QISHLOQ XO‘JALIGI VA OZIQ-OVQAT ISHLAB CHIQARISH REJA: 1. O‘zbekistonning er resurslari. 2. Qishloq xo‘jaligining suvga bo‘lgan ehtiyoji. 3. Insonlarning oziq-ovqat mahsulotlariga ehtiyojini baholash. Respublikamizning umumiy er maydoni 2001 yil 1 yanvardagi malumot bo‘yicha 44896,9 ming gektar, shundan sug‘oriladigan maydon 4 mln. 273,3 ming gektar yoki umumiy maydonning 9,5 % ni tashkil qiladi, bundan 650 ming gektar aholiga xususiy tamorqa sifatida berilgan. Respublikamiz aholisi soni yildan-yilga ko‘payib ketmoqda. Kishi boshiga to‘g‘ri keladigan ekin maydoni esa tobora kamayib, hozir 2001 yilning boshiga kelib u 0,16 gektarni tashkil etadi (Abdug‘aniev A. YAdiyarova SH. 2002y). Bu ko‘rsatkichlar AQSH-0,52, Fransiyada-0,34, Qozog‘istonda-1,54, Qirg‘ozistonda- 0,21, Ukrainada-0,59, Rossiyada-0,67 gektarga teng. So‘ngi 50 yil moboynida sug‘oriladigan erlar maydoni 2,46 mln gektardan 4,28 mln gektarga etkazildi. Faqat 1975-1985 yillar moboynida 1mln gektarga yaqin er o‘zlashtirib, 1990 yilda er maydoni 1985-yilgacha nisbatan 1,5 barobar ortdi. Ana shu er maydonining qariyib 50 foizini meliorativ holati yomon va shubilan bir qatorda 1990 yilgacha qadar sug‘oriladigan erlarning 75 foiziga paxta ekilishi tuproq unumdorligini pasayishiga olib keldi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda (2008 y) paxta maydoni 1430 ming gektarni tashkil qilib, uning hosildorligi gektaridan 25,3 sentnerni yalpi hosil 3440 ming tonnani, sug‘oriladigan erlarda (2010 yil) g‘alla esa 1310 ming gektarni, hosildorligi 50,2 sentner, yalpi hosil 7330 ming tonnani tashkil etdi. Respublikada 1966 yilda kuzgi bug‘doy 626,9 ming, shundan lalmikor erlarda 570,5 ming sug‘oriladigan erlarda 56,4 ming gektar maydonga ekilgan. O‘zbekiston Respublikasi to‘la mustaqillikka erishgandan keyin sug‘oriladigan erlarda kuzgi bug‘doy ekiladigan maydonlar kengaytirildi. Respublikamizda g‘alla etishtirish (1991 yilga nisbatan 2009 yilda): jami g‘alla maydoni 717,5 ming gektardan, 1334,8 ming gektarga etdi yoki 1,9 barobarga oshdi. Sug‘oriladigan erlarda g‘alla maydoni 221 ming gektardan , 1131,8 ming gektarga kengaydi yoki 5,1 barobarga ortdi, hosildorlik 22.2 sentnerdan 50 sentnerga etdi yoki 27,8 sentnerga ko‘paydi. Jami etishtirilgan yalpi hosil 879,1 ming tonnadan 6 mln 610 ming tonnadan ziyodroqni tashkil etdi yoki 7,5 barovarga ko‘paydi (Mahmudov, 2009). Qishloq xo‘jaligini suvga bo‘lgan o‘sib borayotgan ehtiyojini to‘liq taminlash maqsadida respublikamizda qudratli suv xo‘jalik majmuasi barpo etilgan: umumiy suv sarfi 2500 m3/sek bo‘lgan 75 ta yirik kanal, umumiy hajmi 19,8 km3 (foydali hajmi 14,6 km3) bo‘lgan 55 ta suv omborlari, 32,4 ming km xo‘jaliklararo kanallar, 176,4 ming km xo‘jalik sug‘orish tarmoqlari, 31 ming km xo‘jaliklararo va 106,3 ming km xo‘jalik kollektor-zovur tarmoqlari ishlatib kelinmoqda. 