1
QORA SOVUQLARNI PROGNOZ QILISH
Mashg‘ulotning maqsadi: qishloq xo‘jalik ekinlarini qora sovuqdan
zararlanishining oldini olish choralarini o‘rganish va qora sovuq bo‘lishini oldindan
prognoz qilishni o‘rganish.
Topshiriqlar:
1. Qora sovuqning sodir bo‘lish sabablarini o‘rganish;
2. Qora sovuqning oldini olish choralarini bilish va uni amalga oshirishni
o‘rganish;
3. Qora sovuqni prognoz qilish usullarini o‘rganish;
4. Qora sovuqqa ta’sir qiluvchi omillarni o‘rganish;
5. Berilgan jadvalga asoan qora sovuqni prognoz qilish.
Kerakli materiallar va jihozlar: ob-havo ma’lumotlari, o‘quv
qo‘llanmalari, sinoptik xaritalar, ob-havo xizmati byulletenlari, jadval
ma’lumotlari, ish daftari.
Qora sovuq haqida tushuncha va uning zararli oqibatlari
Qorasovuq deb musbat o‘rtacha sutkalik haroratlar hukm surgan davrda havo
haroratini 0oC dan pastga tushishi natijasida o‘simliklarni sovuq urishiga aytiladi.
O‘simliklarni sovuq urishi haqidagi ma’lumot, ularni rayonlashtirishda, ekish
va yig‘ib olish muddatlarini belgilashda, sovuqqa chidamli navlarni yaratish va
tanlashda, qora sovuqni oldini olish choralarini ishlab chiqishda kerak bo‘ladi.
Qora sovuq paydo bo‘lishi jihatidan bir necha turlarga bo‘linadi: advektiv,
radiatsion va advektiv-radiatsion.
2
Advektiv qora sovuq - Arktika havo massalarining bahor va kuz oylarida
bostirib kelishi natijasida yuzaga keladi. Bir necha kun davom etishi mumkin va
mahalliy sharoitga bog‘liq emas.
Radiatsion qora sovuq - o‘rtacha sutkalik havo harorati unchalik yuqori
bo‘lmaganda havo ochiq bo‘lgan kechalari yerning faol yuzasi uzun to‘lqinli
radiatsiya tarqatishi natijasida havo harorati 0oC dan pasayib ketadi. Shunda yer
yuzasi sovuq, 2m balandlikda esa havo harorati yuqori bo‘ladi.
Advektiv-radiatsion qora sovuq - Arktik sovuq havoning kirib kelishi yer
yuzasining kechasi yanada sovub ketishi natijasida sodir bo‘ladi. Tuproq yuzasidagi
qora sovuq bahorda kechroq kuzda esa ertaroq boshlanadi. Shuning uchun tuproq
yuzasida qora sovuqsiz kunlar 2 m balanlikdagi havoga nisbatan 20-30 kunga kam
bo‘ladi.
Advektiv qora sovuqda shamolga qaragan tomon ko‘proq sovib ketadi va
mahalliy sharoitga bog‘liq emas. Advektiv-radiatsion qora sovuqlar relef
formalariga, suv xavzalari va boshqa omillarga bog‘liq holda o‘zgaradi. Kechasi tog‘
yonbag‘irlaridan vodiyga keladigan sovuq havo qora sovuqlarni yuzaga kelishiga
sabab bo‘ladi.
O‘simliklar hayoti uchun xavfli bo‘ladigan harorat kritik (suyuqliqdan qattiq
holatga o‘tishi) harorat deyiladi. Bu harorat o‘simliklarni turi, navi, rivojlanish
fazalariga bog‘liq.
Qishloq xo‘jalik ekinlari sovuqqa chidamliliga ko‘ra quyidagi guruxlarga
bo‘linadi:
1. Eng chidamli - rivojlanishining dastlabki fazalarida, qisqa vaqtli -7-10oC
haroratga chidamli o‘simliklar (kuzgi don, dukkakli don ekinlari). Gullash davrida -
1 -2oC da ham qora sovuq uradi.
2. Chidamli - rivojlanish fazalarida -3 -4 oC ga chidaydigan o‘simliklar
(ildizmevalilar, zig‘ir, kanop, ba’zi yog‘li ekinlar).
3. O‘rtacha chidamli - unib chiqish davrida -3 - 4 oC, gullash davrida -1 -2 oC
gacha chidaydigan o‘simliklar (soya, rediska va.b.).
4. Kam chidamli - bu guruhdagi o‘simliklar- 2- 3 oC gacha bo‘lgan qora
sovuqqa chidaydi. Gullash davrida -1 oC da ham sovuq uradi (makkajo‘xori,
3
kartoshka, moxarka, jo‘xori va x.k.).
