QORIN PARDANING KLINIK ANATOMIYASI: YO‘NALISHI, PARIETAL VA VISSERAL VARAQLARI, QORIN BO‘SHLIG‘I TOPOGRAFIYASI. ERKAK VA AYOLLAR QORIN PARDASI. Qorin parda - peritoneum Qorin parda - peritoneum - qorin bo`shlig`i devorini va qorin bo`shlig`idagi a’zolarni o`rab turadigan seroz parda. Bu parda ikki qavatdan: tunica serosa va tela subserosa lardan tashkil topgan. Qorin bo`shlig`i devorining ichki tarafini qoplaydigan seroz parda - pariyetal qorin parda - peritoneum parietale; qorin bo`shlig`idagi a’zolarni o`rab turgan seroz parda - visseral qorin parda - peritoneum viscerale deyiladi. Pariyetal va visseral qorin pardalar o`zaro tutashgan bo`lib, bu ikki qorin parda orasida qorin pardalar aro bo`shliq - cavitas peritonei joylashadi. Qorinning oldingi devoridagi serbar mushaklar ichki tarafdan pariyetal qorin parda bilan qoplangan. Qorin oldingi devorining pastki qismida 5-ta kindik sohasiga yo`nalgan burma ko`rinadi. Toq holda, o`rtadagi burma plica umbilicalis mediana va juft holdagi plica umbilicalis mediales hamda plica umbilicale laterales. CHov kanali sohasida esa, chov chuqurchasi - fossa inguinales,son kanali sohasida esa son chuqurchasi - fossa femoralis bo`ladi. Qorin oldingi devoridan qorin parda diafragma yuzasiga yo`naladi. Diafragma yuzasidan seroz parda visseral qorin pardaga davom etadi. Natijada diafragma bilan jigar orasida o`roqsimon boylam lig. falciforme hepatis, tojsimon boylam - lig. coronarium hepatis, uchburchaksimon boylam - lig. triangulare dextrum et sinistrum hosil bo`ladi. Jigarni o`rab olgan visseral qorin parda o`ng buyrak yuzasiga lig. hepatorenale vositasida davom etadi. Jigar darvozasidan me’da kichik egriligigacha lig. hepatogastricum boylami, jigar darvozasi sohasidan 12 barmoqli ichak yuzasigacha lig. hepatoduodenale boylami yo`naladi. Lig. hepatogastricum hamda lig. hepatoduodenale boylamlari umumiy holda kichik charvi - omentum minus deyiladi. Kichik charvi omentum minus quyidagi boylamlardan hosil bo`ladi: a) lig. hepatophrenicum – jigarning chap tojsimon boylamining qismi; b) lig. hepatoesophageale – jigarning visseral yuzasidan qizilo`ngachning qorin qismiga yo`nalgan boylam; v) lig. hepatogastricum – jigarning visseral yuzasidan oshqozonning kichik egriligiga yo`nalgan boylam; g) lig. hepatoduodenale - jigarning visseral yuzasidan o`nikki barmoqli ichakga yo`naladigan boylam. Me’daning kichik egriligi sohasida qorin parda ikki varaqga ajralib me’dani hamma tarafdan o`rab olgan holda katta egrilik sohasida ikki parda o`zaro uchrashadi. Qorin parda katta egrilikdan pastga ichaklarning oldingi yuzasidan yo`naladi va chanoq sohasida qayrilib yuqoriga ko`tariladi. Ikki varaqdan iborat bo`lgan qorin parda qorin bo`shlig`ining orqa devoridagi pariyetal qorin pardaga davom etadi. Bu sohadagi qorin pardaning pastki varag`i esa qorin bo`shlig`ining orqa devoridan ko`ndalang chambar ichak tutqichini hosil qilishda qatnashadi. Me’daning katta egriligi bilan ko`ndalang chambar ichak visseral qorin pardalari orasi qo`shilib ketishi natijasida, ichaklarning oldingi sohasida to`rt qavatli seroz parda tashkil bo`ladi va bu hosilaga katta charvi - omentum majus deyiladi. Katta charvi - omentum majus tarkibi quyidagi boylamlardan hosil bo`ladi: a) lig. gastrophrenicum – diafragma bilan oshqozon orasidagi boylam; b) lig. gastrosplenicum – oshqozon bilan taloq orasidagi boylam; v) lig. gastrocolicum – oshqozon bilan ko`ndalang chambar ichak orasidagi boylam; g) lig. phrenicosplenicum – diafragma bilan taloq orasidagi boylam; d) lig. splenorenale – taloq bilan chap buyrak orasidagi boylam; e) lig. pancreaticosplenicum – taloq bilan oshqozon osti bezi orasidagi boylam; m) lig. pancreaticocolicum – ko`ndalang chambar ichak bilan oshqozon osti bezi orasidagi boylam; n) lig. splenocolicum – taloq bilan ko`ndalang chambar ichak orasidagi boylam; o) lig. phrenicocolicum – diafragma bilan ko`ndalang chambar ichak orasidagi boylam. Qorin bo`shlig`ini orqa devori sohasidagi pariyetal qorin parda ingichka ichak devorini o`raydigan visseral qorin pardaga ingichka ichak tutqichlari - mesenterium - holida yo`naladi. Ingichka ichak tutqichining, qorinning orqa devoriga birikish ildiziga radix mesenteri deyiladi. Qorin orqa devoridagi qorin parda yo`g`on ichakning ko`tariluvchi va tushuvchi qismlarini uch tarafdan o`rab oladi. Yo`g`on ichakning ko`r ichak, ko`ndalang chambar ichak hamda S - simon ichak qismlari qorin parda bilan hamma tarafdan o`ralganligida tutqichlar hosil bo`ladi. Bu to`tqichlar chuvalchangsimon o`simta sohasida mesoappendix, ko`ndalang chambar ichak sohasida mesocolon transversum, S – simon ichak sohasida mesocolon sigmoideum deb nomlanadi. To`g`ri ichakning esa yuqori qismi introperitoneal, o`rta qism mezoperitoneal, pastki qismi esa ekstraperitoneal holda o`raladi. Qorin orqa devoridan qorin parda chanoq sohasida to`g`ri ichakdan siydik pufagiga yo`naladi. Ayollarda esa to`g`ri ichakdan bachadon yuzasiga va so`ngra siydik pufagiga yo`naladi. Siydik pufagidan so`ng visseral qorin parda, qorin oldingi devorining ichki yuzasiga davom etadi. Visseral va pariyetal qorin parda varaqlari orasidagi bo`shliqni uch qavatga ajratgan holda o`rganish mumkin: yuqori qavat; o`rta qavat; ostki qavat. Qorin parda bo`shlig`ining yuqori qavati diafragma va yo`g`on ichak ko`ndalang qismining tutqichi mesocolon transversum orasida joylashadi. Qorin parda bo`shlig`ining o`rta qavati ko`ndalang chambar ichak tutqichi mesocolon transversum bilan katta chanoq bo`shlig`i orasida joylashadi. Qorin parda bo`shlig`ining pastki qavati kichik chanoq bo`shlig`i sohasiga to`g`ri keladi. 1. YUqori qavatda uchta qopcha (bo`shliq) hosil bo`ladi: a) jigar qopchasi (bo`shlig`i) - bursa hepatica; b) me’da oldi qopchasi (bo`shlig`i) - bursa pregastrica; v) charvi qopchasi (bo`shlig`i) - bursa omentalis. Bursa hepatica sohasida jigarning o`ng bo`lagi joylashadi. Uning devorlarini diafragma, lig. coronarium hepatis lar tashkil etadi. Bu bo`shliq sohasida o`ng buyrak uchi va o`ng buyrak usti bezi ham joylashadi. Bursa pregastrica sohasida jigarning chap bo`lagi, me’daning oldingi yuzasi, taloq joylashadi. Bu bo`shliqning devorlarini: lig. coronarium sinistra, me’daning oldingi yuzasi, lig. gastrolienale, lig. phrenicolienale lar tashkil etadi. Vursa omentalis me’daning orqasida joylashadi. Bu bo`shliqning devorlarini: qorin bo`shlig`ining orqa devori, diafragma, ko`ndalang chambar ichakning tutqichi, lig. gastrolienale, diafragma - taloq boylami lig. phrenicosplenium, kichik charvi boylamlari lig. hepatogastricum, lig. hepatoduodenale tashkil etadi. Kichik charvi boylamlari orasida charvi bo`shlig`iga teshik va charvi daxlizi foramen et vestibulum bursae omentalis joylashadi. CHarvi bo`shlig`ida jigarning chap bo`lagi, me’da osti bezi, 12 barmoqli ichak, chap buyrak va chap buyrak usti bezi joylashadi. Qorin bo`shlig`ining o`rta qavat bo`shlig`ida ingichka ichak va yo`g`on ichakning qismlari joylashadi. Bu bo`shliqning qorin yon devori bilan yo`g`on ichakning ko`tariluvchi qismi orasida o`ng yon kanal - canalis laterales dexter hosil bo`ladi. Qorin yon devori bilan yo`g`on ichakning tushuvchi qismlari orasida esa chap yon kanal - canales lateralis sinister joylashadi. Qorin bo`shlig`ining o`rta sohasida yo`g`on ichak qismlari orasida ingichka ichak qovuzloqlari joylashadi. Ingichka ichak tutqichlari qiyshiq holda chap yuqori sohadan - o`ng yonbosh sohaga yo`nalgan bo`ladi. Ingichka ichak tutqichlarining yuqori o`ng bo`shlig`i sohasiga sinus mesentericus dexter deyiladi. Ingichka ichak tutqichining ostki qismi chap bo`shliq - sinus mesentericus sinister ni tashkil etishda qatnashadi. Qorin bo`shlig`ining pastki qavatida siydik chiqaruv a’zolari va jinsiy a’zolar joylashadi. Bu bo`shliqda erkaklarda siydik qopchasi va to`g`ri ichak orasida chuqurcha - excavatio rectovesicalis hosil bo`ladi. Ayollarda esa to`g`ri ichak bilan bachadon orasida – excavatio rectouterina hamda bachadon bilan siydik qopchasi orasida excavatio vesicouterina hosil bo`ladi. Qorin pardaning umumiy yuzasi 20400 sm kvadrat bo`lib, teri sathiga to`g`ri keladi. Qorin bo`shlig`idagi a’zolarning hammasi ham qorin parda bilan bir xil o`ralvermaydi. Hamma tarafidan o`ralgan a’zolarga - introperitoneal, uch tarafdan qorin parda bilan o`ralsa - mezoperitoneal va faqat bir tarafdan qorin parda bilan o`ralsa - ekstraperitoneal a’zolar deyiladi. Jigar qorin parda bilan uch tarafdan o`ralgan - mezoperitoneal a’zo. Jigarning diafragma bilan tutashgan boylamlari (lig. falciforme hepatis, lig. coronarium hepatis dextrum et sinistrum,lig. triangulare dextrum et sinistrum), hamda jigarning qo`shni a’zolar bilan tutashgan boylamlari lig. hepatogastricum, lig. hepatoduodenale, lig. hepatorenale bo`ladi. Me’da qorin parda bilan hamma tarafdan o`ralgan - introperitoneal a’zodir. Jigar bilan bog`lanadigan boylamdan lig. hepatogastricum dan tashqari, me’daning tubi diafragma bilan tutashga lig. phrenicogastrium, hamda taloq darvozasi bilan birlashgan lig. gastrolienale. Me’daning yo`g`on ichakning ko`ndalang bo`limi orasidagi boylami lig. gastrocolicum - katta charvini hosil etishda qatnashadi. Taloq - hamma yuzasi qorin parda bilan o`ralgan introperitoneal a’zodir. 12-barmoqli ichak va me’da osti bezi - qorin pardadan tashqari joylashgan ekstraperitoneal a’zodir. Qorin parda bilan hamma tarafdan (introperitoneal) o`ralgan a’zolar quyidagilar: och ichak, yonbosh ichak (ingichka ichak), yo`g`on ichakning ko`r ichak qismi - appendikulyar o`simtasi bilan, yo`g`on ichakning ko`ndalang qismi va S-simon qismi. Jigar, yo`g`on ichakning ko`tariluvchi va tushuvchi qismlari qorin parda bilan uch tarafdan (mezoperitoneal) o`ralgan. Yo`g`on ichakning to`g`ri ichak bo`limining yuqorigi bo`limi qorin parda bilan hamma tarafdan (introperitoneal), o`rta bo`limi uch tarafdan (mezoperitoneal) o`ralgan va pastki bo`limi qorin pardadan tashqarida (ekstraperitoneal) joylashgan. Buyrak, buyrak usti bezi, siydik naylari, aorta, pastki kavak venasi - faqat old tarafdan (ekstraperitoneal) qorin parda bilan o`ralgan. Siydik qopchasi bo`sh holda qorin parda bilan bir tarafdan (ekstraperitoneal) o`ralgan bo`lsa, to`lgan holda esa qorin parda bilan uch tarafdan (mezoperitoneal) o`ralgan bo`ladi. Bachadon, bachadon naylari va tuxumdonlar qorin parda bila hamma tarafdan o`ralgan intraperitoneal a’zolardir. Tutqichlar mesenterium - ikki qavat qorin pardadan iborat bo`lib, qorin devoridan qorin bo`shlig`idagi a’zolarga o`tadi. Ingichka ichak tutqichi mesenterium, yo`g`on ichak tutqichi mesocolon, bachadon tutqichi mesometrium lar hosil bo`ladi. Ingichka ichak tutqichi qorinning orqa devori - sohasida tutqich ildizini radix mesenterii ni tashkil etadi. Tutqich ildizi chap tarafda II bel umurtqasi sohasidan boshlanib, o`ng dumg`aza - yonbosh bo`g`imi sohasigacha davom etadi. Ildizning uzunligi 13-15 sm bo`ladi. Ingichka ichak tutqichining tarkibida qon tomirlar, limfa tomirlari va tugunlari, nervlar, yog` to`qima bo`ladi. Yo`g`on ichakning ko`ndalang qismi ham tutqichga ega bo`lib, I bel umurtqasi sohasida o`ng buyrakning o`rtasidan, chap buyrakning oldingi yuzasigacha davom etadi. Yo`g`on ichakning S-simon qismida ham tutqich bo`lib, chap dumg`aza - yonbosh bo`g`imi sohasidan boshlanib, I-II dumg`aza umurtqasining oldingi yuzasigacha tortiladi. Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati 1. Baxadirov F.N. «Odam anatomiyasi». - 2005, 2006 yil. Toshkent. 2. Sapin M. R. Anatomiya cheloveka. - 1998. 3. Richard L.Drake, et alt. Gray`s Anatomy for students (third edition), ELSEVIER 2014, 1161 p. 4. Anatomy of the Human Body. University of Washington. Seattle. 2004. 5. Xalkaro anatomik terminologiya eponimlar bilan. –Toshkent. 2011. 6. U. G‘ofurov.Tishlarning anatomiyasi.- o‘quv qo‘llanma, Toshkent, 2015.