QON TOMIRLARI FIZIOLOGIYASI. Tayanch Iboralar. Arteriya, vena, kapillyar, elastiklik, gemodinamika, gidrodinamika, qon bosimi, 200-250 mm, 120 mm, 80 mm, qonli, qonsiz, manjetkadagi va havo bosimi, tovush paydo bo‘lishi, tovushni yo‘qolishi, yosh, tur, zot, nerv sistema, gumoral sistema, kechqurun, kunduz, sress, yog‘ bosish, qonni aylanish davri, arteriya va vena pulsi, sfigmogramma, flebogramma, vena tomiridagi yolpigich, tomirdagi bosimini pastligi, ko‘krak qafasidagi bosim, simpatik, parasimpatik, adrenalin, asetilxolin, renin, serotinin, ATF va uning parchalanish mahsulotlari, serotinin, bradikinin, o‘pka, yurak, buyrak, miya, jigar, toloq. 1.Maxsus elastik naychalarda qonning yurakdan pereferiyaga, pereferiyadan yurakga qarab to‘xtovsiz harakat qilib turishiga qon aylanishi deyiladi. Qon tomirlari elastiklik xususiyatiga ega bo‘lib, aortadan, arteriya, arteriolalar, kapillyarlar, venulalar vena va kovak venalardan iborat. Qon tomirlarida qon uzuluksiz to‘xtovsiz harakat qilib turadi, lekin qon tomirlariga qon yurakdan hamma vaqt ham chiqmaydi. (Biz yurak faoliyatini o‘rganganimizda yurakdan qon sistola vaqtida chiqadi degan edik ya’ni bo‘linib-bo‘linib chiqadi). Demak, qon tomirlarida qonning uzluksiz oqishiga sabab nima? Suyuqliklar naychalarda gidrodinamika qonuniga ko‘ra harakat qiladi. (Maxsus naychalarda suyuqliklarni harakatini ahamiyati katta bo‘lib, sisternadan suyuqliklar oqib chiqqan paytda bosimi baland va olislashib borgan sari bosimi pasayib borgani kabi qon tomirlarida ham qon yurakdan olislashib borishi bilan uning bosimi pasayib boradi. Qon ham suyuqliklar singari bosim yuqori tomondan bosim past tomonga qarab oqadi. Qon tomirlarida qonning harakat qilishini o‘rganadigan sohani gemodinamika sohasi deyiladi. Qon bosimi yurakning ishi natijasida hosil bo‘ladi. Yurak qisqarganda ya’ni uning sistolasi davrida kuchli bosim bilan bir porsiya qonni aortaga chiqaradi va qon bosim past tomonga qarab harakat qiladi. Otilib chiqqan qonning bosim bilan harakat qilishi natijasida qon oldinga, yon tomonga va orqaga qarab harakat qiladi. Natijada oldinga oqayotgan qon bosim yuqori tomondan bosim past tomonga harakat qiladi: orqaga qaytib oqayotgan qon o‘z yo‘nalishini o‘zgartirib qaytib oqadi, yon tomonga urilgan qon ham o‘z qon yo‘nalishini o‘zgartirib qonning uzluksiz oqishini ta’minlaydi. M: miltiq otilganda bir qism bosim o‘qni gilzadan chiqarish uchun sarflanadi, miltiq tepkisi bosilib, parox partlab hamma tomonga bir xil bosim hosil qiladi. Qon tomirlaridagi qon bosimi yurakdan uzoqlashgan sayin pasayib, kamayib boradi chunki qon bosimi yurakdan uzoqlashgan sayin tomirlar qarshiligini engishga sarf bo‘ladi. Qon aortaga otilib chiqqanda 200-250 mm simob ustuniga, arteriyada 120 mm simob ustuniga teng, bo‘lib 80 mm simob ustuniga teng bosim tomirlar qarshiligini engishga ketadi. Shuning uchun ham qon tomirlarining hamma qismlarida bosim bir xil bo‘lmaydi. Aortada qon bosimi 200-250 mm simob ustuniga teng bo‘lsa, kapillyarlarda 0,5 mm simob ustuniga teng. Qon bosimi qonning oqish tezligiga to‘g‘ri proporsional, ya’ni qonning bosimi qancha yuqori bo‘lsa qon shuncha tez oqadi va bosim past bo‘lsa qon sekin oqadi. Odatda qon bosimi ikki xil yo‘l bilan aniqlanadi: qonli va qonsiz usul. Qonli usul haqikiy qon bosimini aniqlashda hayvonga narkoz berilib yoki mahkam bog‘lab qon tomiri kesilib qon tomiriga naycha o‘rnatib simob manometrga ulanadi va simob manometri qon bosimi ko‘tarilib pasayishini ko‘rsatadi. Kratkov qonsiz usul bilan qon bosimini o‘lchashni tavsiya qilgan va hozir keng qo‘llaniladi. Buning uchun manometr yoki sfigmomanometrning manjeti katta hayvonlarning dumiga, kichik hayvonlarning soniga