Qonga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar. Darsning maqsadi: Bu amaliy mashgulotda talabalarga Qonga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar, ularning guruxlari va preparatlari bilan tanishishadi. Mulohazalar o‘tkazadi. Xar xil sxemalarda retseplar yozadi. Darsning utkazish usuli: Talabalar bu dasrga ta’luqli bo‘lgan barcha dori moddalari bilan tanishadi. Qonga doir dorilarning lotincha nomlarini yozish. Qonning shaklli elementlari bo‘lgan eritrotsitlar, trombotsitlar va leykotsitlaming ishlab chiqarilishiga ta’sir ko‘rsatuvchi preparatlarga gemopoezga ta’sir etuvchi vositalar deyiladi. Fiziologiya kur~idan ma’lumki, qonning shaklli elementlari doimiy bo‘lmasdan, ma’lum muddatgacha o‘z faoliyatini saqlaydi. Ular vaqti-vaqti bilan yemiriladi va o‘miga yangi qon hujayralari paydo bo‘ladi (eritrotsitlar 2-3 oygacha, leykotsit va trombotsitlar bir necha kungacha urnr ko‘radi). Boshqacha aytganda, bu shaklli elementlar doimo yangilanib turadi. Bu jarayon, ya’ni suyakning ko‘mik qismidagi ilik va boshqa limfoid to‘qin:talarida qon shaklli elementlarining ishlab chiqarilishi fiziologik regeneratsiya hisobiga sodir bo‘ladi. Qon hujayralarining ishlab chiqarilishi ancha murakkab fiziologik jarayon bo‘lib, uning amalga oshishida bir qator moddalar, shu jumladan, nuklein kislotalari zarur. Ayrim patologik hollarda, kasalliklarda qon shaklli elementlari ishlab chiqarilishining buzilishi, ulaming soni kamayishi yoki, aksincha, ortishi mumkin. Bunday hollarda qon hujayralarining normal miqdorini (eritrotsitlaming normal soni 4, 5-5xlO-t> mkl, leykotsitlar 3,8-9, 3xlO3 mkl) ta’minlash uchun gemopoezga ta’sir etuvchi vositalar ishlatiladi. Ular ta’siriga qarab eritropoezga va leykopoezga ta’sir etuvchi vositalarga ajratiladi. Bu preparatlar, o‘z navbatida, rag‘batlantiruvchi va tormozlovchi bo‘lishi mumkin. Eritropoezga ta’sir etuvchi vositalar. Ma’lurnki, eritrotsitlaming asosiy fiziologik faoliyati, o‘z tarkibidagi gemoglobin hisobiga tana to‘qimalariga kislorod yetkazib berishdan iborat. Eritrotsitlar yoki ular tarkibidagi gemoglobinning kamayib ketishi kamqonlikka olib keladi. Kislorod yetishmasligi natijasida, tanada har xiI o‘zgarishlar (quvvatsizlik, bosh aylanishi va h.k.) sodir bo‘ladi. Gipoxrom kamqonlikda beriladigan dorilar orasida temir preparatlari asosiy hisoblanadi. Ma’lumki, tanada temirning miqdori 2-5 g atrofida bo‘ladi. Buning 2/3 qismi gemoglobinda joylashgan bo‘lsa, qolgan qismi to‘qimalarda (suyak iligida, jigarda, taloqda) bo‘ladi. Ovqat tarkibidagi temirning ichakdan qonga o‘tishi ancha murakkab bo‘lib, bu faol transportlikjarayonidir. Me’da-ichak tizimidan temir faqat ikki valentli ionlashgan holatida so‘riladi. Me’daning xlorid kislotasi ta’sirida molekular temir ionlangan shaklga kiradi, askorbin kislota esa uch valentlik temirni ikki valentlikka o‘tkazib, temirning qonga o‘tishini ta’minlaydi. Shimilishdan oldin temir ingichka ichak shilliq pardasidagi apoferritin oqsili bilan birlashadi va shundagina u qonga o‘tkaziladi. Qondagi globulinlar transferritin bilan birlashadi va transferrinhesil qiladi. Temir ushbu transferrin shaklida a’zolarga, to‘qimalarga yetib boradi hamda gemoglobin 189 va ayrim fermentlaming sintezi uchun sarflanadi (21- jadval). Eritrotsitlaming yemirilishi hiso-· biga kuniga taxminan 25 mg temir ajraladi. Ushbu temir qaytadan· gemoglobinning sinteziga sarflanadi. Ichak orqali qonga o‘tadigan temir esa tana yo‘qotgan temimi qoplash uchun zarur bo‘ladi (misol uchun, ayollar xayz ko‘rishida 20 mg gacha temir yo‘qotadi). Homiladorlik davrida esa temirga bo‘lgan ehtiyoj ancha ortadi. Bundan tashqari, temir terlashda, og‘ir jismoniy ish bajarilganida ko‘p miqdorda yo‘qotiladi. Me’da va ichak kasalliklarida (kislotalilik pasayishi bilan kechadigan gastritlar, enterit va boshqalarda) temiming qonga so‘rilishi buzilib, uning tanadagi miqdori kamayib boradi va gipoxrom kamqonlik hosil bo‘ladi. Ko‘pincha bu kasallik ko‘p bolali ayollarda uchraydi. Bemorlami temir preparatlari bilan davolashda kasallikning asosiy sabablarini aniqlab, tanaga qancha miqdorda temir preparatini yuborish belgilanadi. Ma’lumki, sog‘ tanada 750 g gemoglobin bor, uning tarkibida esa 2,5 g temir saqlanadi. I % Ii gemoglobinni hosil qilish uchun 25 mg temir moddasi zarur, 15 mg esa to‘qima fermentlari uchun kerak. Giperxrom kamqonlikda beriladigan dorilar. 1925- yilgacha bu kamqonlikka davo qilib bo‘imaydi deb hisoblanar edi. Chunki bu kasallikka duchor bo‘igan bemorIar qon ishlab chiqarilishining buzilishi, me’da-ichak, asab tizimining o‘zgarishidan nobud bo‘lar edilar. Shu yildan boshlab kasallarga xom jigar bilan, keyinchalik esa jigardan olingan ekstrakt bilan davo qilina boshlandi. 1929- yilda Kasl birinchi marta qon ishlab chiqarilishi ovqat tarkibidagi omilga (tashqi omil) bog‘liqligini aytdi. Preparatlar. Temir laktat (Ferri lactas). I g dan kapsulalarda chiqariladi, kuniga 3-4 marta ichish uchun beriladi. Konferon (Conferonum). Tarkibi: 250 mg temir suI fat va 35 mg natriy dioktilsulfosuksinat. 0,25 g dan kapsulada chiqariladi. Buyurilishi: ovqatdan so‘ng 1-2 kapsuladan kuniga 3 marta ichiladi. Feramid (Feramidum). Temir xlorid bilan nikotinamid kompleks birikmasi. Tabletkalarda 0,1 g dan chiqariladi. Buyurilishi: ovqatdan keyin I tabletkadan kuniga 3 marta ichiladi. Ferropleks (Ferroplexum). Tarkibida temir sulfat (50 mg) va askorbin kislota (30 mg) bor. Draje shaklida chiqariladi·. 1-3 drajedan kuniga 3 marta ichiladi. Ferrum- Lek (Ferrum-Lek). Mushaklar orasiga yuborish uchun mo‘ljallangan 2 ml Ii ampulada 100 mg temir saqlaydi. Buyurilishi: mushaklar orasiga kunora chuqurroq yuboriladi. Venaga birinchi kun 2,5 ml, ikkinchi kun 5 ml, uchinchi kun esa 10 mlli 2 ampula, keyinchalik 10 mlli 2 ampuladan bir haftada ikki marta yuboriladi. Ferbitol (Ferbitolum). Temir-sorbitol kompleksining suvli eritmasi 4,5-5 % temir saqlaydi. 2 ml dan ampulada mushaklar orasiga har kuni yuborish uchun chiqariladi. Gemostimulin (Gaemostimulinum). Temir laktat, glukoza, mis sulfat va quruq albumindan tayyorlanadi. Tabletkada chiqariladi. Ovqat bilan 0,25-0,5 g dan kuniga 3 marta 3-5 hafta mobaynida ichiladi (suyultirilgan xlorid kislotasidan 10 tomchi yarim stakan suvga qo‘shib ichiladi). Temir dekstrani (Iron dextran). Ampulada 2 ml dan chiqariladi, har bir ml da 50 mg temir bor. Mushak orasiga yuboriladi (gipoxrom kamqonlikda). 192 lektofer (lectofer). Ampulada 2 ml dan chiqariladi. Mlishaklar orasiga yuboriladi. Sianokobalamin (Cyanocobalaminum). Vitamin BI ". I ml da 30- 100-200-500 mkg sianokobalamin saqlaydigan ampulada chiqariladi. Tabletkalari 0,00005 g sianokobalamin va 0,0008 g folat kislotani saqlaydi. Ampliladagi eritmalar teri ostiga yoki mllshaklar orasiga ikki hafta davomida kunora yuboriladi. Folat kislota (Acidum folicum). N {4-(2-amino-4-oksi-6-ptcridil)-metil]-amino} - benzoil-L (+)-glutamin kislota. Vitamin Be’ 0,001 g dan tabletkalar shaklida chiqariladi. Buyurilishi: 0,0005-0,00 I g dan kuniga 1-2 marta ichiladi. Pentoksil (Pentoxylum). 