QON SISTEMASINING FIZIOLOGIYASI

Yuklangan vaqt

2025-01-16

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

27,1 KB


QON SISTEMASINING FIZIOLOGIYASI. Reja: 1.Qon va limfa haqida tushuncha. 2.Qonning vazifalari, ahamiyati va turli hayvonlar organizmidagi miqdori. 3.Qonning tarkibi va fiziko-ximiyaviy xossalari. Qon hosil bo‘lishi va tarkibini boshqarilishi. TAYaNCh IBORALAR. Qon suyuq biriktiruvchi to‘qima, transport, himoya, termoregulyatsiya, korrelyatsiya, fiziko-ximiyaviy muhit, oqsil, albumin, globulin, fibrinogen, oqsil koeffitsienti, yog‘, uglevod, fiziologik eritma, qon reaksiyasi, bufer sistemalar, asedoz, alkoloz, eritrotsit, gemoliz, leykotsit, trombotsit, gemoglobin, oqsil, karbgemoglobin, karboksigemoglobin, metgemoglobin, anoksiya, gemotsitoblast (stvol hujayra), Aleksandr Shmidt, fagositoz, antitela, properdin, Yanskiy, Landshteyner, nerv va gumoral sistema. 1.Qon suyuq biriktiruvchi to‘qima bo‘lib, organizmning ichki muhitini tashkil etadi. Qon organizmda tashqi muhit bilan hujayralarning o‘zaro aloqadorligini ta’minlaydi. Qon hosil bo‘lishi uzoq davom etgan evalyusion mahsuli bo‘lib, bir hujayrali hayvonlarda qon bo‘lmasdan, ularda moddalar hujayra po‘sti orqali kirib, chiqindi moddalar shu po‘st orqali tashqariga chiqariladi. Hayvonot dunyosining rivojlanishi bilan hayvonlar qon tomirlarida suvsimon suyuqlik gidrolimfa oqib, tarkibida oqsil va azot moddalari kam bo‘ladi. Bir muncha yuqori taraqqiy etgan hayvonlarda gemolimfa paydo bo‘lib tarkibida organik va
QON SISTEMASINING FIZIOLOGIYASI. Reja: 1.Qon va limfa haqida tushuncha. 2.Qonning vazifalari, ahamiyati va turli hayvonlar organizmidagi miqdori. 3.Qonning tarkibi va fiziko-ximiyaviy xossalari. Qon hosil bo‘lishi va tarkibini boshqarilishi. TAYaNCh IBORALAR. Qon suyuq biriktiruvchi to‘qima, transport, himoya, termoregulyatsiya, korrelyatsiya, fiziko-ximiyaviy muhit, oqsil, albumin, globulin, fibrinogen, oqsil koeffitsienti, yog‘, uglevod, fiziologik eritma, qon reaksiyasi, bufer sistemalar, asedoz, alkoloz, eritrotsit, gemoliz, leykotsit, trombotsit, gemoglobin, oqsil, karbgemoglobin, karboksigemoglobin, metgemoglobin, anoksiya, gemotsitoblast (stvol hujayra), Aleksandr Shmidt, fagositoz, antitela, properdin, Yanskiy, Landshteyner, nerv va gumoral sistema. 1.Qon suyuq biriktiruvchi to‘qima bo‘lib, organizmning ichki muhitini tashkil etadi. Qon organizmda tashqi muhit bilan hujayralarning o‘zaro aloqadorligini ta’minlaydi. Qon hosil bo‘lishi uzoq davom etgan evalyusion mahsuli bo‘lib, bir hujayrali hayvonlarda qon bo‘lmasdan, ularda moddalar hujayra po‘sti orqali kirib, chiqindi moddalar shu po‘st orqali tashqariga chiqariladi. Hayvonot dunyosining rivojlanishi bilan hayvonlar qon tomirlarida suvsimon suyuqlik gidrolimfa oqib, tarkibida oqsil va azot moddalari kam bo‘ladi. Bir muncha yuqori taraqqiy etgan hayvonlarda gemolimfa paydo bo‘lib tarkibida organik va
anorganik moddalar ko‘p, oqsil va kislorodni biriktirib tashiydigan pigment bo‘lib, gemolimfaga qizg‘ish rang beradi. Issiq qonli hayvonlar qonning tarkibi murakkab va juda ko‘p vazifalarni bajarib, o‘ziga xos xossa va xususiyatlarga ega. Qonning organizmdagi ahamiyati juda murakkab bo‘lib, ular quyidagilardir: a). Transport vazifasi-qon kislorod, glyukoza, aminokislotalar, yog‘lar va hayot uchun zurur bo‘lgan moddalarni organizmning barcha hujayra va to‘qimalariga yetkazib beradi, chiqindi moddalarni esa ayiruv organlariga toshib beradi; b). Termoregulyatsiya vazifasi organizmning turli organ va to‘qimalarida moddalar almashinuvi bir xil bo‘lmagani uchun ularda hosil bo‘ladigan ortiqcha issiqlikni boshqa organlarga, issiqlik chiqaruvchi organlarga-teri, o‘pka va boshqa ayiruv organlariga yetkazib, chiqarib, organizm haroratini boshqaradi. v). Qon hujayra va to‘qimalar uchun fiziko-ximiyaviy muhitdir ya’ni qondagi ko‘rsatkchilar doimiy va ma’lum chegarada o‘zgarib, organizm hujayra va to‘qimalari qon va limfada mavjud bo‘lgan muhitda yashab, bu muhitni o‘zgarishi, hujayra va to‘qimalarda kechadigan jarayonlarni buzadi. Chunki to‘qima va hujayralardagi suv va elektrolitlar miqdori o‘zgaradi. g). Qon organizmda himoya vazifasini bajaradi ya’ni qon tarkibidagi leykotsitlar va antitelalar yot moddalarni yemiradi, fagotsitoz qilib, zararsizlantiradi. Masalan: agglyutininlar mikroorganizmlarni bir-biri bilan yopishtiradi, presiptinlar ularni cho‘ktiradi, sitolizinlar qonga tushgan mikroorganizmlarni parchalasa, antitoksinlar mikroorganizmlar ajratgan toksinlarni zararsizlantiradi. Frenk 1955 yil qonda yangi himoya qiluvchi sistema-properdin borligini aniqlab, properdin oqsili magniy ioni va to‘rtta komplement-properdin sistemasini tashkil etadi. Properdin sistemasi bir qancha bakteriya va viruslarni o‘ldirib, bu sistema faol bo‘lganida organizmning kasallik chaqiruvchi sabablarga turg‘inligi kuchli bo‘ladi. Qondagi lizotsim turli mikroorganizmlarni parchalasa, qonning ivishi, bufer xususiyati ham muhim ahamiyatga ega. Agar qon tarkibiga zaharli moddalar tushsa, suyuqliklar hisobiga ularni zaharli ta’siri kamayadi. d).Qon organizmdagi fiziologik va biokimyoviy jarayonlarni boshqaradi. Ya’ni ichki sekresiya bezlari ajratayotgan gormonlar, moddalar almashinuvi natijasida
