QORSHAǴAN ORTALÍQTA GLOBAL EKOLOGIYALÍQ MASHQALALAR Tiykarǵı sorawlar 1. Qorshaǵan ortalíqta ekologiyalíq mashqalalar 2. Iqlimnıń ózgeriwi hám azon qatlamı mashqalasi 3. Ishimlik suw mashqalasi hám shorlaniw ekologiyalıq mashqalalar Házirgi kúnde dúnyada sanaat hám pán-texnika revolyuciyası dáwirinde insaniyattıń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı tupten ózgerip ketti. Bul operativ ózgerisler nátiyjesinde dúnyada yaǵnıy insaniyattıń aldında bir-qansha ekologiyalıq máseleler júzege keldi. Bunday ekologiyalıq mashqalalardi global mashqala deliniwine sebep, bul ekologiyalıq máseleler planetamızda júz berip atırǵan barlıq processlerge hám tiri organizmlerdiń jasaw sharayatına óz tásirin kórsetiwi bolıp tabıladı. Global ekologiyalıq máselelerden biri ozon qatlamınıń dárz ketiwi bolıp tabıladı. Ozon qatlamı quyashdan kiyatırǵan ultrafioletoviy nurlardı tutıp qoluvchi jer maydanınıń qalqanı esaplanadı. Ekenin aytıw kerek ultrafioletoviy nurlar jer maydanı daǵı tiri organizmlerge unamsız tásir kórsetedi. Insanlarda nurlanıw áqibetinde teri kúyiwi hám teri raki sıyaqlı keselliklerdi keltirip shıǵaradı. Donli eginler zúráátliligine saldamlı zálel jetkeredi. XX ásirdiń 50-jıllarından baslap hawada Freon gazlarınıń (xlor, ftor, uglerod ) muǵdarınıń artpaqtası gúzetilip atır. Bul bolsa 25 km uzaqlıqtaǵı ozon qatlamı (ozonosfera) ni yemira basladı. Nátiyjede “Ozon tuynugi” payda boldı. Ozon qatlamı quyash nurları tásirinde kislorod azod oksidi hám basqa gazlar qatnasıwında yaǵnıy shaqmaq shaǵıwı gúldirmama, jıldırımlar nátiyjesinde payda boladı hám toplanıp baradı. Házirgi waqıtta Freon gazlarınan keń paydalanıw, aviatsiya gazları hám de atom bombalarini portlatilishi nátiyjesinde atmosferaǵa kóp muǵdarda zıyanlı elementlar hám tútinler shıǵarılıp atır. Bul bolsa ozon qatlamın toplanıwına múmkinshilik bermeyapti. Aviatsiya hám raketa uchirilishi nátiyjesinde atmosferaǵa kóp muǵdarda alyuminiy oksidi shıǵarılıp atır. Shıǵarılǵan alyuminiy oksidi aq untaq kórinisinde bolıp quyash nurların jer maydanına tushushiga tosqınlıq etedi hám aqıbette quyash nurları qaytıwı gúzetiledi. Raketalar atmosferanı pataslap qalmay kóp muǵdarda kislorod sarplaydı hám ozon qatlamına da tásir etedi. AQSHning “skaylob” stansiyasınıń orbitaga shıǵarǵan Saturn-5 raketası ionosferada keńligi 1800 km “tuynuk” payda etip, ol 1, 5 saattan keyin tolǵan. Ilimpazlardıń esap -kitaplarına kóre bir waqtıniń ózinde Saturn-5 ke uqsas 125 raketa uchirilsa, jer maydanın qorshap turǵan ozon qatlamın joq etip jiberiwi, jer maydanı daǵı barlıq tiri organizmler nobud bolıwı múmkin. Búgingi kúnde Antarktida hám Avstraliyanıń tómen aymaqlarındaǵı atmosfera hawasında ozon tuynugi payda bolıp keńeyip barıp atır. Bul jaǵdaydı aldın alıw boyınsha bir qatar jumıslar alıp barılmaqta. 1981-jıl 81-mámleket ilimpazları qániyge hám mámleket ǵayratkerleri qabıl etken “Ozon qatlamın qorǵaw Xelsinki Deklaratsiyasi” hám 2000-jılǵa shekem freon gazlarınan islep shıǵarıw ónimlerin kemeytirip barıw ilajları belgilep berildi. Nátiyjede sońǵı jıllarda ozon tuynugining maydanı qısqarib barıp atır. “Íssıxona nátiyjesi”. Keyingi jıllarda atmosfera quramında karbonat angidrid gazlarınıń artpaqtası nátiyjesinde ıssıxona nátiyjesi payda boldı. Buǵan sebep sanaat kárxanalarında janar may ónimleri ásirese, toshko'mirdan keń isletiliwi, transport qurallarında janar maylardan paydalanılıwı, Toǵaylardıń kesiliwi, Toǵay órtleri bolıp tabıladı. Bular ıssıxona nátiyjesin jedellashuviga alıp keldi. Jaǵday nátiyjede dawam etse XXI asrga kelip jer maydanı temperaturası 1, 5-4, 5 gradusqa artpaqtası múmkin. Bunıń áqibetinde ıqlımdıń ózgeriwi, ásirese shóllashish procesi kúshayadi. Tábiyaat zonaları jıljıydı, okean hám teńizler júzesi artadı. Mızlıqlar eriwi hám kólemi azayıwı sıyaqlı hádiyseler júz beredi. Álbette insan tábiyaattı bılǵaw menen shegaralanıp qalıp atırǵanlıǵı joq. Onı saplastırıw ilajların da ámelge asırıp atır. Kóplegen mámleketlerde ekologiyalıq siyasat alıp barılmaqta. Biziń mámleketimizde de átirap -ortalıqtı qorǵaw, tábiy resurslardan aqılǵa say paydalanıw salasındaǵı munasábetlerdi tártipke soluvchi bekkem pútin nızamshılıq bazası jaratılǵan. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 50-statyasında “Puqaralar átirap tábiy ortalıqqa ıqtıyatlıona munasábette bolıwǵa minnetli”. 55-statyasında - “Jer, jer astı baylıqları, suw ósimlik hám haywanot dúnyası hám de taǵı basqa tábiy rezervlar ulıwma milliy baylıq bolıp tabıladı, olardan aqılǵa say paydalanıw zárúr, olar mámleket qáwipsizligidadir” dep aytıp ótken. Haqıyqattan da, ózimiz jasap turǵan ana yerni saqlap, tábiyaat sawǵa etken naǵıymetlerden aqılǵa say paydalanıw, nápes alıp atırǵan atmosfera hawasın tap- taza saqlaw hár birewimizdiń minnetimiz bolıp tabıladı. Ekologiyalıq máseleler hám olardıń kelip shıǵıw sebepleri. Pán texnika revolyuciyası jamiat hám tábiyaattıń óz-ara munasábetinde sapa jixatidan jańa basqıshnı baslap berdi. Bul basqısh tábiyǵıy baylıqlardı ózlestiriw oǵada zárúrligi planetamızdaǵı ámeldegi resurslardan misli ko'rilmagamn dárejede paydalanıw menen xarakterlenedi. Pán texnika revolyuciyası ilgeri málim bolmaǵan texnikalıq hám txnologik qurallardı júzege keltirdi. Insan pán hám texnika revolyuciyası nátiyjesinde tábiyaatqa munasábet boyınsha erkinlikte jańa basqıshqa kóterildi, nátiyjede ol ózine ilgeri buysunmagan ko^pgina kúshlerdi jılawlap aldı. Pán texnikanıń kúshli rawajlanıwı házirgi waqıtta insannıń tábiyaatqa tásir kórsetiwi sheńberi hám mikeslarining keńeygenligi soǵan alıp keldiki, antropogen faktorlardıń tásirinde tábiy ortalıqta ózgerisler júz berip atır. Bunday ózgerisler bolsa turmıstıń materiallıq tiykarların qo'pormoqda. Insandı qorshap alǵan átirap -ortalıqtı, jámiyet turmıs iskerligi ushın jaramsız jaǵdayǵa aylandırıp atır, planetamizning o'lib barıw qáwpin tuwdırıp atır. Turmıs keshirim quralların saqlap qalıw mashqalası ; Ásir temasına aylanıp, jáhán jámiyetshiligi dıqqat orayında turıptı. Islep shıǵarıw processleri áqibetinde ortalıqtıń pataslanıwı kelesi áwladlar ushın mutloqo ashıq - kórinip turǵan qáwip bolıpǵana qalmay, bálki ol házirdiń ózinde de social apat yoqasiga kelip qaldı. Pán texnika revolyuciyası átirapimizni qorshap turǵan tábiyaatqa social tásirdiń kusheytiwi tábiyaattıń jámiyetke tásiri kusheytiwine alıp kelgenligin ayqın kórsetip atır. Islep shıǵarıw processleriniń júz berip atırǵan jedellashuvi xalıq xojalıǵına barǵan sayın ósip baratuǵın muǵdarlarda tábiyaat baylıqların tartıwdı talap etedi. Bunıń menen jámiettiiń tábiyaatqa tikkeley qaramligini da kúshaytadı. Házirgi pán texnika revolyuciyası dáwirinde insannıń tábiyaat baylıqlarınan paydalanıw múmkinshilikleri oǵada kengayadi. Usınıń menen birge sanaat óndiristiń tábiyaatqa hám átirap ortalıqqa qáwipli zıyanlı tasiri talay artadı. Keyingi 100 jılda insaniyat energetika baylıqların mıń ese ko'paytirdi. Bul bolsa oǵan tábiyaatqa saldamlı hám aqıbetleri uzaqqa shózılatuǵın tasir ótkeriw imkaniyatın beredi. Pán texnika revolyuciyası dawamında bul kórsetkishler taǵı ósip baradı. Rawajlanǵan mámleketlerde tovarlar hám xızmetlerdiń ulıwma kólemi keleside hár 15 jılda 2 esege ortmokda. Soǵan muwapıq túrde atmosferanı, suw háwizlerin, topıraqtı bulg'ovchi xojalıq iskerligi shıǵındıları muǵdarı da 2 ese ko'paymoqda. Islep shıǵarıw tábiyaattan 100 shártli birlikti aladı, lekin 3-4 bóleginen paydalanadı tek. qalǵanı bolsa pataslanǵan element hám shıǵındılar kórinisinde átirap -ortalıqqa shıǵarıp taslanadı. Industriya tárepinen rawajlanǵan mámleketlerde tábiyaattan hár jılı jan basına 30 tonna element shıǵarıp alınadı, sonnan ayırım jaǵdaylarda 1-1. 5 % etpese tutınıw etiletuǵın ónim formasına kiredi, qalǵanı bolsa kóbinese tábiyaat ushın da qáwipli bolǵan shıǵındına aylanadı. Pán texnika revolyuciyası soǵan alıp keldiki, birinshiden biosferanıń háreket qılıw processleri jedellesedi, ekinshiden biosferanıń materiya hám energiyanıń jańa kórinisleri engiziladiki, olar tábiyaatda tábiy kóriniste bolmaydı : úshinshiden tábiyaat kúshleri hám nizamlıqları barǵan sayın jańa baǵdarları háreketke iye bolıp baradı. Jámiettiiń tábiyaat menen munasábetlaridagi uygunlashuv talapları insaniyat aldına jańa-jańa mashqalalardi qo'yaversa, bara-bara máseleler de kese bcHadi. Házir átirap ortalıqqa tásir ótkeriwdiń tiykarǵı baǵdarları - bul ilimiy texnika rawajlanıwın industrlashtirish hám sanaattıń joqarı pát penen ósiwi, materiallıq tutınıwdıń joqarı dárejedeligi dep xisoblanmoqda. Keyingi jıllarda ilgeri málim bolmaǵan pútkil bir gruppa kesellikler júzege keldi hám anıqlandi, ayriqsha epidemiologik hám de ámeliyatqa iye juqpalı kesellikler, aldın alıw quramalı bcHgan genetikalıq kesellikler, endokrin, allergik hám záhárleniw