Qurilish materiallari, o‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati.

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

4

Faytl hajmi

28,2 KB


1 Qurilish materiallari, o‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati. Reja 1. Binokorlik materiallari ishlab chiqarish va qurilish majmuasi. 2. O‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati 3. Yengil sanoatning iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati, tarmoqlar tarkibi. 4. Oziq-ovqat sanoatining hududiy tuzilishi va rivojlanish xususiyatlari Tayanch iboralar Binokorlik materiallari ishlab chiqarish, qurilish sanoati, o‘rmon sanoati, yog‘ochni qayta ishlash sanoati, sellyuloza-qog‘oz sanoati, yengil sanoat, to‘qimachilik, tikuvchilik, ko‘nchilik, mo‘ynado‘zlik, ko‘n-poyabzal sanoati, pillakashlik, trikotaj to‘qimachiligi, gilamchilik, oziq-ovqat sanoati 1. Binokorlik materiallari ishlab chiqarish va qurilish majmuasi. Binokorlik materiallari ishlab chiqarish va qurilish majmuasi sanoatning o‘ziga xos tarmog‘i hisoblanadi. Bu sanoat yangi o‘zlashtirilayotgan hududlarga birinchi bo‘lib kirib keladi va investitsiyalar bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Chunki qurilish bazasisiz yangi ishlab chiqarishni tashkil qilish mumkin emas. Qurilish bazasi elektr energetikasi bilan birgalikda hududlar o‘zlashtirilishining muhim infratuzilmasi, asosi hisoblanadi. Bu tarmoq tarkibiga qurilishga xizmat qiladigan barcha korxona tashkilotlari, ishlab chiqarish boshqarmalari, umuman loyihalashtirishdan tortib, bino va inshootlarni foydalanishga topshirgunga qadar xizmat qiluvchi hamma bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Bu majmua asosini qurilish sanoati tashkil qiladi. Qurilish sanoati qishloq xo‘jaligi, transport, zavod fabrikalar, kanal-suv omborlari, yo‘l tonnellari, kasalxonalar, uy-joylar va hokazolar qurilishini o‘z ichiga oladi. 1 Qurilish materiallari, o‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati. Reja 1. Binokorlik materiallari ishlab chiqarish va qurilish majmuasi. 2. O‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati 3. Yengil sanoatning iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati, tarmoqlar tarkibi. 4. Oziq-ovqat sanoatining hududiy tuzilishi va rivojlanish xususiyatlari Tayanch iboralar Binokorlik materiallari ishlab chiqarish, qurilish sanoati, o‘rmon sanoati, yog‘ochni qayta ishlash sanoati, sellyuloza-qog‘oz sanoati, yengil sanoat, to‘qimachilik, tikuvchilik, ko‘nchilik, mo‘ynado‘zlik, ko‘n-poyabzal sanoati, pillakashlik, trikotaj to‘qimachiligi, gilamchilik, oziq-ovqat sanoati 1. Binokorlik materiallari ishlab chiqarish va qurilish majmuasi. Binokorlik materiallari ishlab chiqarish va qurilish majmuasi sanoatning o‘ziga xos tarmog‘i hisoblanadi. Bu sanoat yangi o‘zlashtirilayotgan hududlarga birinchi bo‘lib kirib keladi va investitsiyalar bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Chunki qurilish bazasisiz yangi ishlab chiqarishni tashkil qilish mumkin emas. Qurilish bazasi elektr energetikasi bilan birgalikda hududlar o‘zlashtirilishining muhim infratuzilmasi, asosi hisoblanadi. Bu tarmoq tarkibiga qurilishga xizmat qiladigan barcha korxona tashkilotlari, ishlab chiqarish boshqarmalari, umuman loyihalashtirishdan tortib, bino va inshootlarni foydalanishga topshirgunga qadar xizmat qiluvchi hamma bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Bu majmua asosini qurilish sanoati tashkