriy doston sifatida yozilgan. Mazmuni: Zaratustra baland tog’da qn yil mutlaq yolizlikda yashaydi, quyoshga murojaat etib nutkdar so’zlaydi, pirovardida erga tushib, o’zining hayot haqidagi qy-fikrlarini odamlarga aytsa, ular donishmandni tushunmaydilar. Uning asosiy fikri oliy inson ("sverx chelovek") g’oyasini tasdikdash, "oliy insonning yo’lidan hamma ish keladi". "Donolik-botirlik hech narsaga parvo qilmay zqravonlik qilishga layoqatli ekanlikdadir", "oliy insonlar boshqalarga yo’lboshchilik qilmoi lozim" kabi zqravonlik, bosqinchilikni targ’ib etuvchi g’oyalarni ola surishdir. Nitsshe asarida Zardusht nomidan boshqa bu ta’limotga aloqador birorta so’z ham yqq, aksincha uning teskarisi bo’lgan g’oyalar targ’ib etiladi. "Avesto" frantsuz, nemis va ingliz tillariga tarjima etilgan. 1990 yili esa Leningrad Davlat universitetining eronshunoslik kafedrasining professori I. M. Steblin-Kamenskiy "Avesto"ning etti yashtini sheoriy usulda rus tiliga adardi. YuNESKO 1990 yilni "Avesto" yili deb e’lon qilgan. Eradan avvalgi IV asrdan boshlab Markaziy Osiyo xalkdari tarixida yangi davr boshlanadi. Hindistondan to Evropagacha, Evropadan to Misrgacha bo’lgan hududni o’z ichiga olgan ellinnistik davlatlarning iqtisodiy. siyosiy, ijtimoiy hayotida Markaziy Osiyo xalqpari ham ishtirok etadilar. Ellinistik davr madaniyati, ya’ni grek va Sharq xalqlari madaniyatini umumlashtirish jarayoni Aleksandr yurishlaridan avval boshlangan edi. ammo yurishlar natijasida va ellinizm davrida, ayniqsa, keng tus oldi. Ta’sirning harakteri ham o’zgardi, agar avval favqo’lodda rukda bo’lsa. endnlikda qdisodiy-ijtimoiy taraqqiyot talabiga binoan ongli ravishda madaniyatlarni qorishtirma etish jarayonn boshlandi. qadimgi hind, axmoniy va yunon manbalarida Baktriya viloyatiga aloqida ahamiyat beriladi. Baqtriyaga Aleksandr shox munosabati ham boshqacha bo’lgan. Shoh Baqtriya amaldorlari va zodagonlari bilan yaqinlashishga uringai. Mintaqa hokimlaridan bprining qizi bo’lmish Raxshonaga uylanishining faqat bir kqrishdagi muhabbatdan tashqari siyosiy sabablari ham bo’lsa kerak. Aleksandr Baqtriya shaharlarida grek va makedon lashkarlaridan ko’proq holdirishga uringan. Albatta, bunday munosabatnnng tarixiy sabablari bor edi. Mintaqa Ipak yo’li, G’arb va Sharq, savdo yo’lining muqim qismida joylashganligi tufayli boshqa viloyatlarga iisbatan iqtisodiy-ijtimoiy jihatdan avvalroq, rivojlangan. Bu viloyatnnng Ioniya va Markaziy Gretsiya bilan aloqasi ham avvalroq boshlangan (Amudaryo xazinasi deb ataluvchi sanoat buyumlari, ko’plab topilgan po’llar buning isboti). Ana shunday zamin bo’lgani uchun ham ellinizm davrida Baktriyada ellinlashtirish jarayoni avval va tez qtdi (Parfiya va Xorazmda bu jarayon ancha kechikdi). Baktriyanpng grek podshoxlari Diodot, Evtidem, Evkratid, Antimax kabilar viloyagni Gretsiyaniig bir qismi deb qaraganlar. Agar Parfiya, Sudiyona va Xorazm uchun ellinistik madaniyat namunalarn eradan avvalgi Sh-P asrlarda moda, rasm sifatida qabo’l qilinsa, Baktriyada madaniyatning tadrijiy taraqqiyoti maqso’li sifatida qaralgan. Shuning uchun ham ellinistik sanoat namunalari, ainiqsa,"‘aqtriyada etu&tus ^sh^. Uysh&- ^&trk"g’k^ ^a^^-^j^' deydilar). Haqiqatan bu vodiyda (Amudaryoning ikki soqili, O’zbekistonning janubi va Afonistonning shimoli) arxeologlar ko’plab katta va kichik shaharlar vayronasini topdilar. Agar Aleksandrdan avval greklar Baqtriya va Hindistonni juda o’zoq qlkalar, dunyoning chekkasn deb tasavvur etsalar, Makedoniya shoxi yurishlari bu tasavvurni puchga chiqaradi, yurishlar jarayonida minglab lashkarlar bu erlarda qtroqlashib holadilar. Eradan avvalgi III asr o’rtalarida Baqtriya Diodot rahbarligida Selevklar davlatidan ajralib chiqadi va o’zini mustaqil davlat deb e’lon qiladi. Natijada Baqtriyada qo’ldorlikka asoslangan greklar hukmronligidagi davlat tashqil topadi. Baktriya hokimlari, ayniqsa, Evtidem va Evkratidlar koloniyalashtirish siyosati olib boradilar, hatto janubiy Afgoniston va Shimoliy Hindistonni ham bosib oladilar. Baqtriyaning grek shoxlarn grek polislari usulida shaharlar quradilar, binolar qurilishida esa, grek va Sharq elementlari ishlatiladi. Arxeologlar G. A. Koshelenko va 3. V. Serditixlarning fikricha, "shahar aholisining ko’pchiligi greklar bo’lgan", ular qishloqlarda ham yashaganlar. Greklar Baktriyada qurgan shaharlarning hozirgacha ma’lum bo’lganining eng yirigi Afonistonning shimolida joylashgan Aleksandriya Oksiana, ya’ni Amu Aleksandriyasi (hozirgi nomi Oyxonim). Bu shahar 400 gektar erni ishol etgan. Unda teatr, gimnaziya (savodi chiqqan bolalar ilmiy va jismoniy kamolot topganlar), kutubxona, xazina, grek xudolariga ibodatxonalar, davlat idoralari, qasrlar, saroylar, haykallar bilan bezatilgan bo’lib fontan, shaxsiy hovlilar mavjud ekanligini frantso’z arxeologlari aniqlashdi. Shahar eradan avvalgi 147 yillar atrofida ko’chmanchilar tajovo’zp ostida vayron etilgan. Oyxonimni kavlagan frantso’z olimlari D. Shlyumberje va Pol Bernarlar grekcha yozuvli ikki papirus parchalari topganlar, ularning birida falsafiy mazmundagi dialog, ikkinchisida sheor bo’lgan. Afsuski, mgarchilikda kutubxonaning er poliga yozuv iz bo’lib tushgan, erda ham, pergamentda ham saqlangan yozuv izini qqib bo’lmagan. Arxeologlar topilgan idishlarda grekcha yozuvlar (idishdagi narsalar nomi, oirligi va qokazo) bo’lganini aniqlaganlar. Baktriyada Oyxonimdan boshqa Kofir qalha, Emishtepa, Dilberjin, Saksonoxur, Taxti Sangin, Yovon, Tomoshatepa, Xalchayan, Yorqqron, Kanka kabi ellinistik tipdagp shaharlar mavjud bo’lganligini arxeologlar aniqlaganlar. To’g’ri, bular Aleksandriya Oksiana darajasiga kktarila olmaganlar. Lekin bu shaharlarning ochilishi grek shoxlari Baktriyada hukmronlik qilgan davrlarda ellinistik madaniyat, sanoat butun viloyat bo’ylabr keng tarqalganligini isbotlaydi. Shu qrinda agar ichki iqtisodiy-ijtimoiy sharoit tashqaridan bo’lgan ta’sirni qabo’l qilib olish va rivojlantirish darajasida bo’lmasa har qanday kuchli ta’sir ham erli madaniyatga singmasligi va iz holdirmasligi mumkin. Haqiqatan, mintaqada yuzaga kelgan tarixiy sharoit ellinistik madaniyatni o’zlashtirish va o’zi ham uning yuksak namunalarini yaratishga qodirligini tahminladi. Baqtriyada ellinistik uslubda yaratilgan sanoat buyumlari, rasmlarni po’llarda tasvirlash maqorati yuksak bo’lgan. Bu qakda Sankt-Peterburglik olima K. V. Trevsr shunday deydi; "Portretlarni po’llarda ajoyib, qta realistik tasvirlay olish jiqatidan grek-baktriya sanoati Gretsiya va Suriyaning po’lda tasvirlay bilish sanoatidan o’zib ketgan... Rassomlar har bir shaxsning o’ziga xos xususiyatlarini individual ravishda rsalistik bera olganlar", deydi. Bu fikrni zamonaviy olimlar ham (Marshak B. I., Kro’g’likova I. T. va b.) quvvatlaydilar. Baktriya po’llari grek anoanasini davom ettirib, bir tomonda podshox, portreti, ikinchi tomonda shaharga qomiylik qiluvchi xudo va mifologik syujet tasvirlangan. Ularni yuksak sanoat namunasi deyish mumkin. Baktriyadan tashqari, bir oz keyinroq, Sudiyona, Parfiya, Xorazmda ham ellinistik madaniyat ta’siri ostida yaratilgan arxitektura va sanoat yodgorliklari topilgan. Ularda ham ellinistik timsol va shakllar erli badiiy anoanalarga binoan qayta ishlangan. Markaziy Osiyoning ellinlashgan markazlarida ishlagan san’at buyumlarini ko’chmanchilar Evroosiyo cho’lliklariga ham tarqatganlar. Haligacha Ural, Oltoy, Qozoiston qqronlarida Amudaryo xazinasidagi buyumlarga Yaqin bo’lgan sanoat asarlari topilmoqda. Markaziy Osiyo va Shimolii Afonistonda rivojlangan ellinistik sanoat asarlarini mavzu jiqatidan uch guruhga ajratish mumkin: diniy, epik va folklor bilan bog’liq, bo’lgan asarlar. Ayniqsa, er. av. 1U-P asrlarda Baktriyada rivojlangan ellinistik sanoat diniy e’tiqod bilan bog’liq edi. Markaziy Osiyoda ellinizm davrida Olimp xudolari bilan erli mahbudlar timsollari va vazifalari birlashtiriladi. Axura-Mazda-Zsvs, Mitra-Zevs, Appolon, Nika-Tyuxs-Xvaninda, Anaxita-Afina, Poseydon-Vaxshu va b. qizii shundaki, ko’p qrinlarda grek xudolari erli kiyimda, qiyofada tasvirlanganlar, masalan, Mitraning boshidan nur sochib turgan qiyofasi Zevs, Golios, Xeraklga kqchirilgan, yoki aksincha erli mahbuda Xvaninda Gretsiyada alaba maobudasi Nika (Tyuxe) ramzlari-go’ldasta va uch tishli asbob bilan tasvirlanadi. Bulardan tashqari, mintaqada Dioskurlar, Dionis e’tiqodlari ham keng tarqalgan (Bandiqonda Xerakl haykalchalari tayyorlovchi holip, Oyxonimda Zevsning katta haykalining parchalangan bo’laklari, yana 12 Olimp xudolarining tasviri tushirilgan gips holip, Dionis ko’ltining Sharq, mlakatlarida keng tarqalgani haqida Evripid "Vakxankalar" tragediyasida yozgan, Evripiddan olingan parchani Strabon ham keltirgan-1,11,20). Grek madaniyati bilan tanishmasdan avval Markaziy Osiyo xalqlarida xudolarni inson shaklida tasvirlash bo’lmagan. Eradan avvalgi V asrda eron-shoxlar tomonidan mintaqa bosib olingach, xalqlar Eron orqali Ioniya va Gretsiya madaniyati bilan tanishganlar. Shu davrdan boshlab erli xudolarni odam shaklidagi haykal va haykalchalarda tasvirlaganlar. Xudolar tasviridan tashqari binolarni quyma tasvirlar bilan bezash, kolonnalar, binolarni rejalashtirishlar ham Ellada sanoati, arxitekturasi ta’siri ostida bo’lgan. Ma’lumki, Aleksandr yurishlari natijasida Sudiyona, Samarqand katta talafot ko’rgan. Ammo bu mintaqada ham hayot sekin-asta izga tushgan, hunarmandchilik, savdo, qishloq xqjaligi yo’lga qqyilgan, ellinistik va sud madaniyatining ikki yoqlama boyish jarayoni amalga oshgan. Sudiyonada ellinistik madaniyatning markazi Samarqand bo’lgan, lekin bu mintaqada ellinistik po’llar, grek idishlari, taqlidiy yaratilgan buyumlar bo’lsa-da, Baqtriya masshtabida emas. Bu mintaqada ellinistik usulda qurilgan shaharlar haligacha topilmagan, ammo keyinroq barpo etilgan shaharlarda (Afrosiyob, Panjikent) ellinistik madaniyat elementlari bor. Aleksandr yurishlari natijasida tashqil etilgan imperiyada grek tili va yozuvi rasmiy davlat tili, yozuvi sifatida qabo’l qilingan edi. Ellinizm davrida bu til o’z movqeini yanada mustahkamladi, Hindistondan to Ita-liyagacha bo’lgan hududda yashagan xalqlar o’zaro grek tili yordamida fikr almashadilar, u ikkinchi tilga aylanadi, hatto Parfiyada ham grek tili ancha yuqori movqega ega bo’ladi. Til birligi, o’z navbatida, madaniyatlar, adabiyot yaqinligiga olib keladi. Ammo, afsuski, adabiy aloqalar haqida deyarli hech qanday material bizgacha etib kelmagan, turli urushlar, ayniqsa, arablar istilosi davrida kitoblar shafqatsiz qo’ydirilgan. Sharq, mamlakatlarida grek tilida asarlar yaratilgani haqida ma’lumotlar bor, ammo ular saqlanib holmagan. To’g’ri, o’sha davrning madaniy markazlari bo’lmish Aleksandriya, Pergam, Koss kabi shaharlarda rivojlangan grek adabiyotini yaratishda ellinistik mamlakatlardan chiqqan adiblar (ularning ma’lum qismi, albatta, grek bo’lmaganlar) ham ishtirok etganlar. Lekin bu markazlarda yaratilgan asarlar xususiyat, uslub, maqorat jiqatidan grek adabiyotining tadrijiy davomi, ajralmas qismini tashqil etadi. Yukorida aytilganlarni nazarda tutganimizda ellinistik madaniyat ta’siri kuchli bo’lgan Baqtriyada ham adabiy asarlar yaratilishi eqtimoldan o’zok emas. Bizgacha Parfiyada Artemon quli)Gerodor (e. av. 111-P asr) tomonidan yozilgan uch epigramma va Appollonga baishlangan lirik oda etib kelgan, xolos. Badiiy asarlardan ko’ra tarixiy asarlar ko’proq yaratilgan bo’lsa kerak (artemiyalik Apolodorning "Parfiya tarixi" va b.), ulardan parchalar boshqa mualliflar asarlarida saqlangan. Nemis olimi F.Altxaym "Aleksandr va Osiyo" asarida arab manbalariga suyangan holda Parfiya shoxlari davrida yaratilgan etmishga Yaqin badiiy asarlar bo’lgani haqida ma’lumot beradi. Albatta, bularga ham grek adabiyotining ta’siri qtishi tabiiy hol edi. Aleksandr o’zi bilan birga shoirlar, tarixchilar, aktyorlarni olib yurgani, joylarda shshrxonliklar, teatr qyinlari uyush-tirgani va Gomer asarlarini doim olib yurib qkigani va majlislarda ko’pchilik uchun qqitgani haqida ma’lumotlar borligini yuqorida ytga edik. Plutarx va Elian esa Gomer asarlarini Erondan to Hindistongacha bo’lgan masofada yashagan xalqlar qqiganlar deydi "Qomer dostonlarini faqat hindlargina emas, eronshoxlar ham o’z tillariga adarib qqiydilar va kuylaydilar" — Elian, XP,48). Plutarxning ma’lumotiga ko’ra Baktriya va Parfiya shoxlari saroylarida Sofokl va Evripid tragediya-lari qynalgan, Fikrimizcha, bu ma’lumot haqikatdan o’zoq bo’lmasa kerak, grek teatri bo’lgandan keyin, albatta, unda grek tragediya va komediyalari qynalgan. Oyxonimda esa "Iliada" mazmuniga aloqador tasvir tushirilgan idish topilgan. Albatta, bularning hammasi adabiyotga ham o’z ta’sirini o’tqazishi tabiiy, ammo ularning namunalari saqlanib qolmagan. Eradan avvalgi 111 asrda Markaziy Osiyo va Xurosonda Grek-Baktriya davlatidan tashqari ikkinchi qudratli davlat Parfiya tashqil topdi. Parfiya ham Selevkiylarga buysungan bo’lib, III asr o’rtalarida, Baktriyadan keyin o’zini mustaqil davlat dsb e’lon qildi. qadimgi Rim tarixchisya Yustin (II asr) "Bu davrda kelib chiqishi noma’lum bo’lgan, lekin qta jasur Arsak yashagan. Odatda, u qaroqchilik bilan shug’ullangan. Selevk Osiyoda malubiyatga uchradi degan xabarni eshitib, endi shoxdan qqrqmay qaroqchilar bilan parflarga hujum qiladi, ularning hokimi Androgorni engadi, uni o’ldirib, xalq ustidan hokim bo’ladi" (X, 1, 4-7), deydi. Strabonning fikricha, "baozilar Arsakni skiflardan desalar, boshqalar aksincha, uni Baqtriyalik deydilar" (XI, 9, 3). Parfiya Mitridat I (e.av, 171-138G’37 yillar) davrida o’z erlarini kengaytiradi, G’arbiy Eron, Midiya, Mesopo-tamiyani Kushib oladi, aynik,sa, Mitridat II (123-87) davrida dunyodagi turt buyuk davlatning (Rim, Xitoy, Kushan imperiyasi va Parfiya) biriga aylanadi. Efrat daryosi Rim va Parfiyani ajratib turuvchi chegara bo’lgan, ammo Rimning agressiv siyosati natijasida ikki davlat o’rtasida tez-tez tqqnashuvlar bo’lib turgan. Agar eradan avvalgi 65-yildagi tqqnashuvda rimliklar ustun chiqqan bo’lsa, 54-yilda mashqur lashkarboshi Krass raxbarligidagi rim armiyasini parfiyanlar tor-mor etadi va lashkarboshi xalok bo’ladi. Afsona yoki parfyanlar epik asarida berilgan ma’lumotga binoan shox Orod II Krass boshini choptirpb, oziga eritilgan oltin quydiradi va "Sen hech boylikka tqymagansan, endi tqygin" deydi. Yuqorida aytganimizdek, bu qrinda Gerodotda keltirilgan Kir qalokati va malika Tomiris so’zlarining ta’siri ostida Krass qalokati haqidagi hikoyat yaratilgan bo’lsa kerak. Rim shoiri Qoratsiy qasidalarida (III, 5, 5) aytilishicha, asir tushgan rimliklar Marv sharqi atrofiga joylashtirilgan, ular parfyanlar lashkarlari bilan xizmat qilganlar va oila qurib, qtroqlashib qolganlar. Baozilari mintaqada tarqalib, hatto Xitoygacha borganlari haqida ma’lumotlar xitoy manbalarida saqlangan. O’zbekistonlik arxeolog olim M. E. Masson raxbarligidagi guruh Ashxobod yaqinida 30-50 yillarda Nisa (Nasoim) vayronalarini kovlab, katta kashfiyotlar qildi. Natijada Parfiya sanoati namunalari asosan Nisada saqlanib kolganligi ma’lum bo’ldi, Bular marmar tosh, sopol va oddiy loydan ishlanib, ustidan alebastr koplangan haykal va haykalchalar, may ichish uchun idish-ritonlar va muqrlardir. Marmar haykallar ellinistik davr mahso’li bo’lib, ularda, asosan ilohiy personajlar tasvirlangan. Izlanishlar natijasida Nisa mahbudasi Rodoguna, greklar e’tiqodida go’zallik. ishq-muhabbat mahbudasi Afroditaning boshi, Artemidaning oyoi topilgan. Haykalchalar orasida Afinaning oltin suvi berilgan kumush tasviri. ishq mahbudi Erotning kumush haykalchasi badiiyati bilan alohida ahamiyat kasb tadi. Ritonlar fil suyagidan ishlangan bo’lib, ularda qn ikki Olimp xudolari, Penfeya haqidagi mif, Dionisiy bayramlari kabi syujetlar qyib ishlangan. qizii shundaki, mif grekcha, personajlar kiyimi, qiyofasi erli, ko’pincha srli afsona grek mifi bilan kontaminatsiya etilgan, lekin sof erli mazmun ham bor, masalan, Gopatshox tasviri, Muqrlarda turli-tuman tasvirlar bilan bir qatorda sof grekcha mazmun, Zevs, Afina, Afrodita kabi xudolar tasviri berilgan. Samarqand yaqinidagi Panjikentda topilgan devorlarga ishlangan rasmlarda tumshuida lentalik go’lchambar yoki halqa ushlab turgan Qush tasvirlangan. Bu timsol grek va rim sanoatida keng tarqalgan bo’lib, bu simvolik obraz Markaziy Osiyoda Parfiya davrida paydo bo’lgan. Qush timsoli Gretsiyada Nika va Zevsning burguti haqidagi mif bilan bog’liq. Parfiyada avval Nika shox boshiga lentali go’lchambar kiydiruvchi sifatida po’llarda zarb etilgan bo’lsa, keyinrok, Zevs va burgut tasvirlanadi. Fraat IV po’llarida esa faqat tumshuida go’lchambar ushlab turgan Qush tasviri zarb etiladi. Nika o’rnini burgut egallaydi (Nika va burgut timsollari Parfiyaning Yaqin Sharqda saqlanib qolgan sanoat yodgorliklarida)ham ko’p uchraydi). Ham Nika, ham Zevs burguti bo’lajak shoxga xudolar tortii, tojni simvollashtiruvchi go’lchambar keltiradilar. Shox boshiga go’lchambar kiydirayotgan Nika tasvirlangan po’llar Xorazmda ham zarb etilgan. Bu qrinda o’zbek ertaklarida uchraydigan boshiga Qush qqngan odamni podshox etib saylash yoki "davlat Qushi" iborasi ham balki Zevs burguti bilan bog’liqtsir, dsgan fikr tug’ildi. Parfiyada grek yozuvi qqllansa-da, Nisadan faqat aramey yozuvida bitilgan xqjalikka oid materiallar topilgan. Parfiya shoxi Mitridat II po’llarda o’zini adolatli va saqovatli shaqanshox" deb atab, "filellin" (panellin) ham deydi. Plutarxning xabariga ko’ra shox Orod II grek tilini yaxshi bilgan va grek tragediyalarini teatrda qynatgan. Rim adibi Pompey Trog "Filipp tarixi" asarining qirq birinchi kitobi dsbochasida "Baktriya va Sudiyonani skif qabilalari sarauklar va osiyonlar bosib olishdi", deydi. Xitoy manbalarida esa xunnlar yuechlar erlarini egallagach, ular Sharqiy Turkiston va Markaziy Osiyoga kqchganlar, deyiladi. Xitoy manbalariga binoan Markaziy Osiyoda yashovchi bir qancha qabila va elatlar bilan tqqnashuvlardan so’ng yuechlar eradan avvalgi II asrning oxirgi choragida Baktriya erlariga joylashadilar. Antik adiblari yuechlar nomini umuman tilga olmaydilar, yuqoridagi voqeani Strabon quyidagicha tasvirlaydi: "Bu ko’chmanchilardan Baktriyani grsklardan tortib olgan osiylar, pasianlar, tohar va sakaravllarning dovrui tarqaladi, ular Yaksartning narigi soqilidan, sak va sudilar tomonidan ishol etilgan viloyat yaqinidan kelganlar" Pompey Trog ham "Baktriya va Sudiyonani skif qabilalari sarauklar va osiylar bosib oldilar" (XI kitob muqaddimasi) deydi. Qaligacha Xitoy manbalarida "yuech" deb atalgan xalq, kimlar ekanini olimlar aniklay olmadilar. qanday bo’lmasin, yuechlarning paydo bo’lishi Markaziy Osiyo va unga Yaqin erlardagi (Sharqiy Turkiston, Ettisuv) ko’chmanchilarni harakatga keltiradi, ular Baktriya va Sudiyonani bosib oladilar. Eramizning boshlarida Baktriya va shimoliy Hindistondagi grek davlatlari vayronalarida Kushan pmperiyasi tashqil topgan. Bu tarixiy voqeaning aniq hatto taxminiy yili noma’lum, kushanlar kimlar va qaerdan keldilar degan savolga ham haligacha javob yqq. Xitoy manbalariga haraganda qushanlar yuechlarga taalluqli bir qabila. Har holda qanday bo’lmasin, eramizniig boshlanich asrlarida Kushan imperiyasi jahondagi tqrt buyuk imperiyaning biriga aylangan. Britaniya orollaridan to Tnnch okean soqillarigacha bo’lgan eng madaniy ilor qlkalar Rim, Parfpya, Xntoy pa Kushanlar imperiyalariga karam etilgan. Bu tqrt imperiya o’zaro qalin aloqa o’rnatadilar. Insoniyat tarixida qithalararo savdo va diplomatik aloqalar o’rnatiladi, Buyuk Ipak yo’li rasmiy tan olinadi va davlatlararo savdo aloqalari kuchayadi. Sharq va g’arb o’rtasida hind okeani orqali dengiz yo’li ham ochiladn (Kushan po’llari Kiev, Efiopiya, Skandinaviya, Rimda topilsa, Rim po’llari Markaziy Osiyo, Xitoy, Hindistonda topilmoqda), Kushanlar imperiyasi IV asrda Sosomiylar tomonidan tor-mor etiladi. Kushanlar imperiyasi Markaziy Osiyo janubi, Shimoliy Afoniston, shimoliy-g’arbpy Hindistonning talaygiia hududini o’z ichiga olgan bo’lsa-da, uni hind davlati deb bo’lmaydi. Kushanlarning asosiy o’zagi qadimiy madaniyat qchoi bo’lmish Baktriya edi. Uziga xos va murakkab kushanlar dunyosi "uch komponent — erli, Baktriya-ellinistik va Markaziy Osiyoga qqshni bo’lgan Afoniston, Pokiston, Hindiston va Eron madaniyati bilan hamohang bo’lgan ko’chmanchilar madaniyati elementlaridan shakllanadi". O’z navbatida, kushanlar madaniyati Sosoniylar davri Eron madaniyatining shakllanishiga katta ta’sir etdi. "Ma’lumki, Sosoniylar sanoati esa nafaqat Eron, ham Vizantiya, ham roman, ham rus, ham xitoy sanoati shakllanishida katta rolo qynadi". Qaqiqatan kushanlar madaniyati gibrid harakterda ekani aniq, lekin unda asosni grek-baktriya ellinistik madaniyati tashqil etsa-da ko’chmanchi xalqlar va hind-buddizm madaniyatlarining ta’siri ham kuchli. Hatto B.ofurovning fikricha, erli anoana kushan sanoatida etakchi rolo qynaydi... va grek-rim sanoatining eng ajoyib anoanalari bilan organik ravishda uyunlashadi". Mafkura sohasida ham Kushanlar davrida qiziq bir holat hukm surgan — buddizm va turli-tuman hind e’tiqodlari, zoroastrizm, moniylik, ko’chmanchi qabila va elatlarping e’tiqodlari mavjud bo’lgan. Kushan shoxlari zarb etgan po’llarda Amudaryo mahbudi Vaxsho, Mitra, alaba xudosi Xvaninda, shamol xudosi Vado, olov xudosi Farro, Mesopotamiyaiing buyuk ona xudosi Nana, grek xudolari Gelios, Nika, Selena. Misr xudosi Sarapis, Budda va turli-tuman hind etiqodlari personajlari tasvirlari tushirilgan. Dinlar va falsafiy sistemalarning bir qanchalari bir davlat, bir siyosiy tuzumda bunday dqstona yashashi insoniyat tarixida hech qaerda uchramaydi. Kushanlar davri mafkurasiga xos bu xususiyat sanoatda ham o’z aksini topgan. Xuddi ana shu davrdan boshlab Buddani inson qiyofasida tasvirlash Baktriyada tarqaladi. Grek xudolari va mifologik personajlar erli qiyofa va liboslarda tasvirlanadilar va qokazo. 11-111 asrda Baktriyada va Markaziy Osiyoning boshqa madaniy markazlarida antik grek uslubida ishlangan metall idishlar ham bo’lgan. Bularning ikkitasida Evripid tragediyalari syujetlari, birida Vakx bayrami, yana birida Qomer "Iliada" siga oid vohea tasvirlangan. B.Marshakning fikricha, "bu idishlar grek syujetlarish bilmagan yoki yaxshi tupgunmagan muqitda yaratilgan, lekin ikkinchi tomondan ustalar grek tasvirini grekcha ko’rinishda berishga uringanlar". Bular va G.A.Pugachenkova Janubiy O’zbskistonda ochgan Xalchayan saroyi sanoati Markaziy Osiyoda Kushanlar davrida ellinistik sanoat anoanalarining davom etganining isbotidir (Afina, Appolon, Nika, go’l ushlab turuvchilar haykallari). Kushanlar davlat tili sifatida baktriya tilini qabo’l qildilar. Har holda qanday bo’lmasin, eramizniig boshlanich asrlarida Kushan imperiyasi jahondagi tqrt buyuk imperiyaning biriga aylangan. Britaniya orollaridan to Tnnch okean soqillarigacha bo’lgan eng madaniy ilor qlkalar Rim, Parfpya, Xntoy pa Kushanlar imperiyalariga karam etilgan. Bu tqrt imperiya o’zaro qalin aloqa o’rnatadilar. Insoniyat tarixida qithalararo savdo va diplomatik aloqalar o’rnatiladi, Buyuk Ipak yo’li rasmiy tan olinadi va davlatlararo savdo aloqalari kuchayadi. Sharq va g’arb o’rtasida hind okeani orqali dengiz yo’li ham ochiladn (Kushan po’llari Kiev, Efiopiya, Skandinaviya, Rimda topilsa, Rim po’llari Markaziy Osiyo, Xitoy, Xindistonda topilmoqda), Kushanlar imperiyasi IV asrda Sosomiylar tomonidan tor- mor etiladi. Kushanlar imperiyasi Markaziy Osiyo janubi, Shimoliy Afoniston, shimoliy-g’arbpy Hindistonning talaygiia hududini o’z ichiga olgan bo’lsa-da, uni hind davlati deb bo’lmaydi. Kushanlarning asosiy o’zagi qadimiy madaniyat qchoi bo’lmish Baktriya edi. Uziga xos va murakkab kushanlar dunyosi "uch komponent — erli, Baktriya-ellinistik va Markaziy Osiyoga kqshni bo’lgan Afoniston, Pokiston, Hindiston va Eron madaniyati bilan hamohang bo’lgan ko’chmanchilar madaniyati elementlaridan shakllanadi". O’z navbatida, kushanlar madaniyati Sosoniylar davri Eron madaniyatining shakllanishiga katta ta’sir etdi. "Ma’lumki, Sosoniylar sanoati esa nafaqat Eron, ham Vizantiya, ham roman, ham rus, ham xitoy sanoati shakllanishida katta rolo qynadi". Qaqiqatan kushanlar madaniyati gibrid harakterda ekani aniq, lekin unda asosni grek-baktriya ellinistik madaniyati tashqil etsa-da ko’chmanchi xalqlar va hind-buddizm madaniyatlarining ta’siri ham kuchli. Hatto B.ofurovning fikricha, erli anoana kushan sanoatida etakchi rolo qynaydi... va grek-rim sanoatining eng ajoyib anoanalari bilan organik ravishda uyunlashadi". Mafkura sohasida ham Kushanlar davrida qiziq bir holat hukm surgan — buddizm va turli-tuman hind e’tiqodlari, zoroastrizm, moniylik, ko’chmanchi qabila va elatlarping e’tiqodlari mavjud bo’lgan. Kushan shoxlari zarb etgan po’llarda Amudaryo mahbudi Vaxsho, Mitra, alaba xudosi Xvaninda, shamol xudosi Vado, olov xudosi Farro, Mesopotamiyaiing buyuk ona xudosi Nana, grek xudolari Gelios, Nika, Selena. Misr xudosi Sarapis, Budda va turli-tuman hind etiqodlari personajlari tasvirlari tushirilgan. Dinlar va falsafiy sistemalarning bir qanchalari bir davlat, bir siyosiy tuzumda bunday dqstona yashashi insoniyat tarixida hech qaerda uchramaydi. Kushanlar davri mafkurasiga xos bu xususiyat sanoatda ham o’z aksini topgan. Xuddi ana shu davrdan boshlab Buddani inson qiyofasida tasvirlash Baktriyada tarqaladi. Grek xudolari va mifologik personajlar erli qiyofa va liboslarda tasvirlanadilar va qokazo. 11-111 asrda Baktriyada va Markaziy Osiyoning boshqa madaniy markazlarida antik grek uslubida ishlangan metall idishlar ham bo’lgan. Bularning ikkitasida Evripid tragediyalari syujetlari, birida Vakx bayrami, yana birida Qomer "Iliada" siga oid voqea tasvirlangan. B.Marshakning fikricha, "bu idishlar grek syujetlarini bilmagan yoki yaxshi tushunmagan muqitda yaratilgan, lekin ikkinchi tomondan ustalar grek tasvirini grekcha ko’rinishda berishga uringanlar". Bular va G.A.Pugachenkova Janubiy O’zbskistonda ochgan Xalchayan saroyi sanoati Markaziy Osiyoda Kushanlar davrida ellinistik sanoat anoanalarining davom etganining isbotidir (Afina, Appolon, Nika, go’l ushlab turuvchilar haykallari). Kushanlar davlat tili sifatida baktriya tilini qabo’l qildilar. Baktriya anoanasini davom ttirib, grek alifbosini ham saqlab holdilar, faqat bitta harf qqshib baozilarini o’zgartirdilar. qadimiy yozuvlar mutaxassisi, professor V.A.Livshitsning fikricha, "Baqtriya yozuvi VIII asrda ham yo’llanilgan, balki XII asrda ham mavjud bo’lgan.,." . Demak, grek yozuvi Markaziy Osiyoda ming yildan ancha ortiq yo’llanilgan. Bu yozuvning kichik namunalari Janubiy O’zbekiston va Tojikistonda topilgan bo’lib, keyincha Afonistonda qundo’z yaqinidagi Surx-Kotal degan joyda kushan yozuvidagi bir qancha namunalari saqlangan. Bular asosan eronshoxlar qujjatlarini eslatadi, lekin shoxlar. Axura Mazda madxiyasi Surx-Kotal yozuvlarida yqq. Kushanlar davrida Markaziy Osiyo xalklarining ma’naviy hayotida katta o’zgarishlar rqy berdi. Bu davr erli, grek, rim, hind va ko’chmanchi xalqlar madaniyati, anoanalari, hayot tarzi qorishtirmasi shakllanayotgan murakkab, va ayni vaqtda, zpddiyatli davr edi. Ammo xuddi shu davrda Markaziy Osiyo xalqlari antik sanoatining eng buyuk namunalari-monumental rasmlar, katta va kichik haykallar, amaliy saihatning ajoyib namunalarini yaratgan edilar. Sharq va g’arb xalqlari iqtisodiy, ijtimoiy hayotida rqy bergan intensiv o’zaro aloqalar, ilm, falsafa, sanoat sohasida bo’lgan ikki yoklama ta’sir jarayonida adabiyot ishtirok etmasligp hech mumkin emas. Sharq xalqlari vaqillari tomonidan grek tilida asarlar yozilgani haqida ma’lumotlar bo’lsada, birorta asardan parcha ham saqlanib holmagan. Tqgri, Aleksandriya va Pergamda grek adabiyotining vujudga kelishida Sharq mamlakatlaridan chiqqan adiblar ham ishtirok etganlar, lekin hozir u adiblar qaysi xalq vaqili ekanini aniqlab bo’lmaydi. Aniqlashning ahamiyati ham yqq, chunki Aleksandriya adabiyoti umum grek adabiyoti yunalishini davom ettirgan. Afsuski, Sharq mamlakatlarida yaratilpsh badiiy adabiyot namunalari bizgacha saqlanib holmagan, faqat xalq ozaki ijodi baozi ma’lumotlarni etkazib kelgan. Bu qrinda asosiy materialni didaktik janrlar, ayniqsa, masallardan topamiz. qadimiy yunon afsonaviy masalchisi Ezop (e. av. U1-U a) masallari Mesopotamiya, yaxudiy va hind masallariga Yaqin ekanligi haqida olimlar yozganlar (P. A. Grintser va b).Ezop haqidagi eng qadimiy ma’lumot Gerodot "Tarixi"da beriladi: "...masal yozuvchi qo’l Ezop ham bor edi" (11, 134). qadim yunon adabiyotida Ezop haqida boshqa ma’lumot bo’lmagai, Hatto antik davrdayoq, tarixiy shaxs bo’lganmi yoki afsonaviymi, degan savolga javob bo’lmagan. Bizga ma’lum bo’lgan masallar to’plami "eradan avvalgi P-1 asrlarda qaysidir bir ellinistik Sharq mamlakatida yaratilgan bo’lsa kerak", To’plam "Filosof Ksanf va uning qo’li Ezop haqida hikoyat yoki Ezop sargo’zashtlari" deb atalib, unda Ezop nomi bilan bog’liq. bo’lgan masal-lardan tashqari masalchi hakidagi ko’plab afsonalar ham tqplangan. Ezop nomi bilan bog’liq bo’lgan bir qancha masallarga qxshash mazmun hind adabiyotining Ko’hna namunasi "Kalila va Dimna" (bu asar asrimiz boshida Vizantiyada "Stefanit va Ixnilat" nomi ostida grek tiliga tarjima qilingan), aramey adabiyoti namunasi "Axikar haqida hikoyat", shumerlar asari "Xattotiing quliga nasiqati", yaxudiylar asari "Solomonning ramzli hikoyatlari" va Sharq xalqlarida keng tarkalgan ibratli hikoyatlarda ko’p uchraydi. Albatta, bu qrinda tqgridan-tkgri ta’sir haqida fikr yuritish to’g’ri bo’lmas, bir xil ijtimoiy sharoit kxshash xolat va mazmunlarni keltirib chiqargan bo’lsa kerak dsb qylaymiz. Ammo yunon masallarining Markaziy Osiyo xalqlari o’rtasida tarqalishi butunlay boshkacha harakterga ega. Markaziy Osiyo xalqlari greklar bilan dastavval eradan vvalgi VI asrda, ayniqsa, Aleksandr yurishlari va Grek-Baktriya davlati mavjud bo’lgan davrlarda uchrashar ekan, mintakada teatr, kutubxona va gimnasiy kabi grek ohartuv muassasalari mavjud ekan, bu madaniy aloqa jarayonidan masal chetda holishi mumkinmidi? Fikrimizcha, yqk,. Chunki masal janriga xos xususiyat, xalk, hayoti, ijodiga yaqinligi tufayli boshqa janrlarga nisbatan tez o’zlashtirilgan. Ayniqsa, Sharq xalqlariga xos pand-nasihat harakteridagi adabiyotning keng tarqalishi Ezop masallarining ham keng tarqalishiga olib keldi, masal kattalarnnng kichiklarga, yuqori tabaqa vaqillarining pastdagilarga pand-nasihat vositasi bo’lgan. Ezop nomi bilan Sharq jumladan Markaziy Osiyo xalqlari tanish emas, masallar Luqmon nomi bilan bog’liq bo’lgan. Quroonning 31-surasida Alloh tilidan "Lahhad ahtayna Lqqmon al hikmata", ya’ni — Biz Lqqmonga hikmat, donishmandlik berdik, deyilgan. Xqsh, Lqqmonning o’zi kim? Bu qaqda 1982 yili "Sovet O’zbekistoni" gazetasida (№ 150—18328) Sh. Zunnun, "Go’liston" jurnalining 1988 yil, 6-sonida A. Qahhorov maqolalari chop etildi. Bularda arablardan bo’lgan Lqqmon ismli donishmandlar haqida gap ketadi. Donishmand Lqqmon nomi bilan bog’liq bo’lgan pand-nasihat hikoyatlar Sharq adabiyoti klassiklarining deyarli ko’pchilik asarlarida (Nizom al-Mulkning "Siyosatnoma"si, "qobusnoma", Sahdiyning "Go’liston" va "Bqston"ida, Bayzoviyning "Nizom ut-tavorix"ida) uchraydi. Srinagar mo’zeyida 414 raqami ostida saqlanayotgan, 1287 qijriy (1870 i.) yili kqchirilgan "Chandi pand" yo’lyozmasi ham Lqqmonga nisbat berilgan. Alishsr Navoiy "Tarixi mo’luki Ajam" va "Mahbub o’l-qo’lub" da Lqqmon nomini keltiradi, har ikkala qrinda ham arab Lqqmoni haqida gap ketgani aniq "Tarixi hukamo va anbiyo" ning "Lqqmoni hakim" bobida "Ezopning tarjimai xolida" berilgan quyidagi hikoyat keltirilgan: "...Xojasi bir rud qiroida birov bilan nard qynadi, bu shart bilaki, malub bu rud suyin tamom ichgay yo molin bergay. Va Lqqmon xojasi yutqo’zdi. Harif rudxona suyin tugatmak taklif qildi. Va o’l mutaxayyir bo’ldi. Lqqmon dedikim, shart qiladuron vaqtdagi suni hozir qil yo arazing bu hozir su bo’lgan bo’lsa, rudnnng bu qiroindagi suni ichkuncha nari qiroindagi suvni turgo’z. Harif bu ishdan ojiz bo’ldi. Xojasi xalos topib, Lqqmonni ozod qildi". Navoiy keltirgan hikoyat Ezop va xqjaynni faylasuf Ksanf haqidagi hikoyatning aynan o’zi, faqat grekchadagi "dengiz" so’zi "rud" — "daryo" so’zi bilan almashingan. Navoiy bu hikoyatdan so’ng yana Ezopga taalluqli ikki masalni, qqyning eng shirin va eng yomon gqshtini pishirish va kunjut o’rniga arpa ekkani haqidagi masallarni ham keltiradi. I.O. Lisevich "Ezop masallari mazmuni Sharqda" maholasida "Bir-biri bilan chiqishmagan qillar va bir dasta xipchin" dsb nomlangan hikoyatni Urta dengiz atrofida yashovchi xalqlar — greklar, skiflarda (Ezop, Plutarx), yaxudiy, rim va Sharq xalqlari xitoy, tibbet, hind, tojik, o’zbeklarda turli variantlari borligi xaqida fikr yuritadi. Ezopda I.Lisevich keltirgan masal "Dehqon va uning qillari" deb ataladi: "Bir Dehqonning ikki quli bo’lib, ular bir-biri bilan chiqishmas va ko’p urishar ekanlar, Ota ularga qancha gapirmasin, foydasi bo’lmapti. Shunda ota ularga bir dasta xipchin olib kelishni va keltirgan xipchinlarini sindirishni buyuripti. Ular qancha urinmasinlar, xipchinlarni sindirolmaptilar. Shunda ota dasta xipchinni bitta-bitta ajratib qillariga beripti va sindirishni buyuripti, ular osonlik bilan barcha xipchinni sindiribtilar. Shunda Dehqon ularga: kqrdinglarmi, bo-lalarim, ttifoqlikda gap ko’p. Agar nttifoq bo’lib yashasanglar, hech qanday dushman sizlarni enga olmaydi", -deydi. Xuddi ana shu mazmundagi masal va hikoyatlar bir oz o’zgarish bilan bo’lsa-da, yuqorida tilga olingan xalqlar ijodida mavjud. Ezop masallaridan "Sohibkor Dehqon va uning qillari", "To’lki va gqsht qirlagan qara", "Qtin kqtargai chol va ajal", "Odamlarni aldagan chupon bola", «Qri bola va uning onasi", "To’lki va o’zum" kabilarn o’zbek folklorida ham mavjud. Afsuski, o’zbek folklor asarlarida masallar maxsus janr sifatida alohida chop va tadjik, ham etilmagan, ularga hikoyat, ertak sifatida qaraladi. Ezop masallari Markaziy Osiyoda badiiy adabiyot, folklordan tashqari arxeologlar tomonidan ochilayotgan ilk o’rta asr tasviriy sanoatida ham iz qoldirgan. Eramizning boshlanich davrlarida grek adiblarining Markaziy Osiyoga munosabatlari edi. Rim Parfiya ustidan imperator Troyan davrida alaba qozondi, imperator faoliyatini may mahbudining faoliyatiga qxshatib, Dionis deb atay boshladilar. Insoniyat tarixida hech qachon hech qaysi bir xalq boshqa xalqlardan o’zilib qolgan, ajralgan holda yashagan emas. Arxeologik izlanishlar natijasida topilayotgan o’zoq qtmish yodgorliklari ham bu fikrni quvvatlamokda (masalan, Misr firhavnlari piramidalarida Badaxshon fero’zasi topilgan). Ammo chstdan bo’lgan ta’sir hamma vaqt ham osonlik bilan o’zlashtirilmagan. Uning uchun ma’lum iktisodiy-ijtimoiy sharoit, chet ta’sirini o’zlashtirishga eqtiyoj lozim bo’lgan. Qaqiqatan, yuqorida kqrib qtganimizdek, Markaziy Osiyo xalqlari bilan antik dunyo mamlakatlari o’rtasidagi madaniy aloqalar fikrimizning yaqhol isbotidir. Muallifning ushbu ishda oldiga qqygan vazifasi hozirgi Markaziy Osiyoda o’zoq qtmishda yashagan xalqlar bilan markaziy Gretsiya, Ioniya va grek orollarida istiqomat qilgan xalqlar o’rtasidagi adabiy va umuman madaniy aloqalarni batafsil tadqiq etish emas, balki aloqalarni tartibga solish, ularning asosiy turlarini aniqlash, ilm-fan, sanoat va adabist sohasidagi o’zaro ta’sir yqnalishlarini belgilab berish edi. Turli mamlakat olimlari Sharq madaniyati, adabiyotining umuminsoniy madaniyatga qqshgan qissasini tan oladilar, ammo bu qrinda, odatda, Yaqin va Uzoq, Sharq mamlakatlari xalqlari nazarda tutiladi. Baozi qrinda, ayniqsa, so’nggi davrlarda Hindistonni ham tan olmoqdalar. Ammo Markaziy Osiyo va Xuroson xalqlaari madaniyati olimlar nazaridan chstda holib kslmokda, ana shu mintaqalarda madaniyat, adabiyot rivoj topmagandek. Vaholanki, xuddi ana shu mintaqa O’zoq va Yaqin Sharqni bolovchi halqa vazifasini ado etgan. Yakin Sharq va Evropada yashagan xalqlarning O’zoq Sharq bilan bo’lgan savdo alokasi — Ipak yo’lining markazi bo’lgan. Fikrimizcha, buning sababi mintaqaning so’nggi asrlarda umumjahon savdosi va madaniyati taraqqiyotidan ajralib qolganligida bo’lsa kerak. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining, Eron va mashqur Ioniya madaniyatining shakllanishida ajdodlarimiz yaratgan madaniy merosning roli necholi muqnm, qal etuvchi ekanini ushbu tadqiqot ko’rsatdp. Afsuski, Evropa olimlari o’rtasida Markaziy Osiyoda yashagan xalqlar madaniyatda shunchalik orqadalarki, hatto chetdan bo’lgan ta’sirni o’zlashtirishga hamma vaqt ham qodir bo’lmaganlar, degan noto’g’ri fikr qathiylashib qolgan. Mening oldimga qqygan vazifam ham shu g’ayriilmiy nazariyani misollar asosida rad etish edi. Arxeologiya fani, ayniqsa, jumquriyat arxeologlarining so’nggi davrlardagi samarali izlanishlarining ajoyib topilmalari fikrimiz asosli ekanini isbotladi. Markaziy Osiyo xalqlari o’ziga xos boy madaniyat egasi ekanliklari, qadim-qadim davrlarda eron, yunon, hind va bizning mintaqa xalqlarining kelib chiqishlari yakqin ekanligi, shuning uchun afsona, miflari yaqinligini tasdiqladi. Antik davrda ham G’arb va Sharq (markaziy Sharq) o’rtasidagi aloqa o’zoq masofaga qaramay, bir- biridan o’zilib qolgan emas edi. Faqat Gretsiya bilangina emas, keyinchalik Rim respublikasi va imperiyasi bilan ham iqtisodiy, madaniy aloqa davom etgan (hatto Xitoy imperatorlari tarixida ham rimliklar haqida ma’lumot beriladi). Buyuk ipak yo’li tufayli minglab, qn minglab odamlar Markaziy Osiyoda qtroqlashganlar. Aleksandr yurishlari, Rim — Parfiya tqqnashuvlari natijasida xalqlar aralashganlar, yashash joylarini o’zgartirganlar. Albatta, bunday holat adabiyot va umuman madaniyatning bir-biriga ta’sirini tahminlaydi. Bu qrinda ta’sir faqat bir yoqlama bo’lmasligi va to’g’ridan-to’g’ri bo’lishi shart emasligi, har bir adabiyot, madaniyat chetdan bo’lgan ta’sirni o’z xususiyatiga, talabiga moslashtirishini eslatmoqchiman. Tarix saqnasida Makedoniya podshoxi Aleksandrning kelib chiqishi, uning yurishlari, alabalari, xalqlar, madaniyatlarni qorishtirish siyosati keyincha ellinistik davlatlarning tashqil topishi, madaniyatlar, adabiyotlarning o’zaro boyishini tahminladi. Ellinizm davri Sharq va Gretsiya xalqpari madaniyati, adabiyoglarining o’zaro boyishi jarayonining oliy chqqqisi bo’ladi. Ellinizm Aleksandr bosib olgan xalqlar hayotining turli sohalari — iqtisodiyot, siyosat, ijtimoiy-madaniy hayotida katta o’zgarishlarga olib kelib, ellinistik madaniyatning ravnaq topishi va keng tarqalishiga zamin hozirladi. To’g’ri, Markaziy Osiyoning hamma mintaqalarida ham ellinizm bir tekisda rivoj topdi deb bo’lmaydi. Ammo ellinistik davlatlar inqirozga uchragan, kushanlar hukmronligi o’rnatilgandan bir necha asr keyin ham ellinistik madaniyat anoanalari, sanoat va adabiyotda davom etdi.