3 mingta sug‘orish quduqlari, 5100 dan ortiq vertikal zovur quduqlari, 24,6 mingdan ortiq kuzatuv quduqlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ekin maydonlarining 2,3 mln. gektari (53 foizi) nasos stansiyalari yordamida sug‘oriladi. Faqatgina 1965 yildan 1995 yilgacha yoki 30 yil mobaynida 1,6 mln gektar er o‘zlashtirilib qishloq xo‘jalik oborotiga qo‘shildi. Insoniyat paydo bo‘libdiki, u ham biosferadagi boshqa tirik organizmlar kabi ozuqaga muhtoj bo‘ladi. Agar o‘tgan ming yilliklarda inson o‘ziga og‘ir mehnat bilan ozuqa topgan bo‘lsa, uiing keyingi rivojlanishi tarixida ham qattiq qish, suv toshqinlari, yong‘in, qurg‘oqchilik kabi tabiiy ofatlar unga ochlik va ko‘plab o‘lim olib kelgan. Masalan, oziqa mahsulotlarining etishmasligidan jahonning ko‘p mamlakatlarida ocharchilik bo‘lgan va bo‘lmoqda: o‘tgan asrda ochlikdan 100 mln. xitoyliklar va 50 mln. hindlar o‘lgan. 1991-1993 yillar Afrikaning faqat Samali davlatida 2 mln. dan ortiq aholi ochlik azobini tortdi, ularning anchasi hayot-dap ko‘z yumdi. 1980 yildan boshlab, jahonning 71 rivojlanayotgan mamlakatlarida 1,4 mlrd. odam ochlikda yashagan, shundan 420 mln. ocharchilikda, 850 mln. to‘yib ovqat emagan, undan tashqari 780 mln. juda kambag‘al bo‘lib, ozuqa, joy, kiyim olishga imkonsiz bo‘lgan. Insonlarni to‘ydirish uchun 30-50 mln t g‘alla kerak bo‘lgan. Hozirgi kunda, Er yuzi aholisining 2/3 qismi sifatli oziqaga ega emas. Undan tashqari 50% aholi to‘yib ovqatlanmaydi, 15% aholi doimiy ochlikda bo‘lsa, har yili 30-50 mln. odam ochlikdan o‘ladi. SHy sababli o‘sib borayotan aholi sonining ozuqa mahsulotlari bilan ta’minlab bo‘ladimi yoki yo‘qmi kabi muammo, hayotning kun tartibida turmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qoshidagi xalqaro muvofiqlashtiruvchi guruhning ma’lumotiga ko‘ra, Er yuzida etishtirilgan va dengizlardan olingan mahsulotlar asosida planetada 31,5 mlrd. aholini boqib bo‘lar ekan. Rus iqtisodchisi K. Malinning hisoblariga ko‘ra, quruqlikda faqat madaniy o‘simliklar ekilsa, ularning hosili bilan 50 mlrd. aholini boqish mumkin. Bunga dengiz mahsulotini va bir hujayrali suv o‘tlarni ko‘paytirib, ular mahsuldorligidan keng foydalanilsa, planetada 290 mlrd. odamni oziqa bilan ta’minlasa bo‘ladi, degan taxminlar bor. XXI asr boshida Er yuzidagi insonlar ozuqasi asosini nimalar tashkil qilishini oldindan aytish qiyin. Balki, engil va tez hazm bo‘ladigan va baliqlardan olinadigan oqsil mahsulotlar, dengiz suvo‘tlari ozuqaning ko‘p qismini tashkil qilar. Undan tashqari turli mikroorganizmlar ham yuqori sifatli oqsil moddalar hosil qiladi, shu sababli ular ham ozuqa manbaida ma’lum o‘rinni egallaydi. Agar, 250 kg og‘irlikdagi sigir hammasi bo‘lib 250 g oqsil modda bersa, 250 kg og‘irlikdagi achitqi zamburug‘lari 650 kg oqsil hosil qiladi. Kelajakda dukkakli o‘simliklardan olinadigan oqsillar aholini oziqa bilan ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. Undan tashqari qishloq xo‘jaligida turli kimyoviy moddalarning, shu jumladan azot o‘g‘itlarini ishlatish yo‘li bilan mahsulot ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi. Ayrim iqtisodchilarning fikricha Er yuzining hammasini ekinzorga, dengiz va okeanlarni esa baliq ko‘paytiradigan hovuzga aylantirib bo‘lmaydi. Lekin, yangi texnologiyalar qo‘llash asosida oqsil moddalari biosintez natijasida olinib, ular inson oziqasining asosini tashkil qilishi mumkin. So‘zsiz, qishloq xo‘jaligida yangi-yangi agrotexnika usullarini qo‘llash, yangi hosildor o‘simliklar navlarini yaratish, mahsuldor hayvonlar zotlari bilan fermalarni to‘ldirish, turli suv havzalari va dengiz ko‘rfazlarida sun’iy usullar bilan baliq va boshqa foydali suv hayvonlarini ko‘paytirish, dengiz suvo‘tlaridan keng ko‘lamda foydalanish ozuqa manbaini oshirishning asosiy yo‘llari hisoblanadi. Inson har oyda o‘z og‘irligiga teng ozuqa iste’mol qiladi. Hisob-larga ko‘ra, insonga bir kunda 630-750 g bug‘doy (2410 kkal), bir yilda esa 200-274 kg bug‘doy kerak bo‘ladi. Bu mahsulotni etishtirish uchun dehqon har bir gektar erdan 5 t atrofida hosil olib, yiliga 17 odamni boqishi lozim. Hozirgi kunda texnologiyani yaxshi qo‘llash va quruqlikning kerakli joylaridan yaxshi foydalanish bilan 10 mlrd. odamni oziqa bilan ta’minlash mumkin ekan. Planeta katta, undagi foydali erlarning maydoni 13,5 mlrd. gektarga teng. SHundan 1,4 mlrd. ga madaniy erlar (ekinzorlar, bog‘lar), 1,1 mlrd. er buzilgan, o‘simliklar o‘stirish uchun keraksiz bo‘lib qolgan, tejamkorsizlik bilan ishlatilgan maydonlar 4,4 mlrd. ga; cho‘l, yarim cho‘l, Arktika, Antarktika, yuqori tog‘li cho‘llar maydoni - 3,3 mlrd., insonning salbiy faoliyati natijasida foydali erlarning 1 mlrd. gektari cho‘llarga qo‘shilgan. Er sharida 2,6 mlrd. ga o‘tloqzorlar bor, shundan 300 mln. ga buzilgan, sho‘rlangan, foydasiz holga kelgan. Foydali madaniy erlarning 50% hosildorlik qatlamini yo‘qotgan, 600-700 mln. ga er eroziyaga uchrab, mahsuldorligi past bo‘lib qolgan. Er yuzi bo‘yicha o‘zlashtirilmagan 0,4-0,9 mlrd. ga er qolgan, xolos. Foydali erlarning ishdan chiqishiga tabiat qonunini buzish, xo‘jasizlik bilan, kelajakni ko‘ra olmasdan foydalanishlar sabab bo‘lgan. Dengiz va okeanlardan yig‘iladigan baliq mahsulotiningasosan 21 baliq turi tashkil qiladi. Umuman olganda dunyo okeanidan yiliga 100 mln. t. baliq mahsuloti yig‘ib olinsa ham uning ekologik turg‘unligi buzilmaydi. Dengiz va okeanlarda baliq tutish uchun yangi-yangi texnika va elektr nurlari qo‘llash ko‘plab baliq tutishga yordam bermoqda, lekin mayda baliqlar nobud bo‘lib, kelajakdagi biologik resurslar kamayib, dengizlarning baliqqa boy joylari yo‘qolib bormoqda. Insoniyat tabiatning tekin in’omi - dengiz va okeanlar mahsulotidan ham mahrum bo‘lishi muqarrardir. Ichki suv havzalari (daryolar, ko‘llar, suv omborlari, baliqchilik hovuzlari) ham baliq mahsulotlari beradi, lekin bu oziqa manbai hamma joyda ham bir xil va uncha yuqori emas. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun landshaftlarni buzish, ekinzorlarda ko‘plab o‘g‘itlarni ishlatish ekosistemalar turg‘unligini buzadi. O‘rmonzorlar maydoni qisqaradi, tabiiy suvlarning umumiy oqimi o‘zgarib katta hududlarda suvdan foydalanish yo‘ldan chiqadi, ekinzorlarni begona foydasiz o‘tlar bosadi, tuproqning unumdorligi pasayadi, u eroziyaga uchraydi. Katta daryolarda (Don, Dnepr, Volga) fitoplanktonning rivojlanishidan suv «gullab», ko‘p miqdordagi suvo‘tlar massasining chirishi natijasida suvning sifati buziladi, ichishga mumkin bo‘lmay qoladi, suv organik moddalardan ifloslanadi. Qishloq xo‘jaligida hosilni oshirish maqsadida qo‘llanilgan 60 dan ortiq kimyoviy birikmalarga ekinzorlarda uchraydigan ko‘p organizmlar, shu jumladan 400 dan ortiq hasharotlar turlari chidamli bo‘lib qolgan. Eng kuchli zaharli moddalar ham ularga ta’sir qilmay qo‘ygan. Buning natijasida ekinzorlarda zararkunandalar borgan sayin ko‘payib, foydali o‘simliklar hosilining kamayishiga sabab bo‘lmoqda. Ularga qarshi zaharli