4-metil-5-oksimetiluratsil. 0,2 g dan kukun va tabletkalarda chiqariladi. Buyurilishi: 0,2-0,4 g dan ovqatdan keyin kuniga 3-4 marta ichish uchun beriladi. Batilol (Batilolum). Glitserinning a-oktadetsil efir yoki 3-(oktadetsiloksi)- I, 2-propandoil. 0,02 g dan tabletkalarda chiqariladi. BlIyurilishi: ovqatdan 30 daqiqa oldin 0,02 g dan ichish uchun beriladi (2-3 marta). Natriy nukleinat (Natrii nucleinas). Kukuni 0,1-0,2 g dan nahorga ichiladi. 2-5 % Ii eritmasi 5-10 ml dan mushak orasiga yuboriladi. Preparatlar. Neodikumarin (Neodicumarinum). Sirka kislotaning di( 4- oksikumarinil-3) etil efiri. 0,1 g dan tabletkada chiqariladi. Buyurilishi: birinchi kuni 0,3 g dan 2-3 marta ichish uchun, keyinchalik sekin-asta bir kecha-kunduzda 0,2-0, I g gacha kamaytiriladi. Bir martalik yuqori dozasi 0,3 g, kecha-kunduzlik 0,9 g. Fepromaron (Phepromaronum). 3-a-fenil-~-propionil etil)-4-oksikumarin). 0,0 1 g dan tabletkada chiqariladi. Buyurilishi: ichish uchun birinchi kuni 0,03-0,05 g, keyin 0,01-0,005 g dan kuniga I marta. Sinkumar (Syncumar). 3-4-nitrofenil (-atsetiletil)- 4-oksikumarin. 0,002 g dan tabletkada chiqariladi. Buyurilishi: I-kuni 0,016-0,012 g dan ichish uchun, keyin sekin-asta dozasi 0,004- 0,002-0,00 I g gacha kamaytiriladi. Geparin (Heparinum). Glukuron kislota va glukozamin saqlovchi polisaxarid. Flakonda 5 ml dan (I ml da 500 TB bor) chiqariladi. Buyurilishi: 20000-50000 TB bir kecha-kunduzda parenteral yo‘l bilan yuboriladi. Natriy sitrat (Natrii citras). 4 % Ii sterillangan eritmaning 10 ml i 100 ml qonga stabilizator sifatida quyiladi. Ditsinon (Dicynone). I, 4-dioksibenzensulfonat-3-dietilammoniy. 0,25 g dan tabletkada; 12,5 % Ii eritmasi 2 ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: 12,5 % Ii eritmaning 1-2 ml (operatsiya boshlanishidan I soat oldin) venaga yoki mushaklar orasiga yuboriladi, yoki 0,5-0,75 g dan (operatsiyadan 3 soat oldin) ichiladi. Protamin sulfat (Protamini sulfas). 1 % Ii eritmasi 2 ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: venaga sekin-asta yoki tomchilab yuboriladi (5 ml gacha). Kalsiy xlorid (Calcium chloridum). Kukun 10% Ii eritmasi 10 ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: 5-\0 % Ii eritmadan desert yoki choy qoshig‘ida ovqatdan oldin kuniga 2-3 marta ichiladi. \0 % Ii eritmasi 5-15 ml dan venaga yuboriladi. 198 Vikasol (Vicasolum). 2, 3-digidro-2-mctil-l, 4-naftoxinon-2-natriy sulf()I1at. 0,015 g dan tabletkada, I % Ii eritmasi I ml dan ampulada chiqariladi. Buyurilishi: I tablctkadan 1--2 marta kuniga ichish uchun, I % Ii eritmasi I ml dan mushaklar orasiga yuboriladi. Streptaza (Streptasa). Gemolitik streptokokk kulturasi filtridan olinadigan streptokinaza. Har bir komplektda bir martalik shpris bilan yuborish uchun ampulada 250000 XB (xalqaro birlik) da chiqariladi. Buyurilishi: 100000- 200000 XB natriy xloridning 50 ml izotonik eritmasida eritiladi, 30 daqiqa davomida tomchilab venaga yuboriladi. Keyin 750000 XB 500 ml izotonik eritmada, undan keyin esa 100000 XB 3-4 soat ichida yuboriladi. (Streptokinaza davlat reyestriga kiritilgan). Aminokapron kislota (Acidi aminocapronas). 100 ml natriy xloridning izotonik eritmasida tayyorlangan 5 % Ii eritma hoi ida flakonda, 60 gr dan granula shaklida bolalar uchun chiqariladi. Buyurilishi: 0,1 g/kg har 4 soatda ichiladi. Bir kecha-kunduzlik dozasi 10-15 g. 5 % Ii eritmasi 100 ml gacha tomchilab venaga yuboriladi.