bog‘lanadi. (Har birlaringiz tibbiy ko‘rikdan o‘tgan davrda qon bosimlaringizni bilak arteriyalaringizda aniqlatgansizlar). Hayvonlardan ot, eshak, qoramollarda manjetka dum arteriyasiga, quyon, qo‘y, itlarda son arteriyasiga bog‘lanadi va manjetkaga qon tomiridan qon o‘tmay qolgunga qadar havo yuboriladi, ya’ni tomir qisiladi so‘ngra asta-sekinlik bilan manjetkadagi havoni chiqarila boshlanadi. Manjetkadagi havo bosimi qon tomirlardagi qonning maksimal bosimiga teng bo‘lganda qon tomirlaridan qon uzilib-uzilib, bo‘linib-bo‘linib o‘ta boshlaydi, chunki sistola davrida bosim katta bo‘lganligi uchun qon tomirning qisilgan joyidan o‘tib diastola vaqtida o‘ta olmaydi. Qonning bo‘linib-bo‘linib o‘tishidan tovush hosil bo‘ladi va bu tovushni fonendoskop yordamida eshitsa bo‘ladi. Tovush hosil bo‘lgandagi manjetkadagi bosim qonning maksimal bosimi deyiladi (qonning maksimal bosimi manjetkadagi havo bosimidan past bo‘lganida qon o‘tmay qoladi. Sistolik bosimda qon bosimi bilan manjetdagi havo bosimi baravarlashib qon tomiridan o‘tadi lekin diastola davrida qonni o‘tkazmaydi). Bu vaqtda biz qon bosimini o‘lchaganimiz yo‘q, biz manjetdagi havoni bosimini o‘lchab, bu bosimni shu qon tomiridagi bosimga shartli ravishda teng deb olamiz. Qonning maksimal bosimi aniqlangandan so‘ng manjetdan havo chiqarilishini yana davom etdiramiz. Manjetdagi bosim kamayib qonning minimal bosimiga (diastolik bosimga) teng bo‘lganda qon tomirlaridan qon uzluksiz o‘ta boshlaydi. Natijada qonning bo‘linib-bo‘linib o‘tishidan hosil bo‘lgan tovush yo‘qoladi. Tovush yo‘qolgan paytdagi manjetdagi bosim qonning minimal bosimiga teng deb qabul qilinadi. Demak, biz qonsiz usul bilan qon bosimini aniqlash uchun tovushga e’tibor berar ekanmiz. Biz birinchi tovush paydo bo‘lgan paytini izlaymiz aks holda biz noto‘g‘ri bosimga ega bo‘lamiz va yo‘qolgan paytini aniqlaymiz. Hozir hamma qon bosimini aniqlash qobiliyatiga ega. Shuning uchun sizlar buni aniq bilishlaringiz lozim. Qon bosimi yurakning ish sikliga ham bog‘liq bo‘lib, yurak ish faoliyati tezlashganda qon bosimi ko‘tariladi va yurak faoliyati sekinlashganda qon bosimi pasayadi. Qonning bosimi qon tomirlarining diametriga bog‘liq bo‘lib, qon tomiri torayganda qon bosimi ortadi va qon tomiri kengayganda qon bosimi pasayadi. Jismoniy ish qilganda, qon tomirlarida qon miqdori ortganda ham qon bosimi ko‘tariladi. Qon bosimining oshishiga, ko‘tarilishiga-gipertoniya deyiladi. Qon bosimining pasayishiga, kamayishiga gipotniya deyiladi. Qonning bosimi o‘z navbatida hayvon turiga, jinsiga, yoshiga, zotiga, maxsuldorligiga, organizmning fiziologik holatiga, sutkaning vaqtiga, nerv sistemasining holatiga va boshqa faktorlarga bog‘liq holatda o‘zgaradi. M: urg‘ochi hayvonlarning qon bosimi erkak hayvonlarnikiga nisbatan past, yosh hayvonlarning qon bosimi qarri hayvonlarnikiga nisbatan past, zotdor, maxsuldor hayvonlarning qon bosimi maxalliy hayvonlarnikidan baland. Kunduzi hayvonlarning qon bosimi, kechasigi bosimga nisbatan baland. N.S.qo‘zg‘alganda qon bosimi baland. Homiladorlik davrida, jismoniy ish bajarganda, atmosfera havosi past bo‘lganda yoki toqqa ko‘tarilganda, qon bosimi baland bo‘lib ba’zan burindan qon ketadi. Chunki burun ichki devordagi qon tomirlaridagi qon bosimi devor tashqarisidagi bosimga nisbatan ko‘tarilib, qon tomiri yoriladi. Yosh hayvonlar yuragi tez uradi qon bosimi yuqori bo‘lishi kerak lekin aksincha yosh hayvonlarda qon bosimi past, buning sababi nimada? Chunki yosh hayvonlarning qon tomirlari yaxshi rivojlangan bo‘lib elastikligi yaxshi, qarri hayvonlar qon tomirlarida elastiklik past. Chunki hayvon keksaya borish natijasida uning organizmida moddalar almashinuvining buzilishi natijasida jumladan yog‘ almashinishining buzilishi natijasida xolesterin moddasining qon tomirlariga o‘tirib qolishidan elastiklik pasayib, tomirlar torayadi. Yog‘ almashinishining boshqarilishida gormonlardan jinsiy gormonlarning faoliyatini pasayishi organizmda xolesterin moddasini ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Xuddi shu usulga asoslanib hayvonlarni semirtirish uchun axta (kastratsiya) qilinadi. Oqibatda hayvon organizmida yog‘ yaxshi to‘planib xolesterin esa depolarda ya’ni qon tomirlariga o‘tirib qolib tomirlar elastikligi yo‘qola boradi, bundan tashqari turli stress faktorlar ta’sirida gipertoniya kasalligi vujudga keladi. M: fermerlarda, shirkat raislarida gipertoniya kasalligi oddiy ishchilarga nisbatan tez va ko‘p uchrab turadi. Qon bosimi yurakning sistola va diastola vaqtida o‘zgarib turadi, bu o‘zgarishga yurakning birinchi tartibli o‘zgarishi deyiladi. Qon bosimi nafas olganda, ko‘krak qafasi kengayganda ortadi va nafas chiqarganda pasayadi. Qon bosimini bunday o‘zgarishi ikkinchi tartibli o‘zgarish deyiladi. Bitta ikkinchi tartibli o‘zgarish ichida birqancha (3-4) birinchi tartibli o‘zgarish bo‘ladi (ya’ni yurak urish soni ko‘p bo‘lganligi uchun m: yurak nafas olishga nisbatan 3-4 marta ko‘p uradi). Tomir kengayib torayishi natijasida qon bosimining o‘zgarishi uchinchi tartibli o‘zgarish deyiladi, bitta uchinchi tartibli o‘zgarishda bir nechata ikkinchi tartibli o‘zgarish bo‘lishi mumkin, ya’ni 1 daqiqa ichida yurak 60 marta ursa 1 daqiqada 15 marta nafas oladi o‘z navbatida qon tomiri 3-4 daqiqada bir marta qisqaradi. Qonning qon tomirlarida oqish tezligi va qon aylanishi bir qancha faktorlarga bog‘liq. Qonning katta va kichik qon aylanish doirasidan o‘tishi uchun ketgan vaqtga qonning aylanish vaqti deyiladi. Barcha sut emizuvchi hayvonlarda qon aylanish vaqti 25-27 sistolaga teng yoki qo‘pol hisoblanganda 1 daqiqada yurakdan organizmdagi umumiy qon 2 martaba o‘tadi yoki 1 daqiqada o‘rtacha 10 litr qon organizmdan aylanib o‘tadi. Qonning aylanish vaqtining 4/5 qismi katta qon aylanish doirasidan o‘tish uchun 1/5 qismi kichik qon aylanishidan o‘tish uchun safr qilinadi. Nega kichik qon aylanishidan qon tez o‘tadi? Chunki kichik qon aylanish doirasidan o‘tayotgan qon tomirlari qisqa va qon tomirlarining diametri katta. Katta qon aylanish doirasi uzun va qon tomirlar diametri kichik. 2.Qon tomirlar devorining ritm bilan tebranib turishiga puls deyiladi. Puls ikki xilda bo‘ladi: arteriya va vena pulsi. Arteriya qon tomir devorining qisqarib kengayishiga, tebranishiga arteriya puls va vena qon tomirining tebranishiga vena pulsi deyiladi. Arteriya pulsi hamma arteriya qon tomirlarida bo‘lib, vena pulsi hamma venalarda bo‘lmasdan faqatgina yurakga yaqin vena qon tomirlarining tebranishidan hosil bo‘ladi xolos. Arteriya pulsining kelib chiqish sabablari yurakning sistolasi davrida aortaga otilib chiqqan qonning qon tomiriga bergan bosimi natijasida vujudga keladi. Arteriya pulsi juda tez tarqaladi. M: qon aortada 0,5 m tezlik bilan tarqalsa puls 7-9 m tezlik bilan tarqaladi (qonning eng tez oqadigan joyi aorta va qonning oqishi 0,5 m teng, puls esa aortadagi qonga nisbatan 14-18 marta tez tarqaladi). Shuning uchun yurak tepkisi bilan puls birday eshitiladi. Puls tez, sekin, qattiq, yumshoq bo‘lishi mumkin. Puls belgilariga qarab yurak va tomirlar sistemasi qanday ishlashi haqida fikr yuritish mumkin. Puls maxsus asbob yordamida yozib olinadi va yozib olingan arteriya pulsini egri chizig‘iga sfigmogramma deyiladi. Arteriya qon tomirlar devori qalin vena qon tomirlar devori yupqa. Venna qon tomirlarining tebranishi ya’ni vena pulsi vena qon tomirlarining hamma joyida bo‘lmay yurakga yaqin kovak venada kuzatiladi. Vena pulsining yozib olingan egri chizig‘iga flebogramma deyiladi. Vena pulsi kavak venalarda oqib kelayotgan qonning yurakga to‘xtovsiz oqib kelib uzluksiz yurakga kira olmasligidan hosil bo‘ladi. Arteriya qon tomirlarida qonning oqishiga sabab yurak bo‘lsa, vena qon tomirlarida qonning oqishiga bir qancha faktorlar sabab bo‘ladi. Qonni oyoqgacha oqib borishiga sabab ma’lum, uni yurakga yig‘ilib kelishiga sabab nima? Vena qon tomirlarida qonning oqishiga sabab quyidagilar. 1).Arteriya qon tomirlariga nisbatan vena qon tomirlarida qon bosimi past shuning uchun qon arteriyadan venalarga qarab oqadi ya’ni harakat qiladi. 2).Arteriya qon tomirlari bilan vena qon tomirlari organizmda bir xil joylashgan emas. Vena muskullar orasidan o‘tib muskullarning torayishi natijasida qon mayda qon tomirlaridan katta tomirlarga harakat qiladi va kengayganda yana boshqa qismlardan qon oqib kelib shu zaylda takrorlana beradi. M: agar ignami, shishami barmoqlarimizga kirsa va yiringli yallig‘lanish hosil bo‘lmasa shu shisha yoki igna muskullarni qisqarishi natijasida yurakga qarab harakat qiladi. 3).Vena qon tomirlari devori maxsus yarimoysimon yelpig‘ichlar bilan jihozlangan. Bu yelpig‘ichlar doim to‘xtovsiz uzulksiz harakat qilib, qonni yurak tomon haydaydi. (Arteriya qon tomirlarida yarimoysimon yelpig‘ich yo‘q, vena qon tomirlarini mikroskop tagida yelpig‘ichlarini doimo harakat qilayotganini kuzatishimiz mumkin). 4).Nafas olganda ko‘krak qafasi kengayib ko‘krak qafasida manfiy bosim hosil bo‘lib qon yurak tomon so‘riladi. (Vena diafragma o‘rtasidan qizilo‘ngach bilan birga ko‘krak qafasiga kirib keladi va ko‘krak qafasi kengayganda qonni so‘radi). Arteriya qon tomiri bilan vena qon tomirlarida qon oqish tezligi bir xil bo‘lmay arteriya qon tomirlarida qon bosimi katta bo‘lgani uchun qon oqish tezligi ham baland bo‘ladi. Arteriya qon tomirlarining diametri vena qon tomirlarining diametridan farq qiladi, ya’ni arteriyalar venalarga nisbatan tordir. 3.Organizmdagi barcha qon tomirlar turli xil ta’sirotlar natijasida torayib kengayib turadi. Qon tomirining devori kengayib, torayib turishi undagi silliq tolali muskullarning qisqarib kengayishi natijasida hosil bo‘ladi. Qon tomirlarining bunday kengayib torayib turishiga tomirlarning tonusi deyiladi. Muskullar tonusi ortsa tomirlar torayadi va muskullar tonusi kamaysa tomirlar kengayadi. Qon tomirlar muskullarining tonusi (qisqarib-kengayishi) o‘z navbatida nerv sistemasi orqali boshqariladi. Qon tomirlarning toraytiruvchi va kengaytiruvchi maxsus nerv tolalari mavjud. Qon tomirlar devorini toraytiruvchi nervlarga simpatik nerv kiradi, bu nerv qon tomirlarini toraytirib, qon bosimini oshiradi. Simpatik nervning qon tomirlar devoriga ta’sirini 1842 yilda A.P. Valter baqa quymich nervini simpatik tolasini kesib, oyoq qon tomirlarini kengayganligini kuzatgan. Quyonlarda esa bo‘yin simpatik nerv kesilganida quloq qon tomirlarini kengayganini va uning quloqqa yo‘nalgan oxirini ta’sirlab quloq qon tomirlarini torayganligini 1852 yilda K.Bernar aniqlagan. Simpatik nerv ta’sirida faqat toj tomirlar kengayadi (yurakni qon bilan ta’minlovchi, oziqlantiruvchi tomirlar). Parasimpatik nervlar qon tomirlariga kengaytiruvchi ta’sir qiladi va bu K. Bernar tomonidan o‘rganilgan (quyon qulog‘idagi qon tomirlar yaxshi rivojlangan. Lekin quyonlarda ter bezlari bo‘lmagani uchun issiqlikni ko‘pchiligini quloq qon tomirlarining kengayishi hisobiga chiqaradi). Simpatik nerv kesib quloqqa boradigan uchi ta’sirlansa quloq oqarib qon tomirlarini torayganligini va hatto ko‘rinmay qolganligini kuzatamiz, agarda simpatik nerv kesilsa, tomirlar juda kengayib quloqda qon tomirlarini qon bilan to‘lganligini, kengayganligini, qizarganligini kuzatamiz. Yurakga boradigan parasimpatik nerv yurak toj tomirlarini toraytiradi. Qon tomirlar ishini boshqaruvchi nerv markazlari orqa miyaning ko‘qrak va 3 ta bel sigment-larida, uzunchoq miyada (V.F.Ovsyannikov 1871) va bosh miya yarimsharlar po‘stlog‘ida joylashgan. Qon tomirlarini toraytiruvchi nervga vazokonstruktorlar deyiladi. Qon tomirlarini kengaytiruvchi nervlarga vazodilyatatorlar deyiladi. Qon tomirlarining devori reflektor yo‘l bilan ham boshqariladi. Qon tomirida joylashgan mexanik, kimyoviy va boshqa ta’sirot sezuvchi retseptorlarni ta’sirlanishi ham qon tomirlarini reflektor yo‘l bilan boshqarili-shida muhim rol o‘ynaydi. Qon tomirlaridagi turli xil ta’sirotlarni sezuvchi retseptorlar to‘plamiga Refleksogen qismlar-zonalar deyiladi. Refleksogen zonalar aortaning bo‘lingan joyida, uyqu arteriyasini bo‘lingan joyida va kovak venalarning qo‘shilish joyida joylashgan. Mana bu refleksogen zonaning ahamiyati nimada? Vodorod ionining konsentrasiyasi oshsa xemoretseptorlar sezib ta’sirotni markazga yetkaztib qondagi N0 ionining ko‘payganini xabar qilib, qon tomirini kengaytirish yuzaga chiqadi. Agar adrenalin ko‘paysa, xemo retseptorlar ta’sirotni sezadi va qon tomirini boshqaruvchi markazga beradi natijada qon tomiri torayib, qon bosimi ko‘tariladi. Bosim ko‘paysa baro retseptorlar yordamida sezib markazga xabar yuborib qon tomirlarini kengaytirib bosimni pasaytiradi. Qon tomirlar devoriga Refleksogen zonalardagi introretseptorlardan tashqari ekstroretseptorlar ham qon tomirlar devorini reflektor yo‘l bilan kengaytirib yo toraytirib turadi. M: urilganda og‘riqni ekstroretseptorlar sezadi, g‘azablanganda adrenalin ko‘payishi natijasida odamning yuzi qizarib ketadi. Chunki qon tomiri torayadi. Sovuq natijasida ham tomir torayadi. Demak ekstroretseptorlar ham qon tomirlar tonusini boshqarishda muhim rol o‘ynar ekan. Qon tomir devorining o‘zgarishiga (kengayib, torayishiga) nisbatan shartli reflekslar ham hosil qilish mumkin ya’ni shartli refleks natijasida ham tomirlarni kengaytirib toraytirish mumkin. Bu esa bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘ining qon tomirlar tonusini boshqarishda ishtirok etishini ko‘rsatadi. Qon tomirlar devorining kengayib torayib turishini nerv sistemasidan tashqari gumoral mexanizmlar ham boshqarib turadi. 1.Buyrak usti bezining mag‘iz qavatidan ishlab chiqariladigan adrenalin garmoni yurakning toj va miya tomirlaridan tashqari barcha qon tomirlarini toraytirib qon bosimini oshiradi. 2.Gipofiz bezining orqa qismidan ishlanib chiqiladigan vazopressin gormoni ham qon tomirlarini toraytirib qon bosimini oshiradi. 3.Organizmda moddalar almashinishi natijasida hosil bo‘ladigan gistamin degan kimyoviy modda qon tomirlarini kengaytirib qon bosimini pasaytiradi. 4.Parasimpatik nerv uchida hosil bo‘ladigan mediator modda asetilxolin qon tomirlarini kengaytirib qon bosimini pasaytiradi. 5.Buyrakda hosil bo‘ladigan kimyoviy modda Renin qon tomirlarini toraytirib qon bosimini oshiradi. Renin qon tomirlar qisilganida va tomirlar tizimida qon kamayganida ko‘p hosil bo‘ladi. Mutadil qon bilan ta’minlanishda renin kam hosil bo‘ladi va plazma golbulinlaridan gipertenzinogenni – gipertenzinga aylantirib qon tomirlarini toraytiradi. 6.Sklet muskullari ish faoliyati tufayoi ATF va uning parchalanish mahsulotlaridan adenil kislota va sut hamda ko‘mir kislotalari ajralib tomirlarni toraytiradi. 7. Serotinin ichak shilliq pardasida va bosh miyaning ba’zi qismlarida hosil bo‘lib tomirlarni toraytiradi. Serotinin qon plastinkalarini parchalanishidan ham hosil bo‘lib qon ivishida tomirlarni toraytiruvchi ta’sir etadi va shikastlangan tomirlardan qon oqib chiqishiga to‘sqinlik qiladi. V.N.Chernigov va boshqalar toloq, buyrak usti bezi, buyraklar, ko‘mik tomirlarida ham xemo retseptorlarni topgan. 8. Bradikinin o‘pka, jog‘ osti so‘lak bezi, oshqozon osti bezlaridan qon tomirlarini kengaytiruvchi modda ajiralib arteriola muskullarini bo‘shashtirib, qon bosimini pasaytirishi aniqlangan. 4.Qon o‘zini biologik vazifasini faqat kapillyarlardan o‘tayotganda bajaradi chunki to‘qima bilan qon o‘rtasidagi modda almashinuvi faqat kapillyarlarda sodir bo‘ladi ya’ni kapillyarlar devori bir qavat endoteliydan tuzilgan va qalinligi 0,004 mm bo‘lib, osmos, diffuziya jarayoni uchun qulay kapillyarlar devori qon tomirlar devori singari qisqarib, kengayib turadi va kapillyarlar qisqarganda kapillyarlardan qon mutlaqo o‘tmay qolishi ham mumkin. Shuning uchun tinch holatda organizmda mavjud bo‘lgan barcha kapillyarlar faoliyatda bo‘lmay tinch yopiq bo‘ladi. Organizm hamma kapillyarlarini 100% deb olsak, faqatgina 2-3% faoliyatda bo‘lib 97-98% yopiq bo‘ladi. (Faqatgina hayotiy muhim organlar kapillyarlaridan yurak, jigar, o‘pka, buyrak, miya va boshqalarda kapillyarlar ochiq). Organizmdagi kapillyarlar qancha ko‘p bo‘lsa, yaxshi oziqlangan qism organ va umuman organizm faoliyati kuchayadi. Shuning uchun ham yertalabki badan tarbiya natijasida kapillyarlar ochilib, organ to‘qima faoliyati kuchayib umumiy organizm faoliyati kuchayadi. Shamollaganda garchichnik, banka, kompres, grelka qo‘yib davolash kapillyarlarning faollashishiga asoslangan. Bu paytda organizmda qonning qayta taqsimlanishi yuzaga kelib, organizmdagi qonning qayta taqsimlanishi organizmning ishiga bog‘liq. Turli xil organlar o‘zlarining faoliyatiga qarab, turli xil miqdorda qon bilan ta’minlanadi. Tomirlarda oqib turgan qon organlar ishiga qarab, reflektor yo‘l bilan ta’minlanadi. Ishlab turgan organga tinch turgan organga nisbatan ko‘p qon keladi, chunki ishlab turgan organda ochiq kapillyarlar soni ishlamay turgan organlardagiga nisbatan 10-15 marta ko‘p. Muskullarda esa 50 marta ko‘p. Xuddi shunday ovqatlanish davrida ovqat hazm qilish organlariga ko‘p qon kelib boshqa organlarga qon borishi kamayadi. Tashqi muhit harorati ko‘tarilganda teridan o‘tadigan qon ko‘payadi va aksincha aqliy mehnat qilganda bosh miyaga ko‘p qon oqib keladi. Biror organda qon aylanishi o‘zgarsa organni hajmi ham o‘zgaradi. Demak, organizmning qon bilan ta’minlanishi shu organlarda kechayotgan fiziologik jarayonlarga bog‘liq. Organizm ishlab turganda tinch turgan organlarda qonning taqsimlanishi har xildir. Ichki sekresiya bezlariga buyrak, jigar, miya, boshqa organlarga nisbatan ko‘proq qon keladi. M:bir daqiqada 100 gramm vazndagi turli organlardan oqib o‘tadigan qon miqdori turlicha bo‘lib, qalonsimon bezdan 560; buyrakdan 420; jigardan 150; yurakdan toj tomirlar orqali 85; ichaklardan 50, miyadan 65; toloqdan 70; oshqozondan 35 ml va hokazo. Ya’ni organlarning qon bilan ta’minlanishi organizmning fiziologik holatiga bog‘liq. Turli organlarda qon aylanishining farqi. 1.O‘pkada qon aylanishining farqi: har qanday organga arteriya kelib kapillyarlar to‘rini hosil qilib vena qon tomiri bo‘lib chiqib ketadi. Lekin ayrim organlar o‘ziga xos farqga ega. O‘pkaga katta va kichik qon aylanish doirasidan qon keladi. O‘pkada qon ikki marta kapillyarlar to‘rini arteriya qoni o‘pka to‘qimalarini oziqlantirish uchun kapillyarlar to‘rini tashkil qilib kapillyarlar to‘ridan o‘tadi. Kichik qon aylanish doirasinidan o‘pka arteriyasi orqali kelgan vena qoni, gaz almashinish uchun kapillyarlar to‘ridan o‘tadi. Demak o‘pkaga 2 ta qon tomiri kelib 1 ta vena qon tomiri bo‘lib chiqib ketadi: ya’ni ikki marotaba kapillyarlar to‘rini hosil qiladi. 2.Jigarda qon aylanishining farqi. Jigar o‘z barer xususiyatlariga ko‘ra qon aylanishi bilan farq qiladi. Jigarga jigar arteriyasi orqali arteriya qoni kelib jigar hujayralarini oziqlantiradi undan tashqari hazm organlaridan yig‘ilib kelgan vena qon ham darvoza venasi orqali jigarga kiradi. Demak jigarga ikkita qon tomiri kiradi. Jigar arteriyasi orqali kelgan qon tomiri jigarni oziqlantirish uchun kapillyarlar to‘rini tashkil qiladi. Darvoza venasidan hazm organlaridan kel-gan vena qoni filtlanish uchun kapillyarlar to‘rini tashkil qiladi. Shunday qilib jigarda qon ikki marta kapillyarlar to‘rini tashkil qilib 2 martaba kapillyarlardan o‘tadi va bitta qon tomiri jigar venasi bo‘lib chiqib ketadi. 3.Buyraklarda qon aylanishining farqi Buyraklar aortaning bel qismidan buyrak arteriyasidan qon olib, arteriya buyrakga kirgan joyida mayda qon tomirlariga tormoqlanadi va Baumen-Shum- lyanskiy kapsulasiga alohida-alohida arteriola beradi. Arteriola kapsulaga kirib, tarmoqlanib kapillyalar to‘rini (Malpigiy kaptokchasini) hosil qilib, bu yerda qon bosimi 90 mm simob ustunini tashkil qilib, siydik filtrlanishi uchun qulay. So‘ngra koptokcha hosil qilgan kapillyalar bir-biri bilan birikib, qaytadan arteriola hosil qiladi va sal narida birinchi va ikkinchi tartibli burama kanalchalar atrofida kapillyalarga tormoqlanib kanalchalarni qon bilan ta’minlaydi va venulalarga aylanib, buyrak venasiga quyiladi. Shunday qilib, buyrakga keladigan arterial qon siydik hosil qilish uchun bauman-Shumlyanskiy kapsulasidagi Malpigiy kapillyarlar to‘ridan o‘tadi. Malpigiy kapillyarlaridan chiqqan arterial qon nefron hujayrasini oziq-lantirish uchun yana kapillyarlar turidan o‘tishi kerak. Demak, buyrakda qon 2 martaba kapillyarlar to‘ridan o‘tib, 1 marta siydik hosil qilish uchun kapillyarlar to‘rini hosil qiladi va ikkinchi marotaba buyrak to‘qimalarini oziqlantirish uchun kapillyarlar to‘rini hosil qiladi. 4.Taloqda qon aylanishining farqi. Taloqda qon aylanishi kapillyarlar sistemasining yo‘qligi bilan farq qiladi. Taloqda arteriolalar kapillyarlar bilan tugallanmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri taloqning pulpasida kengaygan tugunda tugaydi. Tugun sinusga aylanib vena qon tomiri bo‘lib chiqib ketadi. Demak, taloqda qon aylanishida kapillyarlar to‘rini hosil qilmaydi. Tugun torayganda qon organizm qon tomirlariga ko‘p chiqariladi va tugun kengayganda qon tugunlarda to‘planadi ya’ni taloq harakatda bo‘lmagan qon uchun depo hisoblanadi. Taloq muskullari qisqarganda (jismoniy ish, emotsional holatlar, og‘riq, ovqat ta’sirida taloqdan chiqadigan qon miqdori ko‘payib qon bosimi ortadi). Buni D.Barkroft tajribalarda asoslangan. Taloqning qon deposi vazifasini bajarishini birinchi bo‘lib N.V.Sabinskiy 1865 yilda aniqlab, S.P.Botkin yesa 1875 yil to‘liq aniqlab bergan. Taloq muskullari reflektor yo‘l bilan va turli xil gumoral sabab ta’sirida kengayib torayib turadi. M: adrenalin taloq muskullarini qisqartirib qonni qon aylanish doirasida ko‘payishiga sharoit tug‘diradi. Taloqda muskullar shartli va shartsiz refleks yo‘li bilan ham o‘zgaradi. Shartsiz reflekslar (og‘riq, qo‘rqish, sovuq ta’sirida qisqaradi). Shartli refoekslar hosil qilish uchun taloq muskullarini qisqartiruvchi yoki kengaytiruvchi moddalarni biron bir tashqi sabab bilan quvvatlansa, keyinchalik shu tashqi sababning o‘zining ta’siri taloq muskullarini yo kengaytiradi yoki toraytiradi. Bu xolat K.M.Bikov va uning xodimlari tomonidan o‘rganilgan. Yurakda qon aylanishining farqi. Yurak to‘qimasi aorta qon tomiri orqali maxsus toj tomirlar bilan qon bilan ta’minlanadi. Aortadan otilib chiqqan qonning 5-10% yurak toj tomirlari orqali yurakga kiradi. Yurakga kirgan arterial qonning 70-80% chap qorinchani oziqlantiradi qolgan qismlarini oziqlanishi uchun 20-30% qon keladi (chunki yurakning chap qorinchasi yaxshi rivojlangan). Yurak to‘qimalaridan kelayotgan vena qonining 60-70% to‘g‘ridan-to‘g‘ri yurakning o‘ng qorinchalariga va qolgan qismi o‘ng bo‘lmachalarga quyiladi. Yurakning endokard qismida qon tomirlari yo‘q bo‘lib bu qismdagi to‘qimalar yurakdagi qondagi oziqa moddalar hisobiga osmos diffuziya yo‘li bilan oziqlanadi. Ma’lumki yurakning asosiy ishini sistola ya’ni yurak qisqarganda bajaradi. Yurak sistolaga uchraganda yurak toj tomiriga kam qon kiradi. Yurak diastolasida yurak muskullariga ko‘p qon kiradi. Yurak muskullarida maxsus modda mioglobin (gemoglobin o‘xshash modda) bo‘lib, diastola vaqtida qon bilan kislorod ko‘p kelgan paytda bu mioglobin O2 ni o‘ziga biriktirib oladi va sistola davrida yurakga kam qon kelganda mioglobin o‘zidan O2 ajratadi. Diastola paytida O2 deyarli keragi bo‘lmay O2 ni o‘ziga biriktirib oladi. Yurakda qon aylanishining farqi yana shundan iboratki yurak to‘qimasida qon o‘tmaydigan tomirlar bo‘lmaydi ya’ni hamma qon tomiridan qon o‘tib turadi. Yopiq kapillyarlar yo‘q va yurakda kollateral qon aylanishi yo‘q. Shuning uchun biror qon tomiri berkilsa yurak to‘qimasi o‘ladi- infarkt hosil bo‘ladi, boshqa organlarda kollaterallar ko‘p. Mioglobinning odam tanasining eng ko‘p joylashgan joy yurak to‘qima-laridir, agar mioglobin boshqa to‘qimalarda ham ko‘p joylashganida yedi kislorodsiz muhitda ham ishlashga sharoit tug‘ilgan bo‘lar edi. Delfinlar organizmida mioglobin ko‘p va shuning uchun uzoq vaqt O2 bilan nafas olmay suv tagida suzadi. (O‘pka orqali nafas oladi). Uzoq vaqt O2 siz muhitda ish bajarish uchun organizm muskullarini chiniqtirib, mioglobinni ko‘paytirish mumkin ya’ni organizmni o‘rgatish mumkin. Miyada qon aylanishining farqi. Miyada ham mavjud bo‘lgan barcha qon tomirlaridan doim qon o‘tib turadi. Miya to‘qimalari kislorod yetishmasligiga eng sezgir. Miyada kollateral qon aylanish vujudga kelmaydi va miya qon tomirlarida anastomoz (ko‘prikcha) yo‘q. Shuning uchun ham miyada insult hosil bo‘lib, miyadagi turli markazlar faoliyatini buzadi (falajlanishi, ko‘r bo‘lish va xakozo). Miyaga 5-6 daqiqa kislorod bormasa miya o‘z funksiyasini bajaraolmaydi. Natijada organizm halok bo‘ladi, ya’ni o‘ladi. O‘limning asosiy belgisi nafas olish va yurak urishini to‘xtashi bilan xarakterlanadi. Hayvon yoki inson o‘lganda eng avval miya to‘qimasi kis-lorod yetishmasligi tufayli o‘ladi. Shuning uchun ham tiriltirish uchun avvalo miya to‘qimasini tiklash kerak, agar miya to‘qimasi tiklansa unday odamni tiriltirish mumkin. Shuning uchun hozir klinikada odamlarni qayta tiriltirish laboratoriyalari mavjud. Tiriltirish uchun 5-10 daqiqa davomida tirilti-rish zarur chunki miya to‘qimalari 10 daqiqa ichida o‘ladi. (Tiriltirish uchun yurak faoliyati normal bo‘lishi zarur). TAYYoRLANISh UChUN SAVOLLAR. Qon aylanishi deb nimaga aytiladi? Turli qon tomirlarida qonning bosimini turlicha bo‘lishi qanday sabablarga bog‘liq? Turli hayvonlarda qon bosimi qanday aniqlanadi? Vena qon tomirlarida qonni harakatga keltiruvchi omillarni ayting? Arteriya pulsini qanday aniqlaymiz va u qanday hosil bo‘ladi? Vena pulsini qanday aniqlaymiz va u qanday hosil bo‘ladi? Kapillyarlarning fiziologik ahamiyatini tushuntiring? Qon tomirlar tonusini boshqarilishini tushuntiring? Turli organlarda qon aylanishini farqini tushuntiring? FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR. 1. R.X.Xaitov, B.Z.Zaripov, Z.T.Rajamurodov «Hayvonlar fiziologisiya» Toshkent, «O‘qituvchi», 2005 yil 3-16 betlar. 2. V.Xusainova, Z.Toshpo‘latov «Qishloq xo‘jalik hayvonlari fiziologiyasi» Toshkent «O‘zbekiston» 1994 yil 180-198 betlar.