QORA SOVUQLARNI BASHORAT QILISH VA EKINLARINI QORA
SOVUQLARDAN HIMOYA QILISH
Katta hududlarga kirib keluvchi Arktikaning sovuq havo oqimi vujudga
keltiradigan advektiv va advektiv–radiatsion qora sovuqlar kutilishini sinoptiklar 1
sutkadan 3 sutkagacha oldindan prognoz qila oladilar. Boshqacha aytganda, ob–
havo xizmati aholini bahor va kuz oylarida u yoki bu hududda qora sovuq kutilishi
bilan 1 sutkadan 3 sutkagacha oldindan ogohlantiradi. Ammo mahalliy sharoitning
ta’sirida kutilgan minimal harorat hududning turli joylarida bir–biridan 3–5°C ga
farq qilib qolishi mumkin. Shuning uchun agro va gidrometeostansiyada oldindan
ishlab chiqilgan prognozga mahalliy sharoitni hisobga olib tuzatma kiritish lozim.
O‘zbekiston hududlaridagi meteostansiyalarda psixrometrik budkadagi
psixrometrning o‘rtacha quyosh vaqti bilan soat 1300 da olingan ma’lumotga
asosan ob–havo xizmati e’lon qilgan prognozga mahalliy sharoitni hisobga olib,
havoning minimal haroratini Mixalevskiyning quyidagi ifodasi yordamida aniqlash
mumikin:
A
C
t
t
t
t
h
)
(
1
1
.
min
,
(1)
bu yerda: tmin,h – havoning kutilayotgan minimal harorati, oC; t1 – soat 13oo da
ho‘llangan termometr ko‘rsatgan havo harorati, oC; t – soat 13 oo da quruq
termometr ko‘rsatgan havo harorati, oC; C – soat 13oo dagi havo namligiga bog‘liq
koeffitsient, (uni 16.2.1–jadval yordamida topiladi); A bulutlilikka kiritiladigan
tuzatma.
Tuproq yuzasining minimal haroratini aniqlash uchun ifoda quyidagicha
o‘zgartirib yoziladi:
A
C
t
t
t
t
t
2
1
1
.
min
,
(2)
bu yerda: tmin.t – tuproqning kutilayotgan minimal harorati (boshqa belgilar 1–
ifodadagi kabi).
16.2.1–jadval
Havoning soat 13oo dagi nisbiy namligi f ga bog‘liq
bo‘lgan C koeffitsientning qiymatlari
f
C
f
C
F
C
100
5,0
70
2,0
40
0,9
95
4,5
65
1,8
35
0,8
90
4,0
60
1,5
30
0,7
85
3,5
55
1,3
25
0,5
80
3,0
50
1,2
20
0,4
75
2,5
45
1
15
0,3
Agar tmin.h va tmin.t larning qiymatlari –2°C dan past bo‘lsa, qora sovuq
bo‘ladi. Agar ular –2°C dan 2°C gacha bo‘lsa, qora sovuq bo‘lishining ehtimoli
bor, agar tmin.h ning qiymati 2°C dan oshiq bo‘lsa qora sovuq bo‘lishining ehtimoli
juda kam bo‘ladi.
Qora sovuq bo‘lishi prognoziga bulutlilik bo‘yicha tuzatma (A) ni soat 2100
da kiritiladi. Agar osmon ochiq bo‘lsa, yuqoridagi ifoda bo‘yicha hisoblangan
minimal harorat yana 2°C ga kamaytiriladi (A–2). Bulutlilik 4–7 ball bo‘lsa,
tuzatma kiritilmaydi (A0).
Agar havo bulut bilan butunlay qoplangan bo‘lsa, hisoblangan minimal
haroratni 2°C ga oshirish kerak (A 2).
Misol: O‘lchashlarda t 7°C, t1 3,6°C, f 52 % va soat 21 da osmonda
bulut yo‘q (A=0) bo‘lsin. Kattaliklarning bu qiymatlarini quyidagi ifodaga qo‘yib
hisoblaymiz:
tmin.h 3,6°–(7,0°– 3,6°)1,2–0,5°C.
Olingan natijani 2°C ga kamaytiramiz, u holda tmin.h –2,5°C kelib chiqadi.
Tuproq yuzasidagi minimal harorat esa tmin.t –4,6°C, soat 21 da aniqlik kiritish
bilan tmin.t –6,6°C.
Demak, havoda va tuproqda qora sovuq kutiladi.
Qora sovuqlarni prognoz qilishning Mixalevskiy usulida havoning harorati
va nisbiy namligi, shuningdek, bulutliliklargina e’tiborga olingan. Ammo qora
sovuqlarga shamolning ta’siri e’tiborga olinmagan.
Hozirgi vaqtda qora sovuqlar hosil bo‘lishining fizik sabablarini ancha to‘liq
hisobga olish asosida chiqarilgan ifodalar (M.E.Berlyand ifodasi) ham mavjud.
Ular ancha aniq natija beradi, ammo bu formulalar bilan hisoblash ancha murakkab
va prognoz qilish uchun juda ko‘p boshlang‘ich ma’lumotlar talab qilinadi.
Shuning uchun ulardan ko‘pincha ilmiy–tadqiqot ishlarida foydalaniladi. Dala
sharoitida jamoa, fermer xo‘jaliklarida ham Mixalevskiy ifodasi bo‘yicha qora
sovuqni prognoz qilishda havoning harorati va nisbiy namligi haqidagi
ma’lumotlarni aspiratsion psixrometr yordamida olish mumkin.
Fermer xo‘jaligi agronomi o‘zi ishlayotgan xo‘jalik uchun Mixalevskiy
ifodasidagi C koeffitsient uchun aniqlik kiritishi kerak. So‘ngra qora sovuq
kutilishi ehtimoli bo‘lsa, fermer xo‘jaligi dalalarida ekinlarni qora sovuqdan
himoya qilish chora–tadbirlarini amalga oshirishga kirishish lozim.
Jadval (16.2.2)da berilgan ma’lumotlar asosida qora sovuq prognozini
tuzing. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilib, hudud uchun kutilayotgan qora sovuqni
baholang.
16.2.2–jadval
Qora sovuqni prognoz qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar
Variantlar
Elementlar
t, oC
t1, oC
f, %
N, ball
1
8,9
4,9
4
4
2
6,0
2,0
5
5
3
6,1
2,1
6
6
4
6,3
2,3
8
8
5
6,4
2,4
5
5
6
6,5
2,5
1
1
7
4,6
2,6
6
6
8
4,7
2,7
4
4
9
7,8
5,8
10
10
10
8,0
4,0
8
8
11
8,2
4,1
2
2
12
8,2
4,2
0
0
13
8,3
4,3
6
6
14
8,4
4,4
10
10
15
8,5
6,5
8
8
16
8,8
4,8
70
10
17
7,1
3,1
40
0
18
7,2
3,2
60
4
19
7,3
3,3
50
2
20
7,4
3,4
55
10
21
7,5
3,5
60
6
22
7,6
3,6
65
10
23
4,3
3,3
80
8
24
7,8
3,8
86
8
25
7,9
3,9
60
1
26
7,8
4,8
70
2
27
5,0
2,0
45
3
28
5,1
2,1
50
7
29
5,2
2,2
55
0
30
5,3
2,3
60
4
31
5,4
2,4
65
8
32
5,6
2,6
60
1
33
5,7
2,7
65
5
34
5,8
2,8
55
6
35
5,0
2,0
70
4
36
7,0
3,0
45
2
37
6,3
3,3
60
6
38
6,4
3,4
65
5
39
6,6
3,6
70
7
40
4,1
3,1
85
9
41
7,0
4,0
57
2
42
7,1
4,1
55
3
43
7,2
4,2
65
4
44
7,3
4,3
70
5
45
7,4
4,4
75
9
46
7,5
4,5
80
0
47
7,6
4,6
80
6
48
11,6
6,6
45
2
49
11,8
6,8
70
9
50
6,0
4,0
60
1
51
6,2
4,2
80
7
52
6,4
4,4
85
8
53
6,6
4,6
82
5
54
6,8
4,8
80
10
55
7,0
5,0
65
2
56
6,0
3,0
45
0
57
6,1
3,1
70
4
58
6,2
3,2
55
1
59
10,4
7,4
80
5
60
10,6
7,6
75
4
61
10,8
7,8
88
8
62
11,0
8,0
80
2
63
10,6
6,6
60
2
64
10,8
6,8
82
10
65
11,0
7,0
60
1
66
11,0
6,0
50
0
67
4,9
0,9
50
8
68
8,4
5,4
80
5
69
8,6
5,6
55
0
70
8,8
5,8
82
9
71
9,0
6,0
60
2
72
9,2
6,2
70
1
73
4,0
3,0
80
9
74
9,6
6,6
85
4
75
9,8
6,8
65
3
76
10,0
7,0
75
0
77
10,0
8,0
88
6
78
10,2
8,2
90
2
79
10,2
7,2
70
1
80
6,0
3,0
70
10
81
6,2
3,2
45
6
82
6,4
3,4
50
2
83
6,6
3,6
60
9
84
6,8
3,8
65
1
85
7,0
5,0
80
8
86
7,2
5,2
85
5
87
7,2
5,4
70
0
88
7,0
5,6
88
6
89
7,8
5,8
80
4
90
8,0
5,0
70
0
91
8,2
5,2
65
3
