QISHLOQ XO'JALIGIDA MAXSULOT ISHLAB CHIQARISH MUVOZANATI

Yuklangan vaqt

2024-11-19

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

201,7 KB


1 QISHLOQ XO'JALIGIDA MAXSULOT ISHLAB CHIQARISH MUVOZANATI Reja Kirish 1. Maxsulot ishlab chiqarish tushunchasi va mohiyati 2. Fermer xo'jaligida maxsulot ishlab chiqarish xolati taxlili 3. Fermer xo'jaligida maxsulot ishlab chiqarishni yaxshilash yo`li Xulosa Adabiyotlar 1 QISHLOQ XO'JALIGIDA MAXSULOT ISHLAB CHIQARISH MUVOZANATI Reja Kirish 1. Maxsulot ishlab chiqarish tushunchasi va mohiyati 2. Fermer xo'jaligida maxsulot ishlab chiqarish xolati taxlili 3. Fermer xo'jaligida maxsulot ishlab chiqarishni yaxshilash yo`li Xulosa Adabiyotlar 2 Maxsulot ishlab chiqarish tushunchasi va uning jarayonlari Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi - bu tashkilot faoliyatini tavsiflovchi ikkita asosiy ko'rsatkichdir. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini tahlil qilish kompaniya faoliyatini baholashga yordam beradi, oqilona rejalashtirishga yordam beradi. Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi. q i l i b , ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir). Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega bo’lib, oddiy tosh va yog’och qurollardan foydalanib, eng sodda ovchilik va dehqonchilik qilishdan tortib to hozirgi zamon murakkab texnologiyasiga asoslangan robotsozlik, samolyotsozlik, kompyuter texnikalarini, zamonaviy radio va televideniye vositalarini ishlab chiqarishgacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Hozirgi davrda mamlakatimiz hududida bir necha yuzlab tarmoqlar va sohalarda xalqimizning iste’moli va ishlab chiqarishning o’zi uchun zarur bo’lgan iste’mol buyumlari va asbob uskunalar ishlab chiqariladi. 2 Maxsulot ishlab chiqarish tushunchasi va uning jarayonlari Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi - bu tashkilot faoliyatini tavsiflovchi ikkita asosiy ko'rsatkichdir. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini tahlil qilish kompaniya faoliyatini baholashga yordam beradi, oqilona rejalashtirishga yordam beradi. Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi. q i l i b , ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir). Shuning uchun bu jarayon uzoq tarixga ega bo’lib, oddiy tosh va yog’och qurollardan foydalanib, eng sodda ovchilik va dehqonchilik qilishdan tortib to hozirgi zamon murakkab texnologiyasiga asoslangan robotsozlik, samolyotsozlik, kompyuter texnikalarini, zamonaviy radio va televideniye vositalarini ishlab chiqarishgacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Hozirgi davrda mamlakatimiz hududida bir necha yuzlab tarmoqlar va sohalarda xalqimizning iste’moli va ishlab chiqarishning o’zi uchun zarur bo’lgan iste’mol buyumlari va asbob uskunalar ishlab chiqariladi. 3 Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov tashkilotlari, kommunal va uy – joy xo’jaliklari, turli xil texnik va boshqa xizmat ko’rsatish sohalaridan iborat. Har bir mamlakat o’z taraqqiyotining shu davrdagi bosqichi uchun zarur va qulay bo’lgan tarmoqlar tarkibini vujudga keltirishga harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisobga olinib ishlab chiqarishni o’stirish va xalqning talabini qondirish uchun o’ta zarur bo’lgan, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga, chet ellar bilan bo’ladigan hamkorlikni yuksaltirishga imkon beradigan tarmoqlarga alohida e’tibor beriladi. Ehtiyojlar turi qancha ko’p bo’lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o’rganish oson bo’lishi uchun ishlab chiqarish ikki katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga bo’linadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarida (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish sohalarida esa turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar ko’rsatiladi. Bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Respublika milliy iqtisodiyotida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarining YaIMdagi mutloq miqdori va nisbiy ulushi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (1-jadval). -jadval Respublika YaIMda tovarlar va xizmatlar ulushi Ko’rsatkichlar mlrd. so’m mlrd. so’m Shu jumladan: Ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati 3 Ishlab chiqarishning eng yirik sohalari sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, tayyorlov tashkilotlari, kommunal va uy – joy xo’jaliklari, turli xil texnik va boshqa xizmat ko’rsatish sohalaridan iborat. Har bir mamlakat o’z taraqqiyotining shu davrdagi bosqichi uchun zarur va qulay bo’lgan tarmoqlar tarkibini vujudga keltirishga harakat qiladi. Bunda resurslar cheklanganligi hisobga olinib ishlab chiqarishni o’stirish va xalqning talabini qondirish uchun o’ta zarur bo’lgan, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashga, chet ellar bilan bo’ladigan hamkorlikni yuksaltirishga imkon beradigan tarmoqlarga alohida e’tibor beriladi. Ehtiyojlar turi qancha ko’p bo’lsa shunga binoan ishlab chiqarishning tarmoq va sohalari ham kengayib boradi. Ularni o’rganish oson bo’lishi uchun ishlab chiqarish ikki katta sohaga: moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga bo’linadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarida (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish va boshqalar) zaruriy moddiy ne’matlar yaratiladi, xizmat ko’rsatish sohalarida esa turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar ko’rsatiladi. Bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas bog’langan holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir ko’rsatadi. Respublika milliy iqtisodiyotida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarining YaIMdagi mutloq miqdori va nisbiy ulushi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (1-jadval). -jadval Respublika YaIMda tovarlar va xizmatlar ulushi Ko’rsatkichlar mlrd. so’m mlrd. so’m Shu jumladan: Ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati 4 Ko’rsatilgan xizmatlar * Manba: O’zbekiston Respublikasi DSQ: Yillik statistik to’plam, 2007. -33s. Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki bo’linmadan — birinchi va ikkinchi bo’linmalardan iborat bo’ladi. Birinchi bo’linmada ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo’lgan vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom ashyo va turli materiallar iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi. n iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning o’sish jarayonidir. Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayoni bir tomondan, iste’mol qiymatlarini yaratish jarayoni bo’lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o’sish jarayoni bo’lib hisoblanadi. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish uchun har bir tonnasi 1000 so’mdan 100 tonna, hammasi bo’lib 100 ming so’mlik paxta tolasi sotib oldi deylik. U shu paxta tolasidan ip yigiradi, qo’llanilgan asosiy vositalar amortizatsiyasi, energiya va boshqa xarajatlar 20 ming so’mni, ish haqi 30 mingni tashkil etsa, 30 ming so’mlik foyda oladigan bo’lsa hammasi bo’lib yaratilgan etgan bo’ladi. Agar biz 80 ming so’mlik qo’shilgan qiymatdan 20 ming so’mini amortizatsiya, energiya va boshqalardan iborat moddiy xarajatlar, ya’ni oldindan haqi va 30 ming so’mlik foyda shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilingan yangi 4 Ko’rsatilgan xizmatlar * Manba: O’zbekiston Respublikasi DSQ: Yillik statistik to’plam, 2007. -33s. Moddiy ishlab chiqarish sohasi o’z navbatida ikki bo’linmadan — birinchi va ikkinchi bo’linmalardan iborat bo’ladi. Birinchi bo’linmada ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxona va tashkilotlarining ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bo’lgan vositalar — stanok, mashina, asbob-uskuna, xom ashyo va turli materiallar iste’mol tovarlari ishlab chiqariladi. n iste’mol qiymatni (naflilikni) yaratishdir, ikkinchi tomondan, moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, yangi qiymatning yaratilishi, boshqacha qilib aytganda, qiymatning o’sish jarayonidir. Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayoni bir tomondan, iste’mol qiymatlarini yaratish jarayoni bo’lsa, ikkinchi tomondan, qiymatning o’sish jarayoni bo’lib hisoblanadi. Masalan, tadbirkor ishlab chiqarishni tashkil etish uchun har bir tonnasi 1000 so’mdan 100 tonna, hammasi bo’lib 100 ming so’mlik paxta tolasi sotib oldi deylik. U shu paxta tolasidan ip yigiradi, qo’llanilgan asosiy vositalar amortizatsiyasi, energiya va boshqa xarajatlar 20 ming so’mni, ish haqi 30 mingni tashkil etsa, 30 ming so’mlik foyda oladigan bo’lsa hammasi bo’lib yaratilgan etgan bo’ladi. Agar biz 80 ming so’mlik qo’shilgan qiymatdan 20 ming so’mini amortizatsiya, energiya va boshqalardan iborat moddiy xarajatlar, ya’ni oldindan haqi va 30 ming so’mlik foyda shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilingan yangi 5 3-chizma. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni Shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarilgan tovarlarning nafliligini yaratishda har uchala omil: yer, kapital, ishchi kuchi qatnashadi, qiymatni tashkil topishida esa m e h n a t n i Ишчи кучи ва ишлаб чиқариш воситалари (натурал шакллари) Қийматнинг ўсиш жараёни Капитал: ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи қиймати Ишлаб чиқаришнинг омиллари Натижа: товар ва хизматлар Истеъмол қиймати, яъни нафлилиги Ишлаб чиқариш жараёни Меҳнат жараёни ёки нафлиликнинг яратилиши ва кўпайиши жараёни Сарфланган ва қўшилган қиймат 5 3-chizma. Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomoni Shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarilgan tovarlarning nafliligini yaratishda har uchala omil: yer, kapital, ishchi kuchi qatnashadi, qiymatni tashkil topishida esa m e h n a t n i Ишчи кучи ва ишлаб чиқариш воситалари (натурал шакллари) Қийматнинг ўсиш жараёни Капитал: ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи қиймати Ишлаб чиқаришнинг омиллари Натижа: товар ва хизматлар Истеъмол қиймати, яъни нафлилиги Ишлаб чиқариш жараёни Меҳнат жараёни ёки нафлиликнинг яратилиши ва кўпайиши жараёни Сарфланган ва қўшилган қиймат 6 4-chizma. Тovar va xizmatlar nafliligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish omillarining roli Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining ham ikki tomoni borligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo’lgan uchta omil: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo’lishi shart (5-chizma). Яратилган товар ва хизматлар Нафлиликнинг яратилишида қатнашади Қийматни ташкил топишида қатнашади Ер Капитал Ишчи кучи меҳнати Меҳнат Аниқ меҳнат билан ўтказил ган ишлаб чиқариш воси талари қиймати Абстракт меҳнат билан яратилган янги қиймат Меҳнат жараёнининг зарурий шартлари Ишчи кучи Меҳнат воситалари Меҳнат предметлари 6 4-chizma. Тovar va xizmatlar nafliligi va qiymatining yaratilishida ishlab chiqarish omillarining roli Ishlab chiqarish jarayonining ikki tomonlama tabiati uning natijalarining ham ikki tomoni borligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi Iqtisodiyotning tizimi va shaklidan qat’iy nazar ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatishning hamma sohalari uchun umumiy bo’lgan uchta omil: ishchi kuchi, mehnat qurollari va mehnat predmetlari bo’lishi shart (5-chizma). Яратилган товар ва хизматлар Нафлиликнинг яратилишида қатнашади Қийматни ташкил топишида қатнашади Ер Капитал Ишчи кучи меҳнати Меҳнат Аниқ меҳнат билан ўтказил ган ишлаб чиқариш воси талари қиймати Абстракт меҳнат билан яратилган янги қиймат Меҳнат жараёнининг зарурий шартлари Ишчи кучи Меҳнат воситалари Меҳнат предметлари 7 -chizma. Mehnat jarayoni zaruriy shartlarining turkumlanishi Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir. Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalar). esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (yer-suv, xom ashyo va boshqa turli materiallar). Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mahsuli, ya’ni xom ashyo bo’lishi mumkin. Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi. Mehnat vositalarini mehnat predmetlariga ta’sir etish xususiyatiga ko’ra bir nechta katta guruhlarga bo’lish mumkin. mashinalar, mexanizmlar, stanoklar, uskunalar, turli xil apparatlar va boshqalardan iborat mehnat qurollarini kiritish mumkin. Ularning yordamida ishchi tabiat ashyolari va kuchlariga bevosita ta’sir qiladi va bu ashyolarni o’zining iste’moli materiallarni saqlash uchun mo’ljallangan mehnat vositalari (sisternalar, turli xil Меҳнат қуроллари Меҳнат шароитлари Табиат ашёлари Хомашё Ишлаб чиқариш воситалари 7 -chizma. Mehnat jarayoni zaruriy shartlarining turkumlanishi Ishchi kuchi deb insonning mehnat qilishga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisiga aytiladi. Ishchi kuchi mehnat qobiliyatiga ega bo’lgan kishilar uchun xosdir. Lekin ishchi kuchi insonning o’zi emas yoki uning mehnati ham emas, uning qobiliyatidan iboratdir. Mehnat qurollari deb, inson uning yordamida tabiatga, mehnat predmetlariga ta’sir qiladigan vositalarga aytiladi (mashinalar, stanoklar, traktorlar, qurilmalar, uskunalar va boshqalar). esa bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan narsalardir (yer-suv, xom ashyo va boshqa turli materiallar). Mehnat predmetlari tabiatda tayyor holda uchrashi mumkin yoki oldingi davrdagi mehnat mahsuli, ya’ni xom ashyo bo’lishi mumkin. Mehnat qurollari va mehnat predmetlari birgalikda ishlab chiqarish vositalari deb yuritiladi. Mehnat vositalarini mehnat predmetlariga ta’sir etish xususiyatiga ko’ra bir nechta katta guruhlarga bo’lish mumkin. mashinalar, mexanizmlar, stanoklar, uskunalar, turli xil apparatlar va boshqalardan iborat mehnat qurollarini kiritish mumkin. Ularning yordamida ishchi tabiat ashyolari va kuchlariga bevosita ta’sir qiladi va bu ashyolarni o’zining iste’moli materiallarni saqlash uchun mo’ljallangan mehnat vositalari (sisternalar, turli xil Меҳнат қуроллари Меҳнат шароитлари Табиат ашёлари Хомашё Ишлаб чиқариш воситалари 8 ekin unga shart-sharoit yaratib beradigan mehnat vositalari kiradi. Lekin bu vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonining amalga oshishi mumkin emas yoki to’la va samarali amalga oshmasligi mumkin. Bularga binolar, yo’llar va boshqalar misol bo’la oladi. bosqichlari uchun umumiy bo’lsada, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif ko’pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to’rt omili: mehnat, kapital, yer-suv, – bu insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisidir. deganda o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymati birligini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda, «kapital» ham qiymatga, ham naflilikka ega bo’lgan, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida foydalaniladigan Bu yerda kapital turli shaklda: pul, ishlab chiqarish vositalari, tovar va boshqa moddiy vositalar shaklida bo’lishi mumkin. ga deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya’ni yer-suv deganda tuproq unumdorligi, o’tloqlar, yaylovlar, suv, havo, o’rmon, qazilma boyliklar, umuman tabiiy resurslar tushuniladi. Тadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qo’shilishini ta’minlaydigan, javobgarlikdan qo’rqmaydigan dovyurak kishilarga aytiladi; bu xislatlar majmui esa Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday qilib foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish 8 ekin unga shart-sharoit yaratib beradigan mehnat vositalari kiradi. Lekin bu vositalarsiz ishlab chiqarish jarayonining amalga oshishi mumkin emas yoki to’la va samarali amalga oshmasligi mumkin. Bularga binolar, yo’llar va boshqalar misol bo’la oladi. bosqichlari uchun umumiy bo’lsada, bu omillarga turli adabiyotlarda turlicha ta’rif ko’pchilik adabiyotlarda esa ishlab chiqarishning to’rt omili: mehnat, kapital, yer-suv, – bu insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisidir. deganda o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’larini, ularning ashyoviy tomoni va qiymati birligini tushunamiz. Boshqacha qilib aytganda, «kapital» ham qiymatga, ham naflilikka ega bo’lgan, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida foydalaniladigan Bu yerda kapital turli shaklda: pul, ishlab chiqarish vositalari, tovar va boshqa moddiy vositalar shaklida bo’lishi mumkin. ga deyarli bir xil tushuncha beriladi, ya’ni yer-suv deganda tuproq unumdorligi, o’tloqlar, yaylovlar, suv, havo, o’rmon, qazilma boyliklar, umuman tabiiy resurslar tushuniladi. Тadbirkor deb iqtisodiy resurslar, ya’ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir-biriga qo’shilishini ta’minlaydigan, javobgarlikdan qo’rqmaydigan dovyurak kishilarga aytiladi; bu xislatlar majmui esa Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi Iqtisodiyot nazariyasi fani mavjud cheklangan iqtisodiy resurslardan qanday qilib foydalanilganda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini to’laroq qondirib borish 9 mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo’lishi ko’zda tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to’laroq qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan turini tanlab olishga harakat qilinadi. Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo’lmaydi. Shuning uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo’ladi. Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot olishning aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini ko’rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to’liq foydalanish uchun, iqtisodiy resurslarning to’liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to’liq hajmini ta’minlash zarur. Тo’liq bandlilik deganda biz ishlab chiqarishga yaroqli bo’lgan barcha resurslardan to’la unum bilan foydalanishni tushunamiz. Ishchi majburiy ishsiz bo’lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo’lgan barchani ish bilan ta’minlashi zarur, haydaladigan yerlar yoki kapital uskunalar ham bo’sh qolmasligi lozim. Ishlab chiqarishning to’liq hajmi, resurslarni samarali taqsimlashni, ya’ni ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko’p hissa qo’shadigan qilib foydalanishni va mavjud texnologiyalarning eng yaxshisini qo’llashni ham bildiradi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi to’g’risida yaxshiroq ta’savvurga ega bo’lish uchun: birinchidan, iqtisodiyot faqat ikki xil mahsulot - non va tegirmon ishlab chiqaradi (bunda non iste’mol tovarlarini, tegirmon ishlab chiqarish vositalarini bildiradi); ikkinchidan, iqtisodiy resurslar miqdor va sifat jihatdan o’zgarmaydi; uchinchidan, mehnat unumdorligi va texnologiya doimiy bo’lib qoladi, deb faraz qilamiz. 9 mumkin, degan muammo ustida bosh qotiradi. Bunda, birinchidan, iqtisodiy resurslardan foydalanishning turli xil muqobil variantlari mavjud bo’lishi ko’zda tutilib, ulardan eng samaralisi, ya’ni jamiyat ehtiyojlarini ancha to’laroq qondiradigan miqdorda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish imkonini beradigan turini tanlab olishga harakat qilinadi. Ikkinchidan, iqtisodiy resurslar nisbatan cheklanganligi sababli jamiyat a’zolarining barcha ehtiyojlarini birdaniga qondirish mumkin bo’lmaydi. Shuning uchun jamiyatga qaysi mahsulotlarni ishlab chiqarish, qaysilaridan vaqtincha voz kechish lozimligini hal qilish, ya’ni tanlashni amalga oshirish zarur bo’ladi. Shunday tanlash orqali, resurslarning mavjud darajasida mahsulot olishning aniqlangan eng yuqori miqdori jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatini ko’rsatadi. Jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatidan to’liq foydalanish uchun, iqtisodiy resurslarning to’liq bandligiga erishish va ishlab chiqarishning to’liq hajmini ta’minlash zarur. Тo’liq bandlilik deganda biz ishlab chiqarishga yaroqli bo’lgan barcha resurslardan to’la unum bilan foydalanishni tushunamiz. Ishchi majburiy ishsiz bo’lib qolmasligi, iqtisodiyot ishlashni xohlagan va unga layoqatli bo’lgan barchani ish bilan ta’minlashi zarur, haydaladigan yerlar yoki kapital uskunalar ham bo’sh qolmasligi lozim. Ishlab chiqarishning to’liq hajmi, resurslarni samarali taqsimlashni, ya’ni ulardan mahsulotning umumiy hajmiga eng ko’p hissa qo’shadigan qilib foydalanishni va mavjud texnologiyalarning eng yaxshisini qo’llashni ham bildiradi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi to’g’risida yaxshiroq ta’savvurga ega bo’lish uchun: birinchidan, iqtisodiyot faqat ikki xil mahsulot - non va tegirmon ishlab chiqaradi (bunda non iste’mol tovarlarini, tegirmon ishlab chiqarish vositalarini bildiradi); ikkinchidan, iqtisodiy resurslar miqdor va sifat jihatdan o’zgarmaydi; uchinchidan, mehnat unumdorligi va texnologiya doimiy bo’lib qoladi, deb faraz qilamiz. 10 Mavjud resurslar cheklanganligi sababli iqtisodiyotning tegirmon va non ishlab chiqarishni birdaniga ko’paytirib borish imkoniyati cheklangan. Resurlarning cheklanganligi mahsulot ishlab chiqarishning cheklanganligini bildiradi. Bunday sharoitda tegirmon ishlab chiqarishni har qanday ko’paytirishga, resurslarning bir qismini - non ishlab chiqarishni kamaytirish orqali erishadi. Aksincha, agar non ishlab chiqarishni ko’paytirish afzal ko’rinsa, buning uchun zarur resurslar faqat tegirmon ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga olinishi mumkin. Q u y i d a g i jadvalda jamiyat tanlash mumkin bo’lgan sanoat tegirmonlari va non miqdorining muqobil uyg’unlashuvi keltirilgan. Resurslar to’liq band bo’laganda ishlab chiqarish imkoniyatlari (taxminiy ma’lumotlar) D Тegirmon (ming dona) A - muqobil variantga binoan, iqtisodiyot o’zining butun resurslarini tegirmon, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga yo’naltiradi. Ye - muqobil variantda esa mavjud resurslar to’lig’icha non, ya’ni iste’mol buyumlari ishlab oshmaydigan noreal hisoblanadi, har qanday iqtisodiyot odatda o’zining mavjud umumiy resurslari hajmini ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari ishlab chiqarish o’rtasida taqsimlashi zarur. A - muqobil variantdan Ye - variant tomon iste’mol tovarlari, Ye dan A variantga tomon ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish ko’payib boradi. Jadvaldagi asosiy g’oya quyidagicha: har qanday vaqt oralig’ida iqtisodiyot to’liq bandlilik va ishlab chiqarishning to’liq hajmida U mahsulotni ko’proq olishi uchun Х mahsulotning bir qismidan voz kechishi zarur. Iqtisodiy resurslar kamyob bo’lganligi sababli, iqtisodiyot Х va U mahsulotni bir vaqtda ko’paytira olmaydi. 10 Mavjud resurslar cheklanganligi sababli iqtisodiyotning tegirmon va non ishlab chiqarishni birdaniga ko’paytirib borish imkoniyati cheklangan. Resurlarning cheklanganligi mahsulot ishlab chiqarishning cheklanganligini bildiradi. Bunday sharoitda tegirmon ishlab chiqarishni har qanday ko’paytirishga, resurslarning bir qismini - non ishlab chiqarishni kamaytirish orqali erishadi. Aksincha, agar non ishlab chiqarishni ko’paytirish afzal ko’rinsa, buning uchun zarur resurslar faqat tegirmon ishlab chiqarishni qisqartirish hisobiga olinishi mumkin. Q u y i d a g i jadvalda jamiyat tanlash mumkin bo’lgan sanoat tegirmonlari va non miqdorining muqobil uyg’unlashuvi keltirilgan. Resurslar to’liq band bo’laganda ishlab chiqarish imkoniyatlari (taxminiy ma’lumotlar) D Тegirmon (ming dona) A - muqobil variantga binoan, iqtisodiyot o’zining butun resurslarini tegirmon, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishga yo’naltiradi. Ye - muqobil variantda esa mavjud resurslar to’lig’icha non, ya’ni iste’mol buyumlari ishlab oshmaydigan noreal hisoblanadi, har qanday iqtisodiyot odatda o’zining mavjud umumiy resurslari hajmini ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari ishlab chiqarish o’rtasida taqsimlashi zarur. A - muqobil variantdan Ye - variant tomon iste’mol tovarlari, Ye dan A variantga tomon ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish ko’payib boradi. Jadvaldagi asosiy g’oya quyidagicha: har qanday vaqt oralig’ida iqtisodiyot to’liq bandlilik va ishlab chiqarishning to’liq hajmida U mahsulotni ko’proq olishi uchun Х mahsulotning bir qismidan voz kechishi zarur. Iqtisodiy resurslar kamyob bo’lganligi sababli, iqtisodiyot Х va U mahsulotni bir vaqtda ko’paytira olmaydi. 11 Iqtisodiy o’sish mahsulotning ko’proq umumiy hajmini ishlab chiqarish layoqati bo’lib, u resurslar taklifining ko’payishi va texnika taraqqiyoti natijasi hisoblanadi. Iqtisodiy o’sish resurslarning to’liq bandligida iqtisodiyotning ham non va ham tegirmon ishlab chiqarishning ko’proq hajmini ta’minlashi hisoblanadi. Odatda iqtisodiy o’sish jamiyatning har xil mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha quvvatining mutanosib ko’payishiga olib kelmaydi. Ayrim mahsulot turlarini ishlab chiqarish hajmi ko’payishi, boshqalari o’zgarishsiz qolishi mumkin. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi xar doim iqtisodiyot nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo’lib keladi. Ayniqsa hozirgi paytda bu masala yanada keskin qo’yilmoqda. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz oldida turgan muhim masala mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish vazifasini amalga oshirib bo’lmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy sub’ekt ko’proq foyda olishga intiladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning samaradorligini olingan foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IХ) nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni: % 100 '  ИХ Ф Р . Bu yerda: R’ - foyda normasi, IХ – iqtisodiy resurs xarajatlari. Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p qirrali masala bo’lib, bu aytilgan birgina asosiy ko’rsatkichda, uni to’la ravishda har tomonlama ifodalab bo’lmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to’la ifodalashda unda qatnashgan omillarning unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini bildiradigan ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bulardan biri mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi deb ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab 11 Iqtisodiy o’sish mahsulotning ko’proq umumiy hajmini ishlab chiqarish layoqati bo’lib, u resurslar taklifining ko’payishi va texnika taraqqiyoti natijasi hisoblanadi. Iqtisodiy o’sish resurslarning to’liq bandligida iqtisodiyotning ham non va ham tegirmon ishlab chiqarishning ko’proq hajmini ta’minlashi hisoblanadi. Odatda iqtisodiy o’sish jamiyatning har xil mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha quvvatining mutanosib ko’payishiga olib kelmaydi. Ayrim mahsulot turlarini ishlab chiqarish hajmi ko’payishi, boshqalari o’zgarishsiz qolishi mumkin. Ishlab chiqarishning samaradorligi va uning ko’rsatkichlari Ishlab chiqarish samaradorligi va uni oshirish masalasi xar doim iqtisodiyot nazariyasi fanining dolzarb muammosi sifatida, uning diqqat markazida bo’lib keladi. Ayniqsa hozirgi paytda bu masala yanada keskin qo’yilmoqda. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarish samaradorligini oshirmasdan turib mamlakatimiz oldida turgan muhim masala mustaqil iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish vazifasini amalga oshirib bo’lmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning asosiy maqsadi foyda olishga qaratilganligi sababli har bir iqtisodiy sub’ekt ko’proq foyda olishga intiladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning samaradorligini olingan foydaning (F) ishlab chiqarishga sarflangan resurs xarajatlariga (IХ) nisbati bilan aniqlanadi, ya’ni: % 100 '  ИХ Ф Р . Bu yerda: R’ - foyda normasi, IХ – iqtisodiy resurs xarajatlari. Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p qirrali masala bo’lib, bu aytilgan birgina asosiy ko’rsatkichda, uni to’la ravishda har tomonlama ifodalab bo’lmaydi. Shuning uchun ishlab chiqarish samaradorligini to’la ifodalashda unda qatnashgan omillarning unumdorligini, ulardan samarali foydalanish darajasini bildiradigan ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Bulardan biri mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi deb ishchi kuchining vaqt birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab 12 chiqarilgan mahsulotning (iste’mol qiymatining) sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Sarflangan mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va h.k. bilan belgilanadi. Agar mehnat unumdorligini MU, mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini esa - V bilan belgilasak, mehnat unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: В М МУ  . Mehnat unumdorligi sarflangan jonli mehnatning har bir birligi evaziga ya’ni kishi kuni, kishi soati hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi degan ko’rsatkichdan ham foydalaniladi va unda ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi evaziga olingan mahsulot, daromad yoki foyda bilan aniqlanadi. Agar kapital unumdorligini - KU deb, ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini - K, mahsulotni - M, yalpi daromadni - YaD bilan, foydani - F bilan belgilasak quyidagi formulalar hosil bo’ladi: К М КУ  ; К ЯД КУ  ; К Ф КУ  . Ishlab chiqarishning muhim omillaridan biri yer hisoblanishi sababli yerdan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichi ham aniqlanadi. Bu ko’rsatkich olingan mahsulot hajmining yer maydoniga (gektarga) nisbati bilan hisoblanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta’sir qiladi: 1. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan ishlab chiqarishda qo’llash. 2. Ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash. 3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo’g’inlarini o’zgartirish. 4. Ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish va ularning faolligini oshirish. 5. Mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi 12 chiqarilgan mahsulotning (iste’mol qiymatining) sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan belgilanadi. Sarflangan mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va h.k. bilan belgilanadi. Agar mehnat unumdorligini MU, mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini esa - V bilan belgilasak, mehnat unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: В М МУ  . Mehnat unumdorligi sarflangan jonli mehnatning har bir birligi evaziga ya’ni kishi kuni, kishi soati hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi degan ko’rsatkichdan ham foydalaniladi va unda ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi evaziga olingan mahsulot, daromad yoki foyda bilan aniqlanadi. Agar kapital unumdorligini - KU deb, ishlab chiqarishda qatnashgan kapital miqdorini - K, mahsulotni - M, yalpi daromadni - YaD bilan, foydani - F bilan belgilasak quyidagi formulalar hosil bo’ladi: К М КУ  ; К ЯД КУ  ; К Ф КУ  . Ishlab chiqarishning muhim omillaridan biri yer hisoblanishi sababli yerdan foydalanish samaradorligi ko’rsatkichi ham aniqlanadi. Bu ko’rsatkich olingan mahsulot hajmining yer maydoniga (gektarga) nisbati bilan hisoblanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni ham bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta’sir qiladi: 1. Ilmiy-texnik taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan ishlab chiqarishda qo’llash. 2. Ishlab chiqarishni ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash. 3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning tashkiliy bo’g’inlarini o’zgartirish. 4. Ishlab chiqaruvchilarni rag’batlantirish va ularning faolligini oshirish. 5. Mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab foydalanish, yangi, arzon, sifatli xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi 13 hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga joriy qilish. 6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va mutaxassislar tayyorlash. 13 hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor zotlarini topib ishlab chiqarishga joriy qilish. 6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk ishchi va mutaxassislar tayyorlash. 14 2. Fermer xo'jaligida maxsulot ishlab chiqarish xolati taxlili “Tannarx ” tushinchasi, uning moxiyati Har qanday ishlab chiqarish ma`lum xarajatlar bo`lishini talab qiladi. Boshqacha aytganda, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun resurslar sarf qilinadi. Jumladan, kishilar mehnat qiladi va o`z kuchini sarflaydi. Ularning qilgan mehnati uchun xaq to`lanadi. Mehnat uchun to`langan haq va uning qo`shimchalari ishlab chiqarish uchun xarajat hisoblanadi. Qishloq xo`jaligida mahsulot ishlab chiqarish uchun urug`lik, yoqilgi – moylash materallari, o`g`itlar, yem-xashak, ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq xarajatlar va boshqa materiallar sarflanadi. Ular ham ma`lum bahoga (qiymatga) ega. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar ishtirok etadi. Asosiy vositalar jismonan eskiradi. Bu eskirishning miqdori amortizatsiya ajratmasi yordamida aniqlanadi. Amotrtizatsiya xarajatlari ham mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari hisoblanadi. Bu tushinchadan “mahsulot tannarxi” tushinchasi kelib chiqadi. Mahsulot tannarxi deganda mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning puldagi ifodasi tushuniladi. Mahsulot tannarxi shu mahsulot qiymatining bir qismi hisoblanadi. Mahsulot qiymati bilan tannarxi o`rtasidagi farq umumiy holda foydani ifodalaydi. Iqtisodiy fan tannarxning ikki turini bir-biridan farqlaydi. Birinchisi, mahsulotning ishlab chiqarish tannarxidir. Bu mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Ikkinchisi, mahsulot birligining to`liq tannarxi. Mahsulot birligining to`liq tannarxi uni ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq xarajatlarning puldagi ifodasidir. Xo`jaliklar doirasida reja va hisobot tannarxi ham hisoblanadi. Reja tannarxi me`yor asosidagi xarajatlar bo`yicha hisoblanadi va olinishi kutilayotgan mahsulot miqdori asosida belgilanadi. Hisobot tannarxi esa xaqiqatdan qilingan xarajatlar va haqiqatda olingan mahsulot asosida aniqlanadi. Mahsulot tannarxi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi. Unda mehnatning unumdorligi, ishlab chiqarishning ixtisoslashganlik va intensivlashganlik darajasi, tejamkorlik, ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi, texnikalardan va 14 2. Fermer xo'jaligida maxsulot ishlab chiqarish xolati taxlili “Tannarx ” tushinchasi, uning moxiyati Har qanday ishlab chiqarish ma`lum xarajatlar bo`lishini talab qiladi. Boshqacha aytganda, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun resurslar sarf qilinadi. Jumladan, kishilar mehnat qiladi va o`z kuchini sarflaydi. Ularning qilgan mehnati uchun xaq to`lanadi. Mehnat uchun to`langan haq va uning qo`shimchalari ishlab chiqarish uchun xarajat hisoblanadi. Qishloq xo`jaligida mahsulot ishlab chiqarish uchun urug`lik, yoqilgi – moylash materallari, o`g`itlar, yem-xashak, ishlab chiqarishni boshqarish bilan bog`liq xarajatlar va boshqa materiallar sarflanadi. Ular ham ma`lum bahoga (qiymatga) ega. Ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar ishtirok etadi. Asosiy vositalar jismonan eskiradi. Bu eskirishning miqdori amortizatsiya ajratmasi yordamida aniqlanadi. Amotrtizatsiya xarajatlari ham mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari hisoblanadi. Bu tushinchadan “mahsulot tannarxi” tushinchasi kelib chiqadi. Mahsulot tannarxi deganda mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlarning puldagi ifodasi tushuniladi. Mahsulot tannarxi shu mahsulot qiymatining bir qismi hisoblanadi. Mahsulot qiymati bilan tannarxi o`rtasidagi farq umumiy holda foydani ifodalaydi. Iqtisodiy fan tannarxning ikki turini bir-biridan farqlaydi. Birinchisi, mahsulotning ishlab chiqarish tannarxidir. Bu mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Ikkinchisi, mahsulot birligining to`liq tannarxi. Mahsulot birligining to`liq tannarxi uni ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq xarajatlarning puldagi ifodasidir. Xo`jaliklar doirasida reja va hisobot tannarxi ham hisoblanadi. Reja tannarxi me`yor asosidagi xarajatlar bo`yicha hisoblanadi va olinishi kutilayotgan mahsulot miqdori asosida belgilanadi. Hisobot tannarxi esa xaqiqatdan qilingan xarajatlar va haqiqatda olingan mahsulot asosida aniqlanadi. Mahsulot tannarxi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi. Unda mehnatning unumdorligi, ishlab chiqarishning ixtisoslashganlik va intensivlashganlik darajasi, tejamkorlik, ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi, texnikalardan va 15 fan yutiqlaridan qay darajada foydalanilayotganligi ifodalanadi. Mahsulot tannarxining darajasi korxonaning, ishlab chiqarishning kelajagini belgilaydi. Agarda mahsulot birligi tannarxi shu mahsulot bozoridagi narxdan baland bo`lsa, bu mahsulotni ishlab chiqarish zarar keltiradi. Bu esa, o`z qonuniyati asosida shu mahsulotning tannarxini belgilaydi. YA`ni uni ishlab chiqarayotgan korxonada aynan shu mahsulot asosiy mahsulot hisoblansa, korxona bankrot holatiga tushib qoladi. Agarda, mahsulot tannarxi shu mahsulot bozorida shakllangan narxdan past bo`lsa, uni ishlab chiqaruvchi foyda oladi. Bu esa, ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti talabiga javob beradi, degan so`z. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir ishlab chiqarish, xizmat turi, korxona foyda olgan taqdirdagina o`z foliyatini davom ettirishi mumkin. Individual va tarmoq tannarxi ham mavjud. Individual tannarx – bir mahsulotning bir karxona miqiyosida shakllangan tannarxidir. Tarmoq tannarxi esa, alohida ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari tannarxi asosida o`rtacha hisoblangan ko`rsatkichdir. Qishloq xo`jaligi mahsulotlarining tannarxini hisoblash tartibi Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan resurslarning xarajatini (miqdorini) joriy narxlarda hisoblash asosida aniqlanadi. Qishloq xo`jaligida mahsulotlar tannarxini aniqlashda xarajatlarni ma`lum guruhlarga bo`lish zaruriyatibor va undan foydalinadi. Xarajatlarni guruhlarga bo`lish mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi deb ataladi. Kalkulyatsiya – qilinayotgan xarajatlarni guruhlarga, xarajat moddalariga bo`lishdir. Qishlaq xo`jaligida mahsulot tannarxiga quydagi xarajatlar kiradi. № Xarajat moddalari O`simlikchilikda Chorvachilikda 1. Ish haqi qo`shimchalari bilan Q Q 2. Urug`lik Q - 3. Yem-xashak - Q 15 fan yutiqlaridan qay darajada foydalanilayotganligi ifodalanadi. Mahsulot tannarxining darajasi korxonaning, ishlab chiqarishning kelajagini belgilaydi. Agarda mahsulot birligi tannarxi shu mahsulot bozoridagi narxdan baland bo`lsa, bu mahsulotni ishlab chiqarish zarar keltiradi. Bu esa, o`z qonuniyati asosida shu mahsulotning tannarxini belgilaydi. YA`ni uni ishlab chiqarayotgan korxonada aynan shu mahsulot asosiy mahsulot hisoblansa, korxona bankrot holatiga tushib qoladi. Agarda, mahsulot tannarxi shu mahsulot bozorida shakllangan narxdan past bo`lsa, uni ishlab chiqaruvchi foyda oladi. Bu esa, ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti talabiga javob beradi, degan so`z. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir ishlab chiqarish, xizmat turi, korxona foyda olgan taqdirdagina o`z foliyatini davom ettirishi mumkin. Individual va tarmoq tannarxi ham mavjud. Individual tannarx – bir mahsulotning bir karxona miqiyosida shakllangan tannarxidir. Tarmoq tannarxi esa, alohida ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari tannarxi asosida o`rtacha hisoblangan ko`rsatkichdir. Qishloq xo`jaligi mahsulotlarining tannarxini hisoblash tartibi Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxi mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan resurslarning xarajatini (miqdorini) joriy narxlarda hisoblash asosida aniqlanadi. Qishloq xo`jaligida mahsulotlar tannarxini aniqlashda xarajatlarni ma`lum guruhlarga bo`lish zaruriyatibor va undan foydalinadi. Xarajatlarni guruhlarga bo`lish mahsulot tannarxi kalkulyatsiyasi deb ataladi. Kalkulyatsiya – qilinayotgan xarajatlarni guruhlarga, xarajat moddalariga bo`lishdir. Qishlaq xo`jaligida mahsulot tannarxiga quydagi xarajatlar kiradi. № Xarajat moddalari O`simlikchilikda Chorvachilikda 1. Ish haqi qo`shimchalari bilan Q Q 2. Urug`lik Q - 3. Yem-xashak - Q 16 4. Yoqilg`i-moylash materiallari Q Q 5. O`g`it Q - 6. Zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash vositalari Q Q 7. Asosiy ishlab chiqarish vositalarini saqlash Q Q 8. Ish va xizmatlar Q Q 3-chizma. Qishloq xo`jaligida mahsulotlar tannarxini belgilovchi xarajatlar turlari Tannaxning tarkibini yillar davomida tahlil qilib o`rganish iqtisodchilarga, xo`jalik rahbarlariga mavjud kamchilik va foydalanilmayotgan imkoniyatlarni ko`rsatadi. Mahsulot tannarxiga kirgan xarajatlar tarkibi, miqdori va iqtisodiy mohiyati jihatidan bir – biridan farq qiladi. Shuning uchun ularni xarajat moddalariga to`g`ri bo`lish katta ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab xarajatlar to`g`ri yoki bevosita hamda egri yoki bilvosita xarajatlarga bo`linadi. Bevosita xarajatlar mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi va tannaxga to`g`ridan – to`g`ri kiradi. Bularga o`g`itlar, urug`liklar, yem – xashak, shu mahsulotni ishlab chiqarishda ishtirok etkanlarning shi haqi va boshqalar kiradi. Lekin qishloq xo`jaligining o`ziga xosligi shundaki, unda bir xodim yoki bir texnika vositasi bir yilda bir nechta mahsulot ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Ularning xarajatlariana shu mahsulotlar o`rtasida taqsimlash ma`lum qiyinchiliklar tug`diradi. Ayniqsa, korxonani boshqarish bilan bog`liq xarajatlar bu borada alohida metodikani talab qiladi. Bu xarajatlar bir mahsulotturiga to`g`ridan – to`g`ri kirmaganligi sababli ularni bilvosita yoki egri xarajatlar deb yuritiladi. Qishloq xo`jaligida barcha xarajatlar 1 gektar yoki bir bosh chorva hayvonigahisoblanadi. Bir gektar yerdan olingan mahsulot miqtoriga shu bir gektar yerga ketgan xarajatlar g`miqtori uni shu chorva molidan olingan mahsulotga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Bu bir qarashda ancha tushinarliga o`xshaydi. Aslida esa 16 4. Yoqilg`i-moylash materiallari Q Q 5. O`g`it Q - 6. Zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurash vositalari Q Q 7. Asosiy ishlab chiqarish vositalarini saqlash Q Q 8. Ish va xizmatlar Q Q 3-chizma. Qishloq xo`jaligida mahsulotlar tannarxini belgilovchi xarajatlar turlari Tannaxning tarkibini yillar davomida tahlil qilib o`rganish iqtisodchilarga, xo`jalik rahbarlariga mavjud kamchilik va foydalanilmayotgan imkoniyatlarni ko`rsatadi. Mahsulot tannarxiga kirgan xarajatlar tarkibi, miqdori va iqtisodiy mohiyati jihatidan bir – biridan farq qiladi. Shuning uchun ularni xarajat moddalariga to`g`ri bo`lish katta ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab xarajatlar to`g`ri yoki bevosita hamda egri yoki bilvosita xarajatlarga bo`linadi. Bevosita xarajatlar mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi va tannaxga to`g`ridan – to`g`ri kiradi. Bularga o`g`itlar, urug`liklar, yem – xashak, shu mahsulotni ishlab chiqarishda ishtirok etkanlarning shi haqi va boshqalar kiradi. Lekin qishloq xo`jaligining o`ziga xosligi shundaki, unda bir xodim yoki bir texnika vositasi bir yilda bir nechta mahsulot ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Ularning xarajatlariana shu mahsulotlar o`rtasida taqsimlash ma`lum qiyinchiliklar tug`diradi. Ayniqsa, korxonani boshqarish bilan bog`liq xarajatlar bu borada alohida metodikani talab qiladi. Bu xarajatlar bir mahsulotturiga to`g`ridan – to`g`ri kirmaganligi sababli ularni bilvosita yoki egri xarajatlar deb yuritiladi. Qishloq xo`jaligida barcha xarajatlar 1 gektar yoki bir bosh chorva hayvonigahisoblanadi. Bir gektar yerdan olingan mahsulot miqtoriga shu bir gektar yerga ketgan xarajatlar g`miqtori uni shu chorva molidan olingan mahsulotga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Bu bir qarashda ancha tushinarliga o`xshaydi. Aslida esa 17 bunda o`ziga xos qiyinchiliklar mavjud. Gap shundaki, qishloq xo`jaligida bir ishlab chiqarish jarayonida asosiy, qo`shimcha va yondash mahsulotlar olinadi. Olingan buzoq qo`shimcha mahsulot hisoblanadi. Shu sigirdan 5 – 6 tonna miqdorida organik o`g`it – go`ng olinadi. Bu mahsulot yondash mahsulot hisoblanadi. Barcha xarajatlar bir bosh sigirga qilingan. YA`ni, sigir boqilgan va natijada 3 xil mahsulot olingan. Biz sutga, buzoqqa va go`ngga alohida xarajat qilgan emasmiz. Bunday holda mahsulot birligining tannarxini hisoblash o`ziga xos murakkablikni keltirib chiqaradi. O`simlikchilikda esa barcha xarajatlar bir gektarga qilinadi. Masalan, bir gektar yerga don ekdik. Yerni tayyorladik, urug`lik sarfladik, o`g`it berdik, sug`ordik va hosilni yig`ishtirib oldik. Donchilikda asosiy mahsulot don olindi. Qo`shimcha mahsulot-don chiqindisi va yondash mahsulot – samon olindi. Ana shu mahsulotlarga xarajatlarni taqsimlash zarurati kelib chiqadi. Bunday hollarda bir necha usul bilan mahsulotlar tannarxi aniqlanadi. Birinchi usul qo`shimcha va yondash mahsulot ilmiy asoslangan ma`lum koeffitsiyentlar orqali asosiy mahsulotga aylantirib olinadi. Natijada xarajatlar mahsulot hajmiga taqsimlanadi va bir birlik mahsulot tannarxi aniqlanadi. Keyin yana koeffitsiyentlar yordamida qo`shimcha va yondash mahsulot tannarxi aniqlanadi. Ikkinchi usulda mahsulotlarning narxi asosida qilingan xarajatlar taqsimlanadi. Uchinchi usulda yondash mahsulotning qiymati aniqlanadi va qilingan xarajatlardan chiqarib tashlanadi. Qolgan xarajatlar asosiy va qo`shimcha mahsulotlarga taqsimlanadi. 17 bunda o`ziga xos qiyinchiliklar mavjud. Gap shundaki, qishloq xo`jaligida bir ishlab chiqarish jarayonida asosiy, qo`shimcha va yondash mahsulotlar olinadi. Olingan buzoq qo`shimcha mahsulot hisoblanadi. Shu sigirdan 5 – 6 tonna miqdorida organik o`g`it – go`ng olinadi. Bu mahsulot yondash mahsulot hisoblanadi. Barcha xarajatlar bir bosh sigirga qilingan. YA`ni, sigir boqilgan va natijada 3 xil mahsulot olingan. Biz sutga, buzoqqa va go`ngga alohida xarajat qilgan emasmiz. Bunday holda mahsulot birligining tannarxini hisoblash o`ziga xos murakkablikni keltirib chiqaradi. O`simlikchilikda esa barcha xarajatlar bir gektarga qilinadi. Masalan, bir gektar yerga don ekdik. Yerni tayyorladik, urug`lik sarfladik, o`g`it berdik, sug`ordik va hosilni yig`ishtirib oldik. Donchilikda asosiy mahsulot don olindi. Qo`shimcha mahsulot-don chiqindisi va yondash mahsulot – samon olindi. Ana shu mahsulotlarga xarajatlarni taqsimlash zarurati kelib chiqadi. Bunday hollarda bir necha usul bilan mahsulotlar tannarxi aniqlanadi. Birinchi usul qo`shimcha va yondash mahsulot ilmiy asoslangan ma`lum koeffitsiyentlar orqali asosiy mahsulotga aylantirib olinadi. Natijada xarajatlar mahsulot hajmiga taqsimlanadi va bir birlik mahsulot tannarxi aniqlanadi. Keyin yana koeffitsiyentlar yordamida qo`shimcha va yondash mahsulot tannarxi aniqlanadi. Ikkinchi usulda mahsulotlarning narxi asosida qilingan xarajatlar taqsimlanadi. Uchinchi usulda yondash mahsulotning qiymati aniqlanadi va qilingan xarajatlardan chiqarib tashlanadi. Qolgan xarajatlar asosiy va qo`shimcha mahsulotlarga taqsimlanadi. 18 18 19 19 20 3. Fermer xo'jaligida maxsulot ishlab chiqarishni yaxshilash yo`li Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxini pasaytirish yo`llari Qishloq xo`jaligida mahsulot birligining tannarxini pasaytirish eng zarur masalalardan biridir. Mahsulot birligi tannarxinikamaytirish resurslar cheklangan sharoitda katta amaliy ag`amiyat kasb etadi. Mahsulot tannarxi to`g`ridan – to`g`ri ikki omilga bog`liq. Birinchidan, yetishtirilayotgan mahsulotning miqdoriga bog`liq. Yetishtirilayotgan mahsulot miqdorining oshishiga nimalar ijobiy ta`sir etsa, ular ustida ishlash lozim. Bularga dehqonchilikda quyidagilar kiradi:  yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv resurslaridan samarali foydalanish. Bu, o`z navbatida,hosildorlikning o`sishiga olib keladi;  regionlar sharoitiga mos bo`lgan, ilmiy asoslanganqishloq xo`jaligi yuritish tizimini joriy etish;  almashlab ekishni to`g`ri joriy qilish, talab va imkoniyatdan kelib chiqqan holda ekin turlarini joylashtirishniratsional tashkil etish;  urug`chilikni yaxshilash, seleksiya ishlarini jonlantirish;  mineral va organik o`g`itlardan foydalanishni ilmiy asosga qo`yish, barcha kimyoviy vositalardan samarali foydalanish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish.  Dehqonchilik tarmoqlarida mahsulotlar tannarxining past bo`lishiga xarajatlarni tejash ham katta ta`sir ko`rsatadi. Bu boradagi omillarga quydagilarkiradi:  ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish;  ekinlarni parvarishlashda intensiv texnologiyalarni qo`llash;  ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish;  ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish; 20 3. Fermer xo'jaligida maxsulot ishlab chiqarishni yaxshilash yo`li Qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxini pasaytirish yo`llari Qishloq xo`jaligida mahsulot birligining tannarxini pasaytirish eng zarur masalalardan biridir. Mahsulot birligi tannarxinikamaytirish resurslar cheklangan sharoitda katta amaliy ag`amiyat kasb etadi. Mahsulot tannarxi to`g`ridan – to`g`ri ikki omilga bog`liq. Birinchidan, yetishtirilayotgan mahsulotning miqdoriga bog`liq. Yetishtirilayotgan mahsulot miqdorining oshishiga nimalar ijobiy ta`sir etsa, ular ustida ishlash lozim. Bularga dehqonchilikda quyidagilar kiradi:  yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv resurslaridan samarali foydalanish. Bu, o`z navbatida,hosildorlikning o`sishiga olib keladi;  regionlar sharoitiga mos bo`lgan, ilmiy asoslanganqishloq xo`jaligi yuritish tizimini joriy etish;  almashlab ekishni to`g`ri joriy qilish, talab va imkoniyatdan kelib chiqqan holda ekin turlarini joylashtirishniratsional tashkil etish;  urug`chilikni yaxshilash, seleksiya ishlarini jonlantirish;  mineral va organik o`g`itlardan foydalanishni ilmiy asosga qo`yish, barcha kimyoviy vositalardan samarali foydalanish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish.  Dehqonchilik tarmoqlarida mahsulotlar tannarxining past bo`lishiga xarajatlarni tejash ham katta ta`sir ko`rsatadi. Bu boradagi omillarga quydagilarkiradi:  ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish;  ekinlarni parvarishlashda intensiv texnologiyalarni qo`llash;  ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish;  ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish; 21  agrosanoat integratsiyasini chuqurlashtirish, agrosanoat majmuasiga kiruvchi tarmoqlarning mutanosib rivojlantirilishi;  boshqaruv tizimini rivojlantirish hisobiga u bilan bog`liq xarajatlarni tejash;  qishloq joylarda ijtimoiy rivojlanishni ta`minlash.  chorvachilik tarmog`ida mahsulot birligi tannarxiningpasayishiga quyidagi omillar ta`sir qiladi:  chorvachilikning yem – xashak bazasini mustahkamlash, yem – xashakning sifatini oo`irish va nisbatan arzon bo`lio`ini ta`minlash;  chorva mollarining zotini, poda tarkibini yaxshilash;  chorva mollarini saqlash, boqshning intensiv texnologiyalaridan foydalanish;  chorvachilik mahsulotlari sifatini oshirish;  chorvachilikda ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish;  fondlardan foydalanishning eng optimal yo`llaridan foydalanish;  ishlab chiqarish quyuqlashuvi va ixtisoslashuvining eng maqul hajmlarini tashkil etish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;  qishloqda ijtimoiy masalalarning yechimini topish;  barcha xarajatlarnitejamkorlik bilan amalga oshirish, bu borada mavjud texnologiyalardan, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridan samarali foydalanish;  mahsulot nobudgarchiligiga yo`l qo`ymaslik. Ushbu omillarning barchasiga katta e`tibor berish zarurati mavjud. Albatta, bu masalalarni to`g`ri hal etish ishchi xodimlarning nafoqat manfaatdorligiga, balki bilim va tajribalariga ham bog`liq. Shu sababli qishloq xo`jaligida mehnat qilayotganlarning bilim va tajribasini tinmasdan oshirib borishni ta`minlash kerak. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi - bu tashkilot faoliyatini tavsiflovchi ikkita asosiy ko'rsatkichdir. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish 21  agrosanoat integratsiyasini chuqurlashtirish, agrosanoat majmuasiga kiruvchi tarmoqlarning mutanosib rivojlantirilishi;  boshqaruv tizimini rivojlantirish hisobiga u bilan bog`liq xarajatlarni tejash;  qishloq joylarda ijtimoiy rivojlanishni ta`minlash.  chorvachilik tarmog`ida mahsulot birligi tannarxiningpasayishiga quyidagi omillar ta`sir qiladi:  chorvachilikning yem – xashak bazasini mustahkamlash, yem – xashakning sifatini oo`irish va nisbatan arzon bo`lio`ini ta`minlash;  chorva mollarining zotini, poda tarkibini yaxshilash;  chorva mollarini saqlash, boqshning intensiv texnologiyalaridan foydalanish;  chorvachilik mahsulotlari sifatini oshirish;  chorvachilikda ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish;  fondlardan foydalanishning eng optimal yo`llaridan foydalanish;  ishlab chiqarish quyuqlashuvi va ixtisoslashuvining eng maqul hajmlarini tashkil etish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;  qishloqda ijtimoiy masalalarning yechimini topish;  barcha xarajatlarnitejamkorlik bilan amalga oshirish, bu borada mavjud texnologiyalardan, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridan samarali foydalanish;  mahsulot nobudgarchiligiga yo`l qo`ymaslik. Ushbu omillarning barchasiga katta e`tibor berish zarurati mavjud. Albatta, bu masalalarni to`g`ri hal etish ishchi xodimlarning nafoqat manfaatdorligiga, balki bilim va tajribalariga ham bog`liq. Shu sababli qishloq xo`jaligida mehnat qilayotganlarning bilim va tajribasini tinmasdan oshirib borishni ta`minlash kerak. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish hajmi - bu tashkilot faoliyatini tavsiflovchi ikkita asosiy ko'rsatkichdir. Mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish 22 xarajatlarini tahlil qilish kompaniya faoliyatini baholashga yordam beradi, oqilona rejalashtirishga yordam beradi. Iqtisodiy tahlil tizimida mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlili katta o'rinni egallaydi. Tahlilning maqsad va vazifalari Tahlilning asosiy maqsadi - sotish hajmini oshirish, eng yuqori foyda olish, sanoatdagi ulushni kengaytirish va raqobatchilardan ustunlikni oshirish. U sotish hajmini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun ilgari foydalanilmagan zaxiralardan foydalanishning eng samarali usullarini aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarish va sotishni tahlil qilish vazifasi butun korxona va xususan uning mahsulotlarining raqobatbardoshligini, shuningdek, o'zgaruvchan bozor sharoitlarida kompaniyaning resurslarni boshqarish qobiliyatini baholashdan iborat. Batafsilroq tahlil vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin: Ishlab chiqarish rejasi va sotish rejasining bajarilish darajasini baholash. Sotish va chiqarish hajmlaridagi o'zgarishlarni o'rganish. Bu ko'rsatkichlar dinamikasiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlash. Yetkazib berish shartnomalarini bajarish darajasini, mahsulot sifatini, ishlab chiqarish ritmini va boshqalarni baholash. Mahsulotlar sonini ko‘paytirish uchun xo‘jalik ichidagi zaxiralarni aniqlash. Topilgan zahiralarni o'zlashtirishga yordam beradigan chora-tadbirlar ishlab chiqish. Tahlil ob'ektlari quyidagilar bo'lishi mumkin: Ishlab chiqarish hajmlari. Sotilgan mahsulotlar soni. Diapazon. Tovarlarning sifati. Mahsulotlarning ritmi. Tahlil texnologiyasi 22 xarajatlarini tahlil qilish kompaniya faoliyatini baholashga yordam beradi, oqilona rejalashtirishga yordam beradi. Iqtisodiy tahlil tizimida mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlili katta o'rinni egallaydi. Tahlilning maqsad va vazifalari Tahlilning asosiy maqsadi - sotish hajmini oshirish, eng yuqori foyda olish, sanoatdagi ulushni kengaytirish va raqobatchilardan ustunlikni oshirish. U sotish hajmini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun ilgari foydalanilmagan zaxiralardan foydalanishning eng samarali usullarini aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarish va sotishni tahlil qilish vazifasi butun korxona va xususan uning mahsulotlarining raqobatbardoshligini, shuningdek, o'zgaruvchan bozor sharoitlarida kompaniyaning resurslarni boshqarish qobiliyatini baholashdan iborat. Batafsilroq tahlil vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin: Ishlab chiqarish rejasi va sotish rejasining bajarilish darajasini baholash. Sotish va chiqarish hajmlaridagi o'zgarishlarni o'rganish. Bu ko'rsatkichlar dinamikasiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlash. Yetkazib berish shartnomalarini bajarish darajasini, mahsulot sifatini, ishlab chiqarish ritmini va boshqalarni baholash. Mahsulotlar sonini ko‘paytirish uchun xo‘jalik ichidagi zaxiralarni aniqlash. Topilgan zahiralarni o'zlashtirishga yordam beradigan chora-tadbirlar ishlab chiqish. Tahlil ob'ektlari quyidagilar bo'lishi mumkin: Ishlab chiqarish hajmlari. Sotilgan mahsulotlar soni. Diapazon. Tovarlarning sifati. Mahsulotlarning ritmi. Tahlil texnologiyasi 23 Har bir ishlab chiqarishga ega bo'lgan bir qator xususiyatlar tahlil qanday ketma-ketlikda amalga oshirilishini, qanday usullardan foydalanishni aniqlaydi. Tahlil uchun ma'lumot manbalari kompaniyaning biznes rejalari, operatsion jadvallari, shuningdek statistik ma'lumotlar va hisobotlar bo'lishi mumkin. Statistik hisobotlar uchun yillik, choraklik va oylik shakllardan foydalaniladi. Moliyaviy hisobotlar orasida zararlar, foydalar to'g'risidagi hisobotlar, mahsulotlar harakati to'g'risidagi hisobotlar, barcha turdagi buxgalteriya hisobotlari va registrlar qo'llaniladi. Operatsion tahlil qilish uchun birlamchi buxgalteriya hisoboti qo'llaniladi. Ishlab chiqarish hajmini turli usullar bilan o'lchash mumkin. Ba'zan ular pul yoki qiymat ko'rsatkichlaridan foydalanadilar, ba'zan tabiiy va shartli ravishda tabiiydir. Tabiiy ko'rsatkichlar mahsulot soni, tonna, litr, kvadrat yoki kubometr mahsulotdir. Shartli tabiiy ko'rsatkichlar tabiiy ko'rsatkichlarga yaqin. Ular har xil turdagi mahsulotlarning ishlashini umumlashtirish uchun ishlatiladi. Misol uchun, yoqilg'i uning kalorifik qiymatiga muvofiq an'anaviy ko'rsatkichlarga aylantirilishi mumkin va devorlarni qurish uchun materiallar g'ishtning parametrlari bo'yicha an'anaviy ko'rsatkichlarga aylantiriladi. Shuningdek, tahlil qilishda ma'lum hajmdagi mahsulot ishlab chiqarishda bajariladigan ish hajmini hisobga olish kerak. Buning uchun quyidagi ko'rsatkichlardan foydalanish mumkin: Standart soatlar - mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqti miqdorini aniqlash imkonini beradi. Normallashtirilgan ish haqi. Qayta ishlashning standart qiymati - ishlab chiqarish tannarxi va uni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan materiallar va butlovchi qismlarning narxi o'rtasidagi farqni bildiradi. Yangi yaratilgan qiymat shartli ravishda sof va sof ishlab chiqarish ko'rsatkichidir. 23 Har bir ishlab chiqarishga ega bo'lgan bir qator xususiyatlar tahlil qanday ketma-ketlikda amalga oshirilishini, qanday usullardan foydalanishni aniqlaydi. Tahlil uchun ma'lumot manbalari kompaniyaning biznes rejalari, operatsion jadvallari, shuningdek statistik ma'lumotlar va hisobotlar bo'lishi mumkin. Statistik hisobotlar uchun yillik, choraklik va oylik shakllardan foydalaniladi. Moliyaviy hisobotlar orasida zararlar, foydalar to'g'risidagi hisobotlar, mahsulotlar harakati to'g'risidagi hisobotlar, barcha turdagi buxgalteriya hisobotlari va registrlar qo'llaniladi. Operatsion tahlil qilish uchun birlamchi buxgalteriya hisoboti qo'llaniladi. Ishlab chiqarish hajmini turli usullar bilan o'lchash mumkin. Ba'zan ular pul yoki qiymat ko'rsatkichlaridan foydalanadilar, ba'zan tabiiy va shartli ravishda tabiiydir. Tabiiy ko'rsatkichlar mahsulot soni, tonna, litr, kvadrat yoki kubometr mahsulotdir. Shartli tabiiy ko'rsatkichlar tabiiy ko'rsatkichlarga yaqin. Ular har xil turdagi mahsulotlarning ishlashini umumlashtirish uchun ishlatiladi. Misol uchun, yoqilg'i uning kalorifik qiymatiga muvofiq an'anaviy ko'rsatkichlarga aylantirilishi mumkin va devorlarni qurish uchun materiallar g'ishtning parametrlari bo'yicha an'anaviy ko'rsatkichlarga aylantiriladi. Shuningdek, tahlil qilishda ma'lum hajmdagi mahsulot ishlab chiqarishda bajariladigan ish hajmini hisobga olish kerak. Buning uchun quyidagi ko'rsatkichlardan foydalanish mumkin: Standart soatlar - mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqti miqdorini aniqlash imkonini beradi. Normallashtirilgan ish haqi. Qayta ishlashning standart qiymati - ishlab chiqarish tannarxi va uni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan materiallar va butlovchi qismlarning narxi o'rtasidagi farqni bildiradi. Yangi yaratilgan qiymat shartli ravishda sof va sof ishlab chiqarish ko'rsatkichidir. 24 Sof ishlab chiqarish ko'rsatkichi - bu QQSsiz ulgurji narx va amortizatsiya ajratmalarini hisobga olgan holda xarajatlar o'rtasidagi farq. Sof ishlab chiqarish - bu pensiya jamg'armasiga va boshqa fondlarga badallar bilan ish haqi fondining yig'indisi va korxona oladigan foyda. Shartli sof mahsulotga amortizatsiya to'lovlari ham kiradi. Ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun zaxiralar Ishlab chiqarish va sotish ko'rsatkichlarini tahlil qilish amalga oshiriladigan asosiy maqsadlardan biri bu mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish imkonini beradigan zaxiralarni aniqlashdir. Ushbu zaxiralar orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin: Uskunaning ishlashidagi smenalar sonining ko'payishi. Zaxira miqdori qo'shimcha ish soatlari soni va bir soatda ishlab chiqarilgan o'rtacha mahsulot sonining ko'paytmasidir. Bir smenada yoki butun smenada ishlamay qolishga olib keladigan sabablarni bartaraf etish. Mavjud, lekin o'rnatilmagan uskunani ishga tushirish. Mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqtni qisqartiradigan tadbirlarni amalga oshirish. Katta miqdordagi chiqindilarning sabablarini yo'q qiling. Rejada belgilangan chiqindilardan foydali foydalanish. Korxonaning moddiy resurslarini tejash. Xodimlar sonini rejalashtirilgan darajaga ko'paytirish yoki kamaytirish, maksimal ishlab chiqarish samaradorligini saqlab qolish imkonini beradi. Ishlab chiqarishning mehnat zichligi darajasini pasaytirish. Qaysi zahiralarni ishlab chiqarishda ishlatish mumkinligini aniqlagandan so'ng, foydalanish mumkin bo'lgan zaxiralarning umumiy miqdorini hisoblashingiz kerak. Zaxira miqdorini qo'shib bo'lmaydi, chunki ular turli omillar guruhlariga tegishli. Omillar uch guruhga bo'linadi va zaxira miqdori eng kichik bo'lgan guruh ko'rsatma sifatida tanlanadi. Bu miqdor boshqa ikki guruh shaklida ta'minlanadi, ya'ni uni murakkab deb atash mumkin. 24 Sof ishlab chiqarish ko'rsatkichi - bu QQSsiz ulgurji narx va amortizatsiya ajratmalarini hisobga olgan holda xarajatlar o'rtasidagi farq. Sof ishlab chiqarish - bu pensiya jamg'armasiga va boshqa fondlarga badallar bilan ish haqi fondining yig'indisi va korxona oladigan foyda. Shartli sof mahsulotga amortizatsiya to'lovlari ham kiradi. Ishlab chiqarish hajmini oshirish uchun zaxiralar Ishlab chiqarish va sotish ko'rsatkichlarini tahlil qilish amalga oshiriladigan asosiy maqsadlardan biri bu mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish imkonini beradigan zaxiralarni aniqlashdir. Ushbu zaxiralar orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin: Uskunaning ishlashidagi smenalar sonining ko'payishi. Zaxira miqdori qo'shimcha ish soatlari soni va bir soatda ishlab chiqarilgan o'rtacha mahsulot sonining ko'paytmasidir. Bir smenada yoki butun smenada ishlamay qolishga olib keladigan sabablarni bartaraf etish. Mavjud, lekin o'rnatilmagan uskunani ishga tushirish. Mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqtni qisqartiradigan tadbirlarni amalga oshirish. Katta miqdordagi chiqindilarning sabablarini yo'q qiling. Rejada belgilangan chiqindilardan foydali foydalanish. Korxonaning moddiy resurslarini tejash. Xodimlar sonini rejalashtirilgan darajaga ko'paytirish yoki kamaytirish, maksimal ishlab chiqarish samaradorligini saqlab qolish imkonini beradi. Ishlab chiqarishning mehnat zichligi darajasini pasaytirish. Qaysi zahiralarni ishlab chiqarishda ishlatish mumkinligini aniqlagandan so'ng, foydalanish mumkin bo'lgan zaxiralarning umumiy miqdorini hisoblashingiz kerak. Zaxira miqdorini qo'shib bo'lmaydi, chunki ular turli omillar guruhlariga tegishli. Omillar uch guruhga bo'linadi va zaxira miqdori eng kichik bo'lgan guruh ko'rsatma sifatida tanlanadi. Bu miqdor boshqa ikki guruh shaklida ta'minlanadi, ya'ni uni murakkab deb atash mumkin. 25 Qaysi zaxiradan foydalanish mumkinligini aniqlagandan so'ng, ushbu zaxira amalga oshirilganda ishlab chiqarish hajmining qolgan qismining zaxirasini aniqlash kerak. Qabul qilingan miqdor kompaniya mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko'paytirish mumkin bo'lgan zaxira bo'ladi. Tayyor mahsulotlarni chiqarish va sotishni tahlil qilish nafaqat kompaniya tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini oshirish, balki uni muvaffaqiyatli sotiladigan hajmlarga ko'paytirish imkonini beradi. Faqat bu holda hajmlarning o'sishi sotish hajmining o'sishiga to'g'ri keladi va kompaniyaga real foyda keltiradi, uning mavqei va raqobatbardoshligini mustahkamlaydi. 25 Qaysi zaxiradan foydalanish mumkinligini aniqlagandan so'ng, ushbu zaxira amalga oshirilganda ishlab chiqarish hajmining qolgan qismining zaxirasini aniqlash kerak. Qabul qilingan miqdor kompaniya mahsulotlarini ishlab chiqarishni ko'paytirish mumkin bo'lgan zaxira bo'ladi. Tayyor mahsulotlarni chiqarish va sotishni tahlil qilish nafaqat kompaniya tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini oshirish, balki uni muvaffaqiyatli sotiladigan hajmlarga ko'paytirish imkonini beradi. Faqat bu holda hajmlarning o'sishi sotish hajmining o'sishiga to'g'ri keladi va kompaniyaga real foyda keltiradi, uning mavqei va raqobatbardoshligini mustahkamlaydi. 26 Xulosa Xulosa o`rnida quyidagi xulosalarga kelish munkun. Barcha turdagi sanoat korxonasining asosiy madsadi ishlab chiqarish orqali foyda ko`rish bo`lib hisoblanadi. Maqsad aniq bo`lgandan maqsadga yetaklovchi yo`lni aniq belgilab olish kerak. Bu uchun esa ishlab chiqarish jarayonini chuqurroq o`rganish taxlil etish. Maxsulot ishlab chiqarishni tizimli yo`lga qo`yish zarurdir. Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi. q i l i b , ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir). 26 Xulosa Xulosa o`rnida quyidagi xulosalarga kelish munkun. Barcha turdagi sanoat korxonasining asosiy madsadi ishlab chiqarish orqali foyda ko`rish bo`lib hisoblanadi. Maqsad aniq bo`lgandan maqsadga yetaklovchi yo`lni aniq belgilab olish kerak. Bu uchun esa ishlab chiqarish jarayonini chuqurroq o`rganish taxlil etish. Maxsulot ishlab chiqarishni tizimli yo`lga qo`yish zarurdir. Ishlab chiqarish jarayoni - bu kishilarni o’zlarining iste’moli uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan maqsadga muvofiq faoliyatidir. Moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish, turli xizmatlar ko’rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir. Kishilar o’zlarining ongli maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini o’zgartiradilar va iste’moli uchun zarur bo’lgan mahsulotni vujudga keltiradilar. Mehnat jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasida moddalar almashinuvi bilan birga insonning o’zi ham har tomonlama kamol topib boradi, ya’ni kishilar o’zining mehnatga bo’lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qo’llashni kengaytirib boradi. q i l i b , ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitidir. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining hamma bosqichlariga, hamma mamlakatlarga, el-yurtlarga va xalqlarga xos bo’lib, umuminsoniy kategoriyadir (tushunchadir). 27 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati 1. 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 2. Pindayk Robert. Mikroiqtisod: Inglizchadan qisqartirib tarjima qilingan/ Pindayk Robert, Rubinfeld Daniel. – T.; 2002. 3. E.Egamberdiev. Mikroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. T.: 2005 y. 4. Экoнoмическaя теoрия: учебник / И.К. Стaнкoвскaя, И.A. Стрелец.- 5-е изд., перерaб. и дoп.–М.:Эксмo, 2010.- 480 стр.- (Пoлный курс MBA) 5. To‘xliev N., Xaqberdiev Q., Ermamatov Sh., Xolmatov N. Iqtisodiy bilim asoslari. Qo‘llanma. T. O‘zME. 2004, 96 b. 6. Abulqosimov H va boshqalar. Iqtisodiy bilim asoslari. O‘quv qo‘llanma. T.: Akademiya, 2010.-304 b. 27 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati 1. 2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 2. Pindayk Robert. Mikroiqtisod: Inglizchadan qisqartirib tarjima qilingan/ Pindayk Robert, Rubinfeld Daniel. – T.; 2002. 3. E.Egamberdiev. Mikroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. T.: 2005 y. 4. Экoнoмическaя теoрия: учебник / И.К. Стaнкoвскaя, И.A. Стрелец.- 5-е изд., перерaб. и дoп.–М.:Эксмo, 2010.- 480 стр.- (Пoлный курс MBA) 5. To‘xliev N., Xaqberdiev Q., Ermamatov Sh., Xolmatov N. Iqtisodiy bilim asoslari. Qo‘llanma. T. O‘zME. 2004, 96 b. 6. Abulqosimov H va boshqalar. Iqtisodiy bilim asoslari. O‘quv qo‘llanma. T.: Akademiya, 2010.-304 b.