kesellikleri, sonday-aq ilgeri bolmaǵan ximiyalıq elementlar massasın kóbeyiwinen háwij alatuǵın záhárleniwi- allergik kesellikler usılar gápinen bolıp tabıladı. Sonday etip átirap ortalıq xalıqtıń sawlıgın hám ulıwma insan rawajlanıwın belgileytuǵın faktorlar arasında zárúrli rol oynadı. Den sawlıqtı jaqsılaw hám bekkemlew ushın shárt-shárayatlar jaratılsa, onıń tásirin as sińiriw qılıw múmkin. Social gruppada adamlar birligi tariyxıy formaları shańaraq, islep shıǵarıw jámááti, kásipkorlar toparı, millet, mámleket, sociallıq-ekonomikalıq formatsiya túrli dárejelerde baylanıslar hám munasábetlerdiń social sistemasın tereń urǵanmastán insan ekologiyasın túsinip bolmaydı. Ekologiyalıq jaǵday túrli sociallıq-ekonomikalıq formatsiyalarda jámiyet hám tábiyaattıń óz-ara tásiri anıq formalarınıń rawajlanıw dárejesine tikkeley bog^liq bolıp tabıladı. Organizm menen átirap -ortalıq ortasındaǵı munasábet kelisiw negizinde júz beredi. I. P. Pavlovning pikrine qaraǵanda, jonzot eń ulıwma xarakteristikası sonnan ibarat ol óziniń arnawlı bir ayriqsha iskerligi menen tekǵana sırtqı gúzetshilerge bálki sonıń menen birge bólek dáwirinde baylanısda bolǵan basqa gúzetshilerge de juwap beredi. Yaǵnıy janlı janzat iykemlesiw qábiletigaega boladı. Bul ózgeshelik túrli tárzde kórinetuǵın bo" ladi, oǵan tek tar mániste qaramaslik kerek. Haywanot túrleriniń úlken gruppası hawa rayı sharayatlarına da tómen hám aktiv iykemlesedi. Sol kózqarastan kelisiw sonday processdirki, ol da organizmlerge de onı qorshap turǵan átirap ortalıqqa ta'lluqli bolıp tabıladı. Insaniyat jámiyeti óziniń pútkil tariyxı dawamında átirap ortalıq menen úzliksiz-munasábette boladı. Bunda ol átirap ortalıqqa turaqlı maslawıp baradı. Lekin bul kelisiw aktiv xarakterge iye boladı. Óz átirapındaǵı ortalıqtı hám turmıs tárizin az-azdan rawajlanıwlashtira barıw insannıń kelisiwinde áyne aktiv forma esaplanadı. Insan átirap ortalıqqa óz tásirin miynet arqalı ámelge asıradı. Ol social islep shıǵarıw jámiyetin tábiyaattan ajıratıpǵana qalmay, bálki jámiyeti tábiyaattıń qalǵan bólegi menen boglaydi da. Basqa janlı organizmlerden ayrıqsha o'larok, áyne islep shıǵarıw tábiyaattı ózgertiwchanlik iskerligi ayriqsha hám insanǵa tán iskerligi bolıp tabıladı. Insan óz átirapındaǵı ortalıqtı qáliplestiredi. Tábiyaat hám insan janlı janzatlardı quraydı. Jámiyet tábiyaattan tısqarı óziniń noorganiq denesinde yashay almaydı. Shet el social ámeliyatshılar, social gigienashılar pán texnika rawajlanıwınıń insaniyat táǵdirine tásirin bahalab, pán hám texnika óz-ózinen insaniyattı elektron jánnetke alıp keledi, dep xisoblaydilar. Ol jaǵdayda házirgi zamannıń barlıq qarama-qarsılıqları jónge salıw etiledi, adamlar hám bilimlendiriw rawajlanıwı tásiri astında eń joqarı etikalıq sapalarǵa iye boladılar. Keyingi waqıtta jańa texnikanıń ulıwma tez rawajlanıwı menen birge qawipsizlikti támiyinlewde de sezilerli jılısıw