5. Chidamsiz – unib chiqish davrida -0,5 oC da ham sovuq uradi. Bunga asosan
issiqsevar o‘simliklar kiradi (g‘o‘za, sholi, yeryong‘oq, kunjut, grechixa, loviya,
sabzavot ekinlari). Mevali daraxtlardan: Limonni -9-10 oC, apelsinni -10-11 oC,
mandarin -12 oC, uzum (kurtaklaganda) -1oC, olma, nok, olxo‘ri, gilos (shonalari
ochilmaganda), -4 oC, shaftoli (shonalari ochilmaganda) -2 oC, malina, qulupnay
(gullaganida) -2 oC da sovuq uradi.
Qora sovuqdan o‘simliklarni saqlashda olov yoqib tutun tutatish, o‘rash,
sug‘orish, sovuq havoni issiq havo bilan almashtirish (ventilyasiya) kabi usullardan
foydalaniladi.
Qora sovuqni prognozini tuzish
Katta hududlarga kirib keluvchi Arktikaning sovuq havo oqimi vujudga
keltiradigan advektiv va advektiv-radiatsion qora sovuqlar kutilishini sinoptiklar 1
sutkadan 3 sutkagacha oldindan prognoz qila oladilar. Boshqacha aytganda ob-havo
xizmati aholini bahor va kuz oylarida u yoki bu hududda qora sovuq kutilishi bilan
1 sutkadan 3 sutkagacha oldindan ogohlantiradi. Ammo mahalliy sharoitning
ta’sirida kutilgan minimal harorat hududning turli joylarida bir-biridan 3-5°C ga farq
qilib qolishi mumkin. Shuning uchun agro va gidrometeostansiyalarda oldindan
ishlab chiqilgan prognozga mahalliy sharoitni hisobga olib tuzatma kiritish lozim.
O‘zbekiston hududlaridagi meteostansiyalarda psixrometrik budkadagi
psixrometrning o‘rtacha quyosh vaqti bilan soat 1300 da olingan ma’lumotga asosan
ob-havo xizmati e’lon qilgan prognozga mahalliy sharoitni hisobga olib, havoning
minimal haroratini Mixalevskiyning quyidagi ifodasi yordamida aniqlash mumikin:
A
C
t
t
t
t
х
)
(
1
1
.
min
,
(1)
bu yerda: tmin,h - havoning kutilayotgan minimal harorati, oC; t1 - soat 13oo da
ho‘llangan termometr ko‘rsatgan havo harorati, oC; t - soat 13 oo da quruq termometr
ko‘rsatgan havo harorati, oC; C - soat 13oo dagi havo namligiga bog‘liq koeffitsient,
(uni 16.2.1-jadval yordamida topiladi); A bulutlikka tuzatma.
4
16.2.1-jadval
Havoning soat 13oo dagi nisbiy namligi f ga bog‘liq
bo‘lgan C koeffitsientning qiymatlari
F
C
f
C
f
C
100
5,0
70
2,0
40
0,9
95
4,5
65
1,8
35
0,8
90
4,0
60
1,5
30
0,7
85
3,5
55
1,3
25
0,5
80
3,0
50
1,2
20
0,4
75
2,5
45
1
15
0,3
Tuproq yuzasining minimal haroratini aniqlash uchun ifodani quyidagicha
o‘zgartirib yoziladi:
A
C
t
t
t
t
t
2
1
1
.
min
,
(2)
bu yerda: tmin,T – tuproqning kutilayotgan minimal harorati (boshqa belgilar
11.1-ifodadagi kabi).
Agar tmin.h va tmin.t larning qiymatlari -2°C dan past bo‘lsa, qora sovuq bo‘ladi.
Agar ular -2°C dan 2°C gacha bo‘lsa, qora sovuq bo‘lishining ehtimoli bor, agar
tmin.h ning qiymati 2°C dan oshiq bo‘lsa qora sovuq bo‘lishining ehtimoli juda kam
bo‘ladi.
Qora sovuq bo‘lishi prognoziga bulutlik bo‘yicha tuzatma (A) ni soat 2100 da
kiritiladi. Agar osmon ochiq bo‘lsa, yuqoridagi ifoda bo‘yicha hisoblangan minimal
haroratni yana 2°C ga kamaytiriladi (A-2). Bulutlik 4-7 ball bo‘lsa tuzatma
kiritilmaydi (A0).
Agar havo bulut bilan butunlay qoplangan bo‘lsa hisoblangan minimal haroratni
2°C ga oshirish kerak (A 2).
Misol: O‘lchashlarda t 7°C, t1 3,6°C, f52 % va soat 21 da osmonda bulut
5
yo‘q (A=0) bo‘lsin. Kattaliklarning bu qiymatlarini quyidagi ifodaga qo‘yib
hisoblaymiz:
tmin.h 3,6°-(7,0°- 3,6°)1,2-0,5°C.
Olingan natijani 2°C ga kamaytiramiz, u holda tmin.h -2,5°C kelib chiqadi.
Tuproq yuzasidagi minimal harorat esa tmin.t -4,6°C, soat 21 da aniqlik kiritish bilan
tmin.t -6,6°C.
Demak havoda va tuproqda qora sovuq kutiladi.
Qora sovuqlarni prognoz qilishning Mixalevskiy usulida havo harorati va nisbiy
namligi, Shuningdek bulutliklarnigina e’tiborga olingan. Ammo qora sovuqlarga
shamolning ta’siri e’tiborga olinmagan.
Hozirgi vaqtda qora sovuqlar hosil bo‘lishining fizik sabablarini ancha to‘liq
hisobga olish asosida chiqarilgan formulalar (M.E.Berlyand ifodasi) ham mavjud.
Ular ancha aniq natija beradi, ammo bu formulalar bilan hisoblash ancha
murakkab va prognoz qilish uchun juda ko‘p boshlang‘ich ma’lumotlar talab
qilinadi. Shuning uchun ulardan ko‘pincha ilmiy-tadqiqot ishlarida foydalaniladi.
Dala sharoitida jamoa, fermer xo‘jaliklarida ham Mixalevskiy ifodasi bo‘yicha qora
sovuqni prognoz qilishda havoning harorati va nisbiy namligi haqidagi
ma’lumotlarni aspiratsion psixrometr yordamida olish mumkin.
Fermer xo‘jaligi agronomi o‘zi ishlayotgan xo‘jalik uchun Mixalevskiy
ifodasidagi C koeffitsient uchun aniqlik kiritishi kerak. So‘ngra qora sovuq kutilishi
ehtimoli bo‘lsa, fermer xo‘jaligi dalalarida ekinlarni qora sovuqdan himoya qilish
chora-tadbirlarini amalga oshirishga kirishish lozim.
Jadval (16.2.2) da berilgan ma’lumotlar asosida qora sovuq prognozini tuzing.
Olingan ma’lumotlarni tahlil qilib hudud uchun kutilayotgan qora sovuqni baholang.
16.2.2-jadval
Qora sovuqni prognoz qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar
Variantlar
Elementlar
t, oC
t1, oC
f, %
N, ball
1
8,9
4,9
4
4
6
2
6,0
2,0
5
5
3
6,1
2,1
6
6
4
6,3
2,3
8
8
5
6,4
2,4
5
5
6
6,5
2,5
1
1
7
4,6
2,6
6
6
8
4,7
2,7
4
4
9
7,8
5,8
10
10
10
8,0
4,0
8
8
11
8,2
4,1
2
2
12
8,2
4,2
0
0
13
8,3
4,3
6
6
14
8,4
4,4
10
10
15
8,5
6,5
8
8
16
8,8
4,8
70
10
17
7,1
3,1
40
0
18
7,2
3,2
60
4
19
7,3
3,3
50
2
20
7,4
3,4
55
10
21
7,5
3,5
60
6
22
7,6
3,6
65
10
23
4,3
3,3
80
8
24
7,8
3,8
86
8
25
7,9
3,9
60
1
26
7,8
4,8
70
2
27
5,0
2,0
45
3
28
5,1
2,1
50
7
29
5,2
2,2
55
0
30
5,3
2,3
60
4
31
5,4
2,4
65
8
7
32
5,6
2,6
60
1
33
5,7
2,7
65
5
34
5,8
2,8
55
6
35
5,0
2,0
70
4
36
7,0
3,0
45
2
37
6,3
3,3
60
6
38
6,4
3,4
65
5
39
6,6
3,6
70
7
40
4,1
3,1
85
9
41
7,0
4,0
57
2
42
7,1
4,1
55
3
43
7,2
4,2
65
4
44
7,3
4,3
70
5
45
7,4
4,4
75
9
46
7,5
4,5
80
0
47
7,6
4,6
80
6
48
11,6
6,6
45
2
49
11,8
6,8
70
9
50
6,0
4,0
60
1
51
6,2
4,2
80
7
52
6,4
4,4
85
8
53
6,6
4,6
82
5
54
6,8
4,8
80
10
55
7,0
5,0
65
2
56
6,0
3,0
45
0
57
6,1
3,1
70
4
58
6,2
3,2
55
1
59
10,4
7,4
80
5
60
10,6
7,6
75
4
61
10,8
7,8
88
8
8
62
11,0
8,0
80
2
63
10,6
6,6
60
2
64
10,8
6,8
82
10
65
11,0
7,0
60
1
66
11,0
6,0
50
0
67
4,9
0,9
50
8
68
8,4
5,4
80
5
69
8,6
5,6
55
0
70
8,8
5,8
82
9
71
9,0
6,0
60
2
72
9,2
6,2
70
1
73
4,0
3,0
80
9
74
9,6
6,6
85
4
75
9,8
6,8
65
3
76
10,0
7,0
75
0
77
10,0
8,0
88
6
78
10,2
8,2
90
2
79
10,2
7,2
70
1
80
6,0
3,0
70
10
81
6,2
3,2
45
6
82
6,4
3,4
50
2
83
6,6
3,6
60
9
84
6,8
3,8
65
1
85
7,0
5,0
80
8
86
7,2
5,2
85
5
87
7,2
5,4
70
0
88
7,0
5,6
88
6
89
7,8
5,8
80
4
90
8,0
5,0
70
0
91
8,2
5,2
65
3
9
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Qora sovuq deb nimaga aytiladi ?
2. Qora sovuq paydo bo‘lishi va turlarini ayting;
3. O‘simliklar sovuqqa chidamliligi bo‘yicha necha turga bo‘linadi?
4. Qora sovuqlarning qishloq xo‘jaligiga qanday zarar keltiradi?
5. Qora sovuqni prognozlash usullarini ayting ?
6. Qora sovuqdan ekinlarni himoya qilish usullarini ayting ?
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Абдуллаев А.К. Агрометеорологическая оценка состояния и прогноз
урожайности посевов хлопчатника в Узбекистане. -Ташкент, 1997. -173 с.
2. Абдуллаев А.К. РД Уз 52.25.30-97. Методические указания. Методика
агрометеорологической оценки состояния посевов хлопчатника в
Узбекистане. - Ташкент: САНИГМИ, 1997. - 19 с.
3. Абдуллаев А.К. К вопросу о размещении различных сортов хлопчатника по
территории Республики Узбекистан // Тр.САНИГМИ. – 2000. -
Вып.160(241). –С.57-66.
4. Абдуллаев А.К. Предложения к стратегии реорганизации хлопководства
в связи с возможными изменениями климата на территории Узбекистана
//Тр.САНИГМИ. - 2000. -Вып.164(245). –С.9-16.
5. Абдуллаев А., Арғинбоев Х., Абдуллаев Х. Агрометеорология -Т., 2006.
6. Abdullayev
A.Q.,
Arg‘inboyev
X.,
Abdullayev
H.U.
Fizika
va
agrometeorologiya
(agrometeorologiya).
Tashkent.
Fan
va
texnologiya.2015.480 bet.
7. Абдуллаев А.Қ., Холбаев Г.Х., Султонова С.М. Агрометеорологик
кузатишлар. Касб ҳунар коллежлари учун ўқув қўлланма. Тошкент 2007.
206 б.
8. Зверева
Р.Ю.,
Арғинбоев
Ҳ.А.
Агрометеорологиядан
амалий
машғулотлар. –Т.: Меҳнат, 1989. –112 б.
9. Имомжонов Ҳ.А., Камолов Б.А. Ўзбекистонда об-ҳавого таъсир этиш. –
Тошкент: ЎОИТГМИ. 2001. –119 б.
10
10. Лосев А.П., Журина Л.Л. Агрометеорология. 2010.
11. Муминов Ф.А. Тепловой баланс и формирование урожая хлопчатника. –
Л.: Гидрометеоиздат, 1970. - 247 с.
12. Муминов Ф.А., Абдуллаев Х.М. Агроклиматические ресурсы Республики
Узбекистан // САНИГМИ. – 1997. – 179 с.
13. Павлова М.Д. Практикум по агрометеорологии. Л.: Гидрометеоиздат, 1984.-
184 с.
14. Петров Ю.В., Эгамбердиев Н.Т., Холматжонов Б.М., Алаутдинов М.
Метеорологик ахборотларни ўлчаш тизимлари. Тошкент 2009.
15. Турапов
И.Т.,
Халикулов
Ш.Т.
Методические
указания
по
мульчированию почвы полиэтиленовой пленкой с целью ускорения
созревания хлопчатника. – Ташкент, 1973. –16 с.
16. Чирков Ю.И. Агрометеорология. -Л.: Гидрометеоиздат, 1986. –296 с.
17. Шульгин А.М. Климат почвы и его регулирование. -Л.: Гидрометеоиздат,
1972. –341 с.
18. Шульгин И.А. Солнечная радиация и растение -Л.: Гидрометеоиздат,
1967. –179 с.
19. Абдуллаев А., Арғинбоев Ҳ., Абдуллаев Ҳ. Физика ва Агрометерология.-
Тошкент, 2015.
20. Холиқулов Ш., Рахматуллаев А., Хамзин К. Метеорология ва
иқлимшунослик (қисқа курси). – Самарқанд: СамДУ, 2002. -110 б.
21. Холиқулов Ш.Т., Узаков П.У. Тупроқшунослик, Т.2010.
22. Ўн кунлик ва кундалик агрометеорологик телеграммаларни тузиш учун KН-
21коди. Ташкент, 2009.-606