anorganik moddalar ko‘p, oqsil va kislorodni biriktirib tashiydigan pigment bo‘lib, gemolimfaga qizg‘ish rang beradi. Issiq qonli hayvonlar qonning tarkibi murakkab va juda ko‘p vazifalarni bajarib, o‘ziga xos xossa va xususiyatlarga ega. Qonning organizmdagi ahamiyati juda murakkab bo‘lib, ular quyidagilardir: a). Transport vazifasi-qon kislorod, glyukoza, aminokislotalar, yog‘lar va hayot uchun zurur bo‘lgan moddalarni organizmning barcha hujayra va to‘qimalariga yetkazib beradi, chiqindi moddalarni esa ayiruv organlariga toshib beradi; b). Termoregulyatsiya vazifasi organizmning turli organ va to‘qimalarida moddalar almashinuvi bir xil bo‘lmagani uchun ularda hosil bo‘ladigan ortiqcha issiqlikni boshqa organlarga, issiqlik chiqaruvchi organlarga-teri, o‘pka va boshqa ayiruv organlariga yetkazib, chiqarib, organizm haroratini boshqaradi. v). Qon hujayra va to‘qimalar uchun fiziko-ximiyaviy muhitdir ya’ni qondagi ko‘rsatkchilar doimiy va ma’lum chegarada o‘zgarib, organizm hujayra va to‘qimalari qon va limfada mavjud bo‘lgan muhitda yashab, bu muhitni o‘zgarishi, hujayra va to‘qimalarda kechadigan jarayonlarni buzadi. Chunki to‘qima va hujayralardagi suv va elektrolitlar miqdori o‘zgaradi. g). Qon organizmda himoya vazifasini bajaradi ya’ni qon tarkibidagi leykotsitlar va antitelalar yot moddalarni yemiradi, fagotsitoz qilib, zararsizlantiradi. Masalan: agglyutininlar mikroorganizmlarni bir-biri bilan yopishtiradi, presiptinlar ularni cho‘ktiradi, sitolizinlar qonga tushgan mikroorganizmlarni parchalasa, antitoksinlar mikroorganizmlar ajratgan toksinlarni zararsizlantiradi. Frenk 1955 yil qonda yangi himoya qiluvchi sistema-properdin borligini aniqlab, properdin oqsili magniy ioni va to‘rtta komplement-properdin sistemasini tashkil etadi. Properdin sistemasi bir qancha bakteriya va viruslarni o‘ldirib, bu sistema faol bo‘lganida organizmning kasallik chaqiruvchi sabablarga turg‘inligi kuchli bo‘ladi. Qondagi lizotsim turli mikroorganizmlarni parchalasa, qonning ivishi, bufer xususiyati ham muhim ahamiyatga ega. Agar qon tarkibiga zaharli moddalar tushsa, suyuqliklar hisobiga ularni zaharli ta’siri kamayadi. d).Qon organizmdagi fiziologik va biokimyoviy jarayonlarni boshqaradi. Ya’ni ichki sekresiya bezlari ajratayotgan gormonlar, moddalar almashinuvi natijasida
hosil bo‘lgan fiziologik aktiv moddalarni tegishli organlarga olib borib, bu organlar faoliyatini o‘zgartiradi. Qonning bu muhim vazifalari faqatgina qon qon tomirlari bo‘ylab uzluksiz harakat qilib yurganida bajariladi. Qonning miqdori turli xil hayvonlarda turlicha bo‘lib, tana og‘irligiga nisbatan umirtqali hayvonlarda 2-10% ni (otda 9,8%, qoramollarda 8,0%, qo‘y echkilarda 8,1%, cho‘chqada 4,6% itda 6,4%, tovuqda 8,5% odamda 7,0% baliqda 3,0% amfibiyada 6,0%) ni tashkil etadi. Organizmdagi qonning hammasi ham qon tomirlarida uzluksiz harakat qilib yurmasdan, balki bir qismi depo organlarida (taloqda 16%, jigarda 20% va terida 10%) saqlanib, qolgan qismi organizm bo‘ylab uzluksiz harakat qilib turadi. Depo qonlarining organizmdagi ahamiyati katta bo‘lib, organizm ko‘p qon yo‘qotganida, jismoniy ish davrida, atmosfera havosida kislorodning porsial bosimi kamayganila, tana harorati ko‘tarilganida, kuchli hayajonlanishlarda, hayvon bug‘ilganida qon reflektor yo‘l bilan qon tomirlariga chiqariladi. Qonning depo organlarida saqlanishi yurakning ishini osonlashtirib, yurak bu vaqtda ortiqcha qonning qon tomirlari bo‘ylab haydamaydi. Qon qon depolarida uzoq vaqt saqlanib qolganida uning tarkibidagi suv to‘qimalarga so‘rilib, tomirlarda oqib yurgan qondan farq qiladi ya’ni tomirlarda oqadigan qonda shaklli elementlarining soni ko‘p bo‘ladi. Odamlar va hayvonlar suyuqliklarni ko‘p iste’mol qilganida bu suyuqliklar hazm organlari orqali qonga o‘tib, tomirlarda oqib yuradigan qon miqdorini ko‘paytiradi. Bu esa yurak ishini og‘irlashtiradi, bunday suv sirash terlaganda, ich ketganida yoki qon yo‘qotganda qon miqdorini kamayishiga olib keladi. Tomirlarda suvning miqdori ko‘payganda, uning to‘qimalarga, muskullarga va teriga o‘tishi tezlashadi. Buyrak, o‘pka orqali suvning chiqarilishi kuchayadi. Qon tomirlarida suvning miqdori kamayib ketsa, suv to‘qimalardan qon tomirlariga o‘tib, suvni tashqariga chiqarilishi kamayadi. Qon organizm bo‘ylab tomirlarda aylanib turishiga qoramasdan uning miqdorini turli xil usullar yordamida aniqlash mumkin: a). Qonga zararsiz bo‘yoq yuborib, keyinchalik shu hayvon venasidan qon olib, bo‘yoqning suyulishi darajasiga qarab qon miqdorini aniqlash mumkin. b). Radiaktiv izotoplar usuli yordamida ham qon miqdorini aniqlash mumkin.
hosil bo‘lgan fiziologik aktiv moddalarni tegishli organlarga olib borib, bu organlar faoliyatini o‘zgartiradi. Qonning bu muhim vazifalari faqatgina qon qon tomirlari bo‘ylab uzluksiz harakat qilib yurganida bajariladi. Qonning miqdori turli xil hayvonlarda turlicha bo‘lib, tana og‘irligiga nisbatan umirtqali hayvonlarda 2-10% ni (otda 9,8%, qoramollarda 8,0%, qo‘y echkilarda 8,1%, cho‘chqada 4,6% itda 6,4%, tovuqda 8,5% odamda 7,0% baliqda 3,0% amfibiyada 6,0%) ni tashkil etadi. Organizmdagi qonning hammasi ham qon tomirlarida uzluksiz harakat qilib yurmasdan, balki bir qismi depo organlarida (taloqda 16%, jigarda 20% va terida 10%) saqlanib, qolgan qismi organizm bo‘ylab uzluksiz harakat qilib turadi. Depo qonlarining organizmdagi ahamiyati katta bo‘lib, organizm ko‘p qon yo‘qotganida, jismoniy ish davrida, atmosfera havosida kislorodning porsial bosimi kamayganila, tana harorati ko‘tarilganida, kuchli hayajonlanishlarda, hayvon bug‘ilganida qon reflektor yo‘l bilan qon tomirlariga chiqariladi. Qonning depo organlarida saqlanishi yurakning ishini osonlashtirib, yurak bu vaqtda ortiqcha qonning qon tomirlari bo‘ylab haydamaydi. Qon qon depolarida uzoq vaqt saqlanib qolganida uning tarkibidagi suv to‘qimalarga so‘rilib, tomirlarda oqib yurgan qondan farq qiladi ya’ni tomirlarda oqadigan qonda shaklli elementlarining soni ko‘p bo‘ladi. Odamlar va hayvonlar suyuqliklarni ko‘p iste’mol qilganida bu suyuqliklar hazm organlari orqali qonga o‘tib, tomirlarda oqib yuradigan qon miqdorini ko‘paytiradi. Bu esa yurak ishini og‘irlashtiradi, bunday suv sirash terlaganda, ich ketganida yoki qon yo‘qotganda qon miqdorini kamayishiga olib keladi. Tomirlarda suvning miqdori ko‘payganda, uning to‘qimalarga, muskullarga va teriga o‘tishi tezlashadi. Buyrak, o‘pka orqali suvning chiqarilishi kuchayadi. Qon tomirlarida suvning miqdori kamayib ketsa, suv to‘qimalardan qon tomirlariga o‘tib, suvni tashqariga chiqarilishi kamayadi. Qon organizm bo‘ylab tomirlarda aylanib turishiga qoramasdan uning miqdorini turli xil usullar yordamida aniqlash mumkin: a). Qonga zararsiz bo‘yoq yuborib, keyinchalik shu hayvon venasidan qon olib, bo‘yoqning suyulishi darajasiga qarab qon miqdorini aniqlash mumkin. b). Radiaktiv izotoplar usuli yordamida ham qon miqdorini aniqlash mumkin.
Odam va hayvonlar organizmi ma’lum darajada qon yo‘qotganida tomirdagi suyuqlik tezda asliga qaytadi. Lekin tomirlarda oqib yurgan qonning miqdorini birdan kamayishi organizm uchun juda xavfli bo‘lib qon bosimini kamayishiga olib keladi. 2.Qon ikki qismdan, qon plazmasi va shaklli elementlardan iborat.Qon qizil rangli, sho‘rtak ta’mli va yopishqok suyuqlikdir. Qonning yopishqoqligi, suvning yopishqoqligini birga teng deb olsak, undan 3-5 marta ko‘p. Qonning yopishqoqligi qon tarkibidagi eritrotsitlar bilan oqsillarga bog‘liqdir. Qonning 80% ni suv, 20% quriq moddalar tashkil etadi. Qonning rangi qonning kislorod bilan to‘yinishiga bog‘liq. Uy hayvonlarining qonining solishtirma og‘irligi o‘rtacha 1,050-1,060 gacha bo‘ladi. I.P.Pavlov tekshirishlar asosida bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘idan keladigan impulslar ta’sirida qon tarkibini o‘zgarishi mumkin ekanligini aniqlagan. Qonning fiziko-ximiyaviy xususiyatlari plazmaning fiziko-ximiyaviy xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, qonni sentrafugaga solib aylantirgannida qonning shaklli elementlari 40-% ni plazmasi esa 60% ni tashkil qiladi. Qon plazmasining 90-92% ni suv, 8-10-% ni anorganik va organik moddalar tashkil etadi. Qon plazmasining rangi sarg‘imtir va tiniq bo‘lib, organik moddalar 7-8%ni tashkil qiladi: jumladan oqsillardan albbuminlar 2,1-4%, globulinlar 2-4%, fibrinogen 0,4% bo‘ladi. Albuminlarning globulinlarga nisbati oqsil koeffitsienti deyilib, cho‘chqa, qo‘y, yechki, it, quyon va odamlarda 1 dan yuqori bo‘lib, ot va qoramollarda 1 dan kamdir. Bu koeffitsient EChT ga ta’sir etadi. Oqsillarning miqdori hayvonlarning yoshiga, jinsiga, zotiga, organizmning holatiga, yilning fasliga bog‘liq holda o‘zgaradi. Plazmadagi fermentlar ham oqsil moddalar bo‘lib, 0,1% ga yaqindir. Plazmada oqsillardan tashqari azotli organik birikmalar: polipeptidlar, kreatin, siydik kislotasi, siydikchil, ammiak va boshqa birikmalar bo‘lib, bu moddalar tarkibidagi azotga qon zardobining qoldiq azoti deyilib 20-65 mg% yoki 0,25- 0,35%dir. Qoldiq azot miqdoriga qarab organizmdagi oqsillar almashinuvi to‘g‘risida fikr yurgizish mumkin. Plazmada oksillardan tashqari 0,1-0,2% yog va yog mahsulotlari bo‘lib, yog‘lar plazmada yog kislotalari, neytral yog‘lar, fosfatidlar va xolesterinlar holatida uchraydi.
Odam va hayvonlar organizmi ma’lum darajada qon yo‘qotganida tomirdagi suyuqlik tezda asliga qaytadi. Lekin tomirlarda oqib yurgan qonning miqdorini birdan kamayishi organizm uchun juda xavfli bo‘lib qon bosimini kamayishiga olib keladi. 2.Qon ikki qismdan, qon plazmasi va shaklli elementlardan iborat.Qon qizil rangli, sho‘rtak ta’mli va yopishqok suyuqlikdir. Qonning yopishqoqligi, suvning yopishqoqligini birga teng deb olsak, undan 3-5 marta ko‘p. Qonning yopishqoqligi qon tarkibidagi eritrotsitlar bilan oqsillarga bog‘liqdir. Qonning 80% ni suv, 20% quriq moddalar tashkil etadi. Qonning rangi qonning kislorod bilan to‘yinishiga bog‘liq. Uy hayvonlarining qonining solishtirma og‘irligi o‘rtacha 1,050-1,060 gacha bo‘ladi. I.P.Pavlov tekshirishlar asosida bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘idan keladigan impulslar ta’sirida qon tarkibini o‘zgarishi mumkin ekanligini aniqlagan. Qonning fiziko-ximiyaviy xususiyatlari plazmaning fiziko-ximiyaviy xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, qonni sentrafugaga solib aylantirgannida qonning shaklli elementlari 40-% ni plazmasi esa 60% ni tashkil qiladi. Qon plazmasining 90-92% ni suv, 8-10-% ni anorganik va organik moddalar tashkil etadi. Qon plazmasining rangi sarg‘imtir va tiniq bo‘lib, organik moddalar 7-8%ni tashkil qiladi: jumladan oqsillardan albbuminlar 2,1-4%, globulinlar 2-4%, fibrinogen 0,4% bo‘ladi. Albuminlarning globulinlarga nisbati oqsil koeffitsienti deyilib, cho‘chqa, qo‘y, yechki, it, quyon va odamlarda 1 dan yuqori bo‘lib, ot va qoramollarda 1 dan kamdir. Bu koeffitsient EChT ga ta’sir etadi. Oqsillarning miqdori hayvonlarning yoshiga, jinsiga, zotiga, organizmning holatiga, yilning fasliga bog‘liq holda o‘zgaradi. Plazmadagi fermentlar ham oqsil moddalar bo‘lib, 0,1% ga yaqindir. Plazmada oqsillardan tashqari azotli organik birikmalar: polipeptidlar, kreatin, siydik kislotasi, siydikchil, ammiak va boshqa birikmalar bo‘lib, bu moddalar tarkibidagi azotga qon zardobining qoldiq azoti deyilib 20-65 mg% yoki 0,25- 0,35%dir. Qoldiq azot miqdoriga qarab organizmdagi oqsillar almashinuvi to‘g‘risida fikr yurgizish mumkin. Plazmada oksillardan tashqari 0,1-0,2% yog va yog mahsulotlari bo‘lib, yog‘lar plazmada yog kislotalari, neytral yog‘lar, fosfatidlar va xolesterinlar holatida uchraydi.
Qon plazmasidagi uglevodlarning miqdori 40-60 mg% bo‘lib, bir turdagi hayvon qon plazmasida kam chegarada farq qiladi. Qondagi glyukoza miqdori organizmning hayotiy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Shuning uchun ham glyukozaning o‘zgarishiga organizm sezuvchan bo‘lib, surunkali ko‘paysa yoki kamaysa u vaqtda kasallik kelib chiqqanini bildiradi. Bu organik moddalardan tashqari plazmada gormonlar, immuntanachalar, vitaminlar, aseton tanachalari, pirouzum kislotalari bo‘ladi. Qon plazmasining tarkibida organi moddalardan tashqari anorganik moddalar ham bo‘lib NaCl, KCl, CaCl2, MgCl2, kaliy va natriy bifasfat, natriy va kalsiy sulfat xamda boshqa tuzlar uchrab, bu tuzlar plazmada erigan, dissosiatsiyalangan ya’ni anion va kationlar holatida bo‘lib, umumiy tuzlar miqdori 0,89% bo‘lib, doimiydir. Tuzlar miqdorining doimiyligi organizmda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, eritrotsitlarning normal yashashi uchun osmotik bosimni vujudga keltiradi. Qon plazmasidagi osmotik bosimni hosil qiladigan tuzlar aralashmasining 0,6%ni osh tuzi hosil qilib, 0,9%li osh tuzining eritmasi fiziologik eritma deb ataladi. Fiziologik eritmalardan meditsina va veterinariya qon yo‘qotganda, qon bosimi pasayganda va boshqa holatlarda belgili miqdorda qonga quyiladi. Bu eritma bilan plazma tuzlarining osmotik bosimi bir xil bo‘lganligi uchun bu eritmalar o‘zaro izotonik va plazma o‘rnini o‘tayoladi. Plazmadagi tuzlar bir qancha xil tuzlar eritmasidan iborat bo‘lganligi tufayli bu tuz eritmasi faqat vaqtincha plazma vazifasini o‘tashi mumkin, lekin uzoq vaqt o‘tay olmaydi. Tarkibi plazma tarkibiga mos eritma yaratish kiyin bo‘lganligi tufayli 0,9%li NaC1 eritmasi shartli ravishda fiziologik eritma deb olingan. Hozir tuz tarkibi bilan plazmaga yaqin turadigan Ringer, Lokk, Tirade kabi bir qancha fiziologik eritmalar mavjuddir. Bu eritmalar tarkibi plazmaga yaqin eritma bo‘lsada shartli ravishda fiziologik eritma deyilib, qisman plazma o‘rnini bosadi. Chunki ular tarkibida hujayra va to‘qimalarga kerakli moddalar yo‘q. Shuning uchun ham keyingi paytlarda kislorod va organik moddalar bilan to‘yintirilgan eritmalar tayyorlanilmoqda. Qonning osmotik bosimi doimo bir xil. Qon plazmasining oqsillari kolloid zarrachalar bo‘lib, ma’lum bosimga ega bo‘lib onkotik bosim deyiladi. Onkotik bosim tuzlar hosil qilgan 7 atmosfera osmotik bosimning simob ustuni hisobida 25-30 mm simob ustuniga to‘g‘ri keladigan qismini tashkil qiladi. Chunki oqsillar plazmada ko‘p bo‘lishiga
Qon plazmasidagi uglevodlarning miqdori 40-60 mg% bo‘lib, bir turdagi hayvon qon plazmasida kam chegarada farq qiladi. Qondagi glyukoza miqdori organizmning hayotiy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Shuning uchun ham glyukozaning o‘zgarishiga organizm sezuvchan bo‘lib, surunkali ko‘paysa yoki kamaysa u vaqtda kasallik kelib chiqqanini bildiradi. Bu organik moddalardan tashqari plazmada gormonlar, immuntanachalar, vitaminlar, aseton tanachalari, pirouzum kislotalari bo‘ladi. Qon plazmasining tarkibida organi moddalardan tashqari anorganik moddalar ham bo‘lib NaCl, KCl, CaCl2, MgCl2, kaliy va natriy bifasfat, natriy va kalsiy sulfat xamda boshqa tuzlar uchrab, bu tuzlar plazmada erigan, dissosiatsiyalangan ya’ni anion va kationlar holatida bo‘lib, umumiy tuzlar miqdori 0,89% bo‘lib, doimiydir. Tuzlar miqdorining doimiyligi organizmda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, eritrotsitlarning normal yashashi uchun osmotik bosimni vujudga keltiradi. Qon plazmasidagi osmotik bosimni hosil qiladigan tuzlar aralashmasining 0,6%ni osh tuzi hosil qilib, 0,9%li osh tuzining eritmasi fiziologik eritma deb ataladi. Fiziologik eritmalardan meditsina va veterinariya qon yo‘qotganda, qon bosimi pasayganda va boshqa holatlarda belgili miqdorda qonga quyiladi. Bu eritma bilan plazma tuzlarining osmotik bosimi bir xil bo‘lganligi uchun bu eritmalar o‘zaro izotonik va plazma o‘rnini o‘tayoladi. Plazmadagi tuzlar bir qancha xil tuzlar eritmasidan iborat bo‘lganligi tufayli bu tuz eritmasi faqat vaqtincha plazma vazifasini o‘tashi mumkin, lekin uzoq vaqt o‘tay olmaydi. Tarkibi plazma tarkibiga mos eritma yaratish kiyin bo‘lganligi tufayli 0,9%li NaC1 eritmasi shartli ravishda fiziologik eritma deb olingan. Hozir tuz tarkibi bilan plazmaga yaqin turadigan Ringer, Lokk, Tirade kabi bir qancha fiziologik eritmalar mavjuddir. Bu eritmalar tarkibi plazmaga yaqin eritma bo‘lsada shartli ravishda fiziologik eritma deyilib, qisman plazma o‘rnini bosadi. Chunki ular tarkibida hujayra va to‘qimalarga kerakli moddalar yo‘q. Shuning uchun ham keyingi paytlarda kislorod va organik moddalar bilan to‘yintirilgan eritmalar tayyorlanilmoqda. Qonning osmotik bosimi doimo bir xil. Qon plazmasining oqsillari kolloid zarrachalar bo‘lib, ma’lum bosimga ega bo‘lib onkotik bosim deyiladi. Onkotik bosim tuzlar hosil qilgan 7 atmosfera osmotik bosimning simob ustuni hisobida 25-30 mm simob ustuniga to‘g‘ri keladigan qismini tashkil qiladi. Chunki oqsillar plazmada ko‘p bo‘lishiga
qaramasdan ular yirik malekulali kolloid moddalar bo‘lib, bu oqsillar yuqori malekulali bo‘lganligi uchun tomirlarning endoteliy devorlaridan o‘taolmaydi va tomirlarda ma’lum miqdorda suvni ushlab turadi. Qonning onkotik bosimi oshsa to‘qima oraliq suyuqliklardan ma’lum miqdordagi suv plazmaga so‘riladi va aksincha. Qonning ximiyaviy xususiyatlaridan biri qonning muhiti hisoblanib, u N+ va ON- ionlarining miqdoriga bog‘liqdir. Qon reaksiyasi qon tarkibidagi N ionlarining konsentrasiyasi bilan belgilanib, zaif ishqoriy muhitga ega, turli hayvonlarda bir- biridan kam farq qiladi: Masalan: Otda 7,40, Qoramolda 7,50, Qo‘y va echkida 7,49, cho‘chqada 7,47, itda 7,40, quyonda 7,58 tovuqda 7,42 Qonning kuchsiz ishqoriy xususiyatga ega bo‘lishi, uning tarkibida ON- ionlariining N+ ionlaridan ko‘p bo‘lishini bildirib, qonning muhiti katta ahamiyatga ega. Organizm hujayralarida muhit ko‘rsatkichi qondagidan bir oz pastdir, ya’ni hujayrada rN 7,0-7,2 teng. Bu hujayralardagi moddalar almashinuvining oqibatiga bog‘liq bo‘lib 0,1-0,2 oralig‘ida o‘zgarishi mumkin. Qonning aktiv muhit ko‘rsatkichlarining nisbatan o‘zgarmasligi qonning buferlik xossalariga va ayiruv organlar faoliyatiga bog‘liq. Kam dissosiatsiyalanuvchi kuchsiz kislotalar va shu kislotalarning kuchli asoslari bilan hosil qilgan tuzlar eritmalariga buferlik xususiyatlari xos bo‘lib, bu eritmalarga kuchli kislota yoki ishqor qo‘shilsa ularning muhiti kam o‘zgaradi. Qonda quyidagi bufer sistemalar mavjuddir: a). Karbanat bufer sistemasi; b). Fasfat bufer sistemasi; v). Oqsil bufer sistemasi. A). Karbanat bufer sistemasining tarkibida karbanat kislota va uning tuzi bo‘lib, bu sistema qonda ham kislota ham ishqorni o‘ziga biriktiraoladi. Karbanat kislotaning qondagi miqdori ko‘p bo‘lib, asosan NaNSO 25 % qonning buferligini bajaradi.
qaramasdan ular yirik malekulali kolloid moddalar bo‘lib, bu oqsillar yuqori malekulali bo‘lganligi uchun tomirlarning endoteliy devorlaridan o‘taolmaydi va tomirlarda ma’lum miqdorda suvni ushlab turadi. Qonning onkotik bosimi oshsa to‘qima oraliq suyuqliklardan ma’lum miqdordagi suv plazmaga so‘riladi va aksincha. Qonning ximiyaviy xususiyatlaridan biri qonning muhiti hisoblanib, u N+ va ON- ionlarining miqdoriga bog‘liqdir. Qon reaksiyasi qon tarkibidagi N ionlarining konsentrasiyasi bilan belgilanib, zaif ishqoriy muhitga ega, turli hayvonlarda bir- biridan kam farq qiladi: Masalan: Otda 7,40, Qoramolda 7,50, Qo‘y va echkida 7,49, cho‘chqada 7,47, itda 7,40, quyonda 7,58 tovuqda 7,42 Qonning kuchsiz ishqoriy xususiyatga ega bo‘lishi, uning tarkibida ON- ionlariining N+ ionlaridan ko‘p bo‘lishini bildirib, qonning muhiti katta ahamiyatga ega. Organizm hujayralarida muhit ko‘rsatkichi qondagidan bir oz pastdir, ya’ni hujayrada rN 7,0-7,2 teng. Bu hujayralardagi moddalar almashinuvining oqibatiga bog‘liq bo‘lib 0,1-0,2 oralig‘ida o‘zgarishi mumkin. Qonning aktiv muhit ko‘rsatkichlarining nisbatan o‘zgarmasligi qonning buferlik xossalariga va ayiruv organlar faoliyatiga bog‘liq. Kam dissosiatsiyalanuvchi kuchsiz kislotalar va shu kislotalarning kuchli asoslari bilan hosil qilgan tuzlar eritmalariga buferlik xususiyatlari xos bo‘lib, bu eritmalarga kuchli kislota yoki ishqor qo‘shilsa ularning muhiti kam o‘zgaradi. Qonda quyidagi bufer sistemalar mavjuddir: a). Karbanat bufer sistemasi; b). Fasfat bufer sistemasi; v). Oqsil bufer sistemasi. A). Karbanat bufer sistemasining tarkibida karbanat kislota va uning tuzi bo‘lib, bu sistema qonda ham kislota ham ishqorni o‘ziga biriktiraoladi. Karbanat kislotaning qondagi miqdori ko‘p bo‘lib, asosan NaNSO 25 % qonning buferligini bajaradi.
B). Fasfat bufer sistemasi tarkibidagi bir asosli fosforning Na li birikmasi ikki asoslinikidan 1:5 ko‘p bo‘lgani uchun minimal holatda bo‘lib, bu sistema kam ahamiyatlidir; v). Gemoglobin buferlik xususiyatlari shundaki ular sekin dissosiatsiyalanadigan kislota hisoblanib, gemoglobin o‘pkada oksigemoglobinga aylanganida kislotali xususiyati 80 martagacha ortadi. Faolligi oshgan oksigemoglobin o‘ziga kaliy yoki Na biriktirib, K yoki Na tuzlari holatida to‘qimalarga borib, kislorodni borib K va Nani ajiratadi va SO2 ni biriktiradi. SO2 K va Na bilan birikib o‘pkaga olib boradi. 3. Qon plazmasidan tashqari qonning tarkibida qonning shaklli elementlari ham bo‘lib. Ular uch xildir: eritrotsitlar, leykotsitlar va trombositlar. Qonning har bir shaklli elementi o‘ziga xos vazifa, xususiyat va tuzilishga ega. Eritrotsitlar-qizil qon hujayralari issiq qonli hayvonlarda disksimon tuya va lamalarda oval, yadrosi, reptiliy, baliq va quyoshlarda yadroli va oval shakldadir. Qishloq xo‘jalik hayvonlarining qonidagi eritrotsitlar diametri 4-7 m, tarkibida 60% suv va 40% quruq modda saqlab, quruq moddasining 90% ni gemoglobin, 5,8% ni oqsillar, qolgan qismini lipoidlar, glyukoza va mineral tuzlar tashkil qiladi. Eritrotsitlarda katalaza va karbangidraza fermenti bor. Eritrotsitlarning organizmdagi ahamiyati muhim bo‘lib, tarkibidagi gemoglobin kislorodni biriktirib to‘qimaga va to‘qimalardan SO2 ni o‘pkaga olib keladi. Eritrotsitlar aminoksilotalarni tashiydi. Eritrotsitlarni arteriyasiga o‘xshab katakchasi tuzilishga ega bo‘lib, katakchalardagi gemoglobin joylashib, eritrotsitlarga qizil rang beradi va shuning uchun qizil qon hujayrasi deyiladi. Eritrotsitlarni ikki tamoni botiq bo‘lib, ularning tuzilishi bajaradigan vazifasiga mosdir. Eritrotsitlardagi gemoglobinni 30% sirtida, qolgani ichida bo‘lib, ikki tomoni botiq bo‘lganida gemoglobinni kislorod biriktirishi qiyin bo‘lar edi. Eritrotsitlar tashqi tomonidan oqsil-lipoid parda bilan o‘rlagan bo‘lib, yarim o‘tkazgich xususiyatiga ega va moddalarni tanlab o‘tkazadi ya’ni glyukoza suvlarni o‘tkazib, kationlardan N+, gaz, mochevina o‘tkazadi, lekin oqsil va metal kationlarini o‘tkazmaydi. Eritrotsitlar hayotiy muhim hujayralar bo‘lib, qonning shaklli elementlarini asosiy qismini tashkil qiladi. Odam qonidagi barcha eritrotsitlar 27
B). Fasfat bufer sistemasi tarkibidagi bir asosli fosforning Na li birikmasi ikki asoslinikidan 1:5 ko‘p bo‘lgani uchun minimal holatda bo‘lib, bu sistema kam ahamiyatlidir; v). Gemoglobin buferlik xususiyatlari shundaki ular sekin dissosiatsiyalanadigan kislota hisoblanib, gemoglobin o‘pkada oksigemoglobinga aylanganida kislotali xususiyati 80 martagacha ortadi. Faolligi oshgan oksigemoglobin o‘ziga kaliy yoki Na biriktirib, K yoki Na tuzlari holatida to‘qimalarga borib, kislorodni borib K va Nani ajiratadi va SO2 ni biriktiradi. SO2 K va Na bilan birikib o‘pkaga olib boradi. 3. Qon plazmasidan tashqari qonning tarkibida qonning shaklli elementlari ham bo‘lib. Ular uch xildir: eritrotsitlar, leykotsitlar va trombositlar. Qonning har bir shaklli elementi o‘ziga xos vazifa, xususiyat va tuzilishga ega. Eritrotsitlar-qizil qon hujayralari issiq qonli hayvonlarda disksimon tuya va lamalarda oval, yadrosi, reptiliy, baliq va quyoshlarda yadroli va oval shakldadir. Qishloq xo‘jalik hayvonlarining qonidagi eritrotsitlar diametri 4-7 m, tarkibida 60% suv va 40% quruq modda saqlab, quruq moddasining 90% ni gemoglobin, 5,8% ni oqsillar, qolgan qismini lipoidlar, glyukoza va mineral tuzlar tashkil qiladi. Eritrotsitlarda katalaza va karbangidraza fermenti bor. Eritrotsitlarning organizmdagi ahamiyati muhim bo‘lib, tarkibidagi gemoglobin kislorodni biriktirib to‘qimaga va to‘qimalardan SO2 ni o‘pkaga olib keladi. Eritrotsitlar aminoksilotalarni tashiydi. Eritrotsitlarni arteriyasiga o‘xshab katakchasi tuzilishga ega bo‘lib, katakchalardagi gemoglobin joylashib, eritrotsitlarga qizil rang beradi va shuning uchun qizil qon hujayrasi deyiladi. Eritrotsitlarni ikki tamoni botiq bo‘lib, ularning tuzilishi bajaradigan vazifasiga mosdir. Eritrotsitlardagi gemoglobinni 30% sirtida, qolgani ichida bo‘lib, ikki tomoni botiq bo‘lganida gemoglobinni kislorod biriktirishi qiyin bo‘lar edi. Eritrotsitlar tashqi tomonidan oqsil-lipoid parda bilan o‘rlagan bo‘lib, yarim o‘tkazgich xususiyatiga ega va moddalarni tanlab o‘tkazadi ya’ni glyukoza suvlarni o‘tkazib, kationlardan N+, gaz, mochevina o‘tkazadi, lekin oqsil va metal kationlarini o‘tkazmaydi. Eritrotsitlar hayotiy muhim hujayralar bo‘lib, qonning shaklli elementlarini asosiy qismini tashkil qiladi. Odam qonidagi barcha eritrotsitlar 27
trilion yoki larni yonma-yon joylashtirilsa 187000 km uzinlikni tashkil qilsa, ularni bir-birini ustiga qo‘yib chiqilsa 62000 kmli ustun hosil qiladi yoki har daqiqada 100 dan eritrotsit sanay olsak organizmdagi eritrotsitlarni sanash uchun 475000 yil vaqt kerak bo‘ladi. Organizmdagi eritrotsitlarni hosil qiladigan yuza 3000 m2 tana yuzasidan 1500 barobar kattadir. Eritrotsitlarni miqdori hayvonni yoshiga, jinsiga, organizmni holatiga, yilning fasliga va boshqa sabablarga bog‘liq holda o‘zgaradi. Masalan: yangi tug‘ilgan qo‘zida eritrotsitlar 14,5-18,0 mln bo‘lsa, tug‘ilgandan 24-48 soat o‘tganida 10,5- 12,0 mln. Qorako‘l qo‘ylarining bug‘ozlik davrida eritrotsitlar kamayadi. Ramanov zotidagi qo‘ylarda eritrotsitlar Kuybishev zotli qo‘ylarnikidan ko‘p bulib, eritrotsitlarni ko‘payishiga eritrotsitoz, kamayishiga eritropeniya eritrotsitlarni bujmayishiga anizotsitoz, shaklini o‘zgarishiga poykilotsitoz, yorilib ketishiga gemoliz deyiladi. Leykotsitlar oq qon hujayralari, eritrotsitlarga nisbatan katta bo‘lib 5-20 m, 1mm3 qonda minglab sanalib, yadro va protoplazmaga egadir. Leykotsitlar organizmda fagotsitoz, antitela ishlab chiqarish, oqsil tabiatli toksinlarni parchalash vazifasini bajaradi. Oq qon hujayralari organizm hayot faoliyatida bo‘ladigan o‘zgarishlarga sezgir bo‘lib, organizmda ularning miqdori ko‘paysa leykotsitoz, kamaysa leykopeniya deyiladi. Leykotsitoz holatini ikki turi farq qilinib, oziqa iste’moli, homiladorlik, muskul ishi davridagi leykotsitozga fiziologik leykotsitoz, yallig‘lanish va boshqa patologik jarayonlarda hosil bo‘lgan leykotsitozlarni patologik leykotsitoz deyiladi. Trombotsitlar-qon plastinkalari 1882 yil Italiya olimi Bitsesero tomonidan yozilgan. Trombotsitlar kumik, taloq hujayralari-megokaratsitlarning sitoplazmatik parchalaridir. Tuban umirtqali hayvonlar trombotsitlari yadrolilidir. Trombotsitlar miqdorini laboratoriyada Fonio usuli yordamida aniqlash mumkin. Ya’ni trombositlarni agglyutinatsiyadan saqlash uchun 14% li magniy sulfat eritmasi bilan aralashtiriladi va shu qonni buyum shishasi ustiga surkab mozok surtma tayyorlab bo‘yaymiz. Keyin 1000 eritrotsitga to‘g‘ri keladigan trombotsit aniqlanadi. 1mm3 qonda eritrotsit miqdorini bilsak, trombotsitlar miqdorini aniqlasak bo‘ladi. Ularning kattaligi 2-4 m oval, o‘roqsimon, 5-8 kun yashaydigan yadrosiz hujayralardir. 1 mm3 qonda 100000-600000 dona bo‘ladi. Yosh hayvonlarda trombotsitlar katta
trilion yoki larni yonma-yon joylashtirilsa 187000 km uzinlikni tashkil qilsa, ularni bir-birini ustiga qo‘yib chiqilsa 62000 kmli ustun hosil qiladi yoki har daqiqada 100 dan eritrotsit sanay olsak organizmdagi eritrotsitlarni sanash uchun 475000 yil vaqt kerak bo‘ladi. Organizmdagi eritrotsitlarni hosil qiladigan yuza 3000 m2 tana yuzasidan 1500 barobar kattadir. Eritrotsitlarni miqdori hayvonni yoshiga, jinsiga, organizmni holatiga, yilning fasliga va boshqa sabablarga bog‘liq holda o‘zgaradi. Masalan: yangi tug‘ilgan qo‘zida eritrotsitlar 14,5-18,0 mln bo‘lsa, tug‘ilgandan 24-48 soat o‘tganida 10,5- 12,0 mln. Qorako‘l qo‘ylarining bug‘ozlik davrida eritrotsitlar kamayadi. Ramanov zotidagi qo‘ylarda eritrotsitlar Kuybishev zotli qo‘ylarnikidan ko‘p bulib, eritrotsitlarni ko‘payishiga eritrotsitoz, kamayishiga eritropeniya eritrotsitlarni bujmayishiga anizotsitoz, shaklini o‘zgarishiga poykilotsitoz, yorilib ketishiga gemoliz deyiladi. Leykotsitlar oq qon hujayralari, eritrotsitlarga nisbatan katta bo‘lib 5-20 m, 1mm3 qonda minglab sanalib, yadro va protoplazmaga egadir. Leykotsitlar organizmda fagotsitoz, antitela ishlab chiqarish, oqsil tabiatli toksinlarni parchalash vazifasini bajaradi. Oq qon hujayralari organizm hayot faoliyatida bo‘ladigan o‘zgarishlarga sezgir bo‘lib, organizmda ularning miqdori ko‘paysa leykotsitoz, kamaysa leykopeniya deyiladi. Leykotsitoz holatini ikki turi farq qilinib, oziqa iste’moli, homiladorlik, muskul ishi davridagi leykotsitozga fiziologik leykotsitoz, yallig‘lanish va boshqa patologik jarayonlarda hosil bo‘lgan leykotsitozlarni patologik leykotsitoz deyiladi. Trombotsitlar-qon plastinkalari 1882 yil Italiya olimi Bitsesero tomonidan yozilgan. Trombotsitlar kumik, taloq hujayralari-megokaratsitlarning sitoplazmatik parchalaridir. Tuban umirtqali hayvonlar trombotsitlari yadrolilidir. Trombotsitlar miqdorini laboratoriyada Fonio usuli yordamida aniqlash mumkin. Ya’ni trombositlarni agglyutinatsiyadan saqlash uchun 14% li magniy sulfat eritmasi bilan aralashtiriladi va shu qonni buyum shishasi ustiga surkab mozok surtma tayyorlab bo‘yaymiz. Keyin 1000 eritrotsitga to‘g‘ri keladigan trombotsit aniqlanadi. 1mm3 qonda eritrotsit miqdorini bilsak, trombotsitlar miqdorini aniqlasak bo‘ladi. Ularning kattaligi 2-4 m oval, o‘roqsimon, 5-8 kun yashaydigan yadrosiz hujayralardir. 1 mm3 qonda 100000-600000 dona bo‘ladi. Yosh hayvonlarda trombotsitlar katta
hayvonlarnikidan kam. Trombositlar anafilaktik shokda, dorivor moddalar, radiatsiya ta’sirda kamayadi. Simpatik nerv qo‘zg‘alsa, adrenalin, turli jarohatlar davrida trombotsitlar ko‘payadi. Kunduzgi jismoniy ish bajarganda trombotsitlar ko‘paysa, kechasi kamayadi. Trombotsitlar anafilaktik shokda, dorivor moddalar, radiatsiya ta’sirida kamayadi. Simpatik nerv qo‘zg‘alsa, adrenalin, turli jaroohatlar davrida trombotsitlar ko‘payadi. Kunduzi jismoniy ish bajarganda trombotsitlar ko‘paysa, kechasi kamayadi. Trombositlar taloq va RES hujayralarida parchalanadi, qon ivishida qatnashadigan moddalar bilan serotinin moddasini hosil bo‘lishida qatnashadi. Serotinin tomirlarni toraytirib, qonni ivishiga qulaylik tug‘diradi. 5.Organizmlar qon yo‘qotganida, qonda gemoglobin miqdori kamayganida, turli zaharlanishlarda organizm hayotini saqlab qolish uchun qon quyiladi. Lekin qon quyish uchun qon oluvchi va qon beruvchi kishilar qonining guruhlarini bilishimiz lozim. Agar bilmasdan guruhlari to‘g‘ri kelmaydigan qonni bir organizmdan olib ikkinchisiga quyilsa ko‘ngilsiz hodisalar yuzaga kelishi mumkin. Demak biz qon guruhlari va ularning xususiyatlari to‘g‘risida tushinchaga ega bo‘lishimiz kerak. Qon eritrotsitlarida bo‘ladigan agglyutinogen va plazmasidagi agglyutininlariga qarab qon guruhlarga bo‘linadi. Agglyutinogenlar oqsil tabiati antigen modda bo‘lib tegishli sharoitda bir biri bilan yopishadi. Xuddi shunday agglyutininlar ham oqsil tabiatli modda bo‘lib yopishtirish xususiyatiga ega va yopishtiruvchi modda deyiladi. Quyilgan qon donor-eritrotsitlarida agglyutinogen, qon oluvchi organizm-ressipient deyiladi. Qon plazmasida shu agglyutinogenga mos agglyutinini bo‘lsa, bir-biri bilan yopishadi, agglyutinatsiya hisobiga ressipient og‘ir axvolga tushadi. Agglyutinogen va agglyutininlarning bir necha turi mavjud bo‘lib, agglyutinogen A va V, agglyutinin alfa va beta qilinadi. Bir organizmda o‘xshash agglyutinogen va agglyutininlar uchraydi. Eritrotsitlardagi agglyutinigen va qon plazmasidagi agglyutininlarga bog‘liq ravishda qon 4 guruhga bo‘linadi. (Plakat). Birinchi qon guruhi eritrotsitlarida hech qanday agglyutinogenlar bo‘lmaganligi uchun u qonni o‘z guruhi va barcha qolgan guruhlarga qo‘yish mumkin. Bu guruhga ega bo‘lgan odamlar qoniga guruh qonini quyish mumkin emas. 2 va 3 guruh qonini o‘z guruhlariga va 4 guruhga, 4 guruh qonini faqat o‘zidan o‘ziga quyish mumkin. Qon guruhlarini A va V agglyutinogenlar aosida 4 ta guruhga bo‘linib, qon
hayvonlarnikidan kam. Trombositlar anafilaktik shokda, dorivor moddalar, radiatsiya ta’sirda kamayadi. Simpatik nerv qo‘zg‘alsa, adrenalin, turli jarohatlar davrida trombotsitlar ko‘payadi. Kunduzgi jismoniy ish bajarganda trombotsitlar ko‘paysa, kechasi kamayadi. Trombotsitlar anafilaktik shokda, dorivor moddalar, radiatsiya ta’sirida kamayadi. Simpatik nerv qo‘zg‘alsa, adrenalin, turli jaroohatlar davrida trombotsitlar ko‘payadi. Kunduzi jismoniy ish bajarganda trombotsitlar ko‘paysa, kechasi kamayadi. Trombositlar taloq va RES hujayralarida parchalanadi, qon ivishida qatnashadigan moddalar bilan serotinin moddasini hosil bo‘lishida qatnashadi. Serotinin tomirlarni toraytirib, qonni ivishiga qulaylik tug‘diradi. 5.Organizmlar qon yo‘qotganida, qonda gemoglobin miqdori kamayganida, turli zaharlanishlarda organizm hayotini saqlab qolish uchun qon quyiladi. Lekin qon quyish uchun qon oluvchi va qon beruvchi kishilar qonining guruhlarini bilishimiz lozim. Agar bilmasdan guruhlari to‘g‘ri kelmaydigan qonni bir organizmdan olib ikkinchisiga quyilsa ko‘ngilsiz hodisalar yuzaga kelishi mumkin. Demak biz qon guruhlari va ularning xususiyatlari to‘g‘risida tushinchaga ega bo‘lishimiz kerak. Qon eritrotsitlarida bo‘ladigan agglyutinogen va plazmasidagi agglyutininlariga qarab qon guruhlarga bo‘linadi. Agglyutinogenlar oqsil tabiati antigen modda bo‘lib tegishli sharoitda bir biri bilan yopishadi. Xuddi shunday agglyutininlar ham oqsil tabiatli modda bo‘lib yopishtirish xususiyatiga ega va yopishtiruvchi modda deyiladi. Quyilgan qon donor-eritrotsitlarida agglyutinogen, qon oluvchi organizm-ressipient deyiladi. Qon plazmasida shu agglyutinogenga mos agglyutinini bo‘lsa, bir-biri bilan yopishadi, agglyutinatsiya hisobiga ressipient og‘ir axvolga tushadi. Agglyutinogen va agglyutininlarning bir necha turi mavjud bo‘lib, agglyutinogen A va V, agglyutinin alfa va beta qilinadi. Bir organizmda o‘xshash agglyutinogen va agglyutininlar uchraydi. Eritrotsitlardagi agglyutinigen va qon plazmasidagi agglyutininlarga bog‘liq ravishda qon 4 guruhga bo‘linadi. (Plakat). Birinchi qon guruhi eritrotsitlarida hech qanday agglyutinogenlar bo‘lmaganligi uchun u qonni o‘z guruhi va barcha qolgan guruhlarga qo‘yish mumkin. Bu guruhga ega bo‘lgan odamlar qoniga guruh qonini quyish mumkin emas. 2 va 3 guruh qonini o‘z guruhlariga va 4 guruhga, 4 guruh qonini faqat o‘zidan o‘ziga quyish mumkin. Qon guruhlarini A va V agglyutinogenlar aosida 4 ta guruhga bo‘linib, qon
guruhlarini AVO sistemasi deb yuritiladi. Keyingi tekshirishlar natijasida bu agglyutinogenlardan tashqari A1, A2,M,N.P,H va Ph agglyutinogenlar borligi aniqlangan bo‘lib Rh agglyutinogendan boshqalari deyarli ahamiyatli emas yoki bu agglyutinogenni rezus faktor deb, bu faktorlar avval Makakus Rh maymunlar qonidan topilgan. Bu qon guruhlari insonlarga xos bo‘lib, meditsinada amaliy ahamiyatga egadir. Lekin hayvonlar uchun ahamiyatsiz. Chunki hayvonlarni guruhlari ko‘p bo‘lib, qoramollarda 80 xildan ko‘p agglyutinogen topilib, 12 ta sistemaga kiradi va ularni qon guruhlarini aniqlash uchun 51 tadan ortiq standart eritma ishlatiladi. Otda 10 ta, cho‘chqada 16 ta, qo‘ylarda 7 ta, tovuqlarda 14 ta, agglyutinogen sistemasi bor. Agglyutinogenlarni bunday ko‘p bo‘lishi qon quyishni qiyinlashtiradi va hayvonlarda qon quyish amaliy ahamiyat kasb etmaydi. Lekin ularni qon guruhlarni aniqlash uchun avlodlarini aniqlashda, naslchilik ishlarida, mahsuldorligini o‘rganishda muhimdir. Qonning ivishi muhim himoyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, agarda qon ivimaganida oragnizm qon tomirlarini jarohatlanishi hisobiga ko‘p qon yo‘qotib, hayvon halok bo‘ladi. Organizmda qon tomirlar shikastlanmasa tomirlarda oqsil oqib yurgan qon ivimaydi, chunki bu vaqtda qonni ivishini ta’minlaydigan zanjirli fermentativ jarayonlar yuzaga kelmaydi. Agarda tomirlar, to‘qima va trombotsitlar shikastlanmasa qonni ivishi yuzaga chiqmaydi Qonning ivishi plazmadagi bir qator moddalarning shikastlangan yuza bilan to‘qnashishi natijasida hosil bo‘ladi, ba’zi birlari trombotsit va boshqa hujayralarda bo‘lib, ularning shikastlanishidan hosil bo‘ladi. Qon ivishi 1872 yil A.Shmidt tomonidan aoslangan bo‘lib, qonning ivishi murakkab fermentativ jarayon sifatida ikki fazada kechadi deb tushintiradi. 1 fazada trombotsitlarning shikastlanishi natijasida trombokinaza fermenti ajralib bu ferment Sa++ ionlari ishtirokida jigarda aktiv bo‘lmagan holda hosil bo‘ladigan protrombin fermentiga ta’sir etib uni aktiv trombinga aylantirsa, 2 fazada trombin plazma oqsili fibrinogenga ta’sir etib, uni fibringa aylantiradi. Fibrin ipchalari jarohtalangan joyda chigallashib, to‘rga o‘xshab joylashib qonning shaklli elementlari shu joyda ushlanib qoladi va qon lahtasi hosil bo‘ladi. Qon lahtasining siqilib zichlashib, uning ichidagi zardobini siqib chiqarib, jarohatlangan joyni qattiq po‘st bilan qoplaydi va retraksiya deyiladi. Bu nazariya hozir ham tan olinadi, lekin
guruhlarini AVO sistemasi deb yuritiladi. Keyingi tekshirishlar natijasida bu agglyutinogenlardan tashqari A1, A2,M,N.P,H va Ph agglyutinogenlar borligi aniqlangan bo‘lib Rh agglyutinogendan boshqalari deyarli ahamiyatli emas yoki bu agglyutinogenni rezus faktor deb, bu faktorlar avval Makakus Rh maymunlar qonidan topilgan. Bu qon guruhlari insonlarga xos bo‘lib, meditsinada amaliy ahamiyatga egadir. Lekin hayvonlar uchun ahamiyatsiz. Chunki hayvonlarni guruhlari ko‘p bo‘lib, qoramollarda 80 xildan ko‘p agglyutinogen topilib, 12 ta sistemaga kiradi va ularni qon guruhlarini aniqlash uchun 51 tadan ortiq standart eritma ishlatiladi. Otda 10 ta, cho‘chqada 16 ta, qo‘ylarda 7 ta, tovuqlarda 14 ta, agglyutinogen sistemasi bor. Agglyutinogenlarni bunday ko‘p bo‘lishi qon quyishni qiyinlashtiradi va hayvonlarda qon quyish amaliy ahamiyat kasb etmaydi. Lekin ularni qon guruhlarni aniqlash uchun avlodlarini aniqlashda, naslchilik ishlarida, mahsuldorligini o‘rganishda muhimdir. Qonning ivishi muhim himoyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, agarda qon ivimaganida oragnizm qon tomirlarini jarohatlanishi hisobiga ko‘p qon yo‘qotib, hayvon halok bo‘ladi. Organizmda qon tomirlar shikastlanmasa tomirlarda oqsil oqib yurgan qon ivimaydi, chunki bu vaqtda qonni ivishini ta’minlaydigan zanjirli fermentativ jarayonlar yuzaga kelmaydi. Agarda tomirlar, to‘qima va trombotsitlar shikastlanmasa qonni ivishi yuzaga chiqmaydi Qonning ivishi plazmadagi bir qator moddalarning shikastlangan yuza bilan to‘qnashishi natijasida hosil bo‘ladi, ba’zi birlari trombotsit va boshqa hujayralarda bo‘lib, ularning shikastlanishidan hosil bo‘ladi. Qon ivishi 1872 yil A.Shmidt tomonidan aoslangan bo‘lib, qonning ivishi murakkab fermentativ jarayon sifatida ikki fazada kechadi deb tushintiradi. 1 fazada trombotsitlarning shikastlanishi natijasida trombokinaza fermenti ajralib bu ferment Sa++ ionlari ishtirokida jigarda aktiv bo‘lmagan holda hosil bo‘ladigan protrombin fermentiga ta’sir etib uni aktiv trombinga aylantirsa, 2 fazada trombin plazma oqsili fibrinogenga ta’sir etib, uni fibringa aylantiradi. Fibrin ipchalari jarohtalangan joyda chigallashib, to‘rga o‘xshab joylashib qonning shaklli elementlari shu joyda ushlanib qoladi va qon lahtasi hosil bo‘ladi. Qon lahtasining siqilib zichlashib, uning ichidagi zardobini siqib chiqarib, jarohatlangan joyni qattiq po‘st bilan qoplaydi va retraksiya deyiladi. Bu nazariya hozir ham tan olinadi, lekin