gúzetilip atır. Biraq turmıstıń barlıq iskerlik tarawıları jedel texnikalashayotgani, texnikalıq úskeneler sanınıń keskin kóbeyiwi, olar turmısı tábiy sharayatların onıń den sawlıǵın hám ómirin qorǵawdıń nátiyjeli shegaraları saldamlı túrde keskinlashmoqda. Bul qarama-qarsılıq óz deregine kóre islep shıǵarıw munasábetleri xarakteri menen baylanıslı emes penenhám texnikanı keń qollaytuǵın hár bir jámiyette payda bulaveradi. Biraq islep shıǵarıw munasábetleri xarakteri bul qarama-qarsılıqlardı sheshiwdiń forma hám usıllarına óz tásirin kórsetedi. ótken zamannan juwmaq shıǵarıp, ilimiy texnikalıq hám injinerlik joybarların anıqına hám úlken kólemlerge social ekspertiza qılıwdı jolǵa qoyıw zárúr. Bul jumısqa keń jámiyetshilikti qosıw kerek. Áne sonda joybarlardı qadaǵalawsız islep shıǵıw hám olardı ámelge asırıw áqibetinde júz beriwi múmkin bolǵan ekologiyalıq hám basqa kemshiliklerdi júdá kemeytiw hám qolaversa tolıq joq qilisb múmkin. Ekologiya hám tábiyaattı qorǵaw máseleleri saldamlı tús penenalǵan házirgi dáwirde tábiyaat hám jámiyet urtasidagi munasabatlarni teń salmaqlılıqǵa keltiriw tiykarǵı wazıypalardan esaplanadi. Tábiyaat, insan hám jámiyet ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq mashqalası tiykarǵı máselelerden biri bolıp tabıladı. Tábiyaat jámiettiiń jasaw ortalıǵı, onıń materiallıq hám ruwxıy mútajliklerin qandırıw dáregi esaplanadı. Jámiyet tábiyaat rawajlanıwınıń joqarı basqıshı bolıp, bólek social mazmunga iye. Tábiyaat hám jámiyet óz-ara ajıralmas boglangan bir pútkil materiyaning eki bólegi, ayriqsha social ekosistema esaplanadı. Tábiyaat hám jámiettiiń óz-ara baylanıslılıq sistemasında insan oraylıq orın iyeleydi. Insan bir waqtıniń ózinde de tábiyaat da jámiettiiń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp, social -biologiyalıq mániske iye. Element hám energiya almasinuvi tábiyaat bar ekenligin tiykarı bolıp tabıladı. Materiya hárekettiń joqarı forması bolǵan jámiyet tábiyaattıń bólek bólegi retinde jasaydı hám rawajlanadı. Jámiyet rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında onıń tábiyaatqa bolǵan munasábeti de ózgerip barǵan. Baslanıwiy jámáát basqarıw princpıında insaniyat tábiyaatqa sezilerli tásir ótkermegen. qul iyelewshilik basqarıw princpıında dıyxanshılıq hám sharbashılıqtıń payda bolıwı tábiyaatqa tásirdiń kusheytiwine sebep bolǵan. Feodalizm basqarıw princpıında miynet qurallarınıń rawajlanıwlashuvi, xalıq sanınıń artıp barıwı nátiyjesinde insannıń tásir sheńberi hám súwreti ósip barǵan. Kapitalıstik sociallıq-ekonomikalıq basqarıw princpı qáliplesiwi menen pán hám texnika rawajlanıwı, sanaat, transporttıń payda bolıwı, tábiyǵıy baylıqlardıń operativ ózlestiriliwi tábiyaatqa tásirdiń joqarı dárejesine etkazdi. Átirap ortalıqtıń zıyanlı shıǵındılar menen pataslanıwı mashqalası kelip shıqtı. Tábiyaat hám jámiyet ortasında ayriqsha antropogen element hám energiya almasinuvi payda boldı. Antropogen element almasinuvi yaǵniy sheki onimlerin tábiyaattan oshig'i menen alınıwı hám zıyanlı shıǵındı xolida átirap ortalıqqa taslanıwı tabial hám jámiyet ortasındaǵı ázeliy teń salmaqlılıqtıń aynıwına sebep boldı. Tábiyaat hám jámiyet munasábetleriniń rawajlanıwda biogen, antropogen hám texnogen (noogen) basqıshlar ajratıladı. Tubiiy ortalıq jaǵdayınıń insan tásirinde o'/garishi, janlı hám jansız komponentlerge kúshli antropogen tásir ekologiyalıq mashqalalardi keltirip shıǵaradı. Jergilikli, regionlıq hám umumjahon ekologiyalıq mashqalalardi ajıratıw múmkin. Ayırım iri qala, sanaat orayları jaylasqan bóleka rayonlarda jergilikli, Aralbo'yi, Chernobilda regionlıq ekologiyalıq krizis jaǵdaylar payda bolǵan. Ozon tuynuklari mashqalası, kislotalı yomgirlar, shólga aylanıw, dúnya okeanınıń pataslanıwı hám basqalar umumsayyoraviy ekologiyalıq máseleler esaplanadı. Jer júzinde ekologiyalıq krizis jaǵdaylı aymaqlardıń keskin kóbeyiwi ekologiyalıq krizis qáwpiniń real ekenligin kórsetedi. Eger keyingi 30 -40 jıl ishinde ekologiyalıq mashqalalardi sheshiw ushın barlıq zárúr ilajlar ko'rilmasa, ekologiyalıq krizis anıq bo" lib qalıwı múmkin. Tábiyaat hám jámiettiiń óz-ara proporcional rawajlanıwı koevolyutsiya dep ataladı. Bul rawajlanıw páti óz-ara uyqas penenkelmese krizisqa alıp keledi. Jámiettiiń tábiyaatqa tásirin normaǵa salıp turıw kerek bolıp tabıladı. Ekologiya degende organizmlerdiń óz-ara hám ortalıq menen baylanıslılıǵın úyrenetuǵın biologiyalıq pán túsiniledi. Tábiyaattı qorǵaw degende barlıq áwladlardıń mútájliklerin esapqa alǵan túrde tábiyǵıy baylıqlardan aqılǵa say paydalanıw hám átirap ortalıqtı mussafo xolida saqlawǵa qaratılǵan, ilimiy tiykarda ámelge asırilatuǵın jergilikli, mámleket hám xalıq aralıq ilajlar kompleksi túsiniledi. Tábiyaattı qorǵaw degende kompleks pán da názerde tutıladı. Sonday eken, ekologiya hám tábiyaattı qorǵaw túsinikleri bólek mazmun hám maqsetke iye bcHgan túsinikler bolıp tabıladı. Ekologiya tábiyaattı qorǵawdıń teoriyalıq hasası esaplanadi. Házirgi waqıtta insan iskerligi tásirinde biosferanıń cfzgarishi júdá tezlik menen barayapti. Insan Jer kurrasining túsin ózgertiwde úlken geologik kúsh retinde payda bolǵanın v. I. vernadskiy tárepinen takidlab ótilgen edi. Insannıń tábiy processlerden nadurıs paydalanıwı nátiyjesinde XX ásirdiń ortalarında ekologiyalıq máseleler júdá háwij alıp ketti. Ekologiyalıq mashqala degende insannıń tábiyaatqa kórsetip atırǵan tásiri menen bog^liq túrde tábiyaattıń insanǵa reakciyası, yaǵnıy onıń ekonomikasında, turmısda xojalıq áhmiyetine iyelik etiw bolǵan processler, tábiy xodisalar menen baylanıslı bolǵan hár qanday xodisa túsiniledi. (ıqlım ózgeriwi, haywanlardıń jalpı kóship ketiwi) tábiyaat daǵı teń salmaqlılıqtıń aynıwı áqibetinde túrli kólemdegi ekologiyalıq máseleler formalanmokda. Olardı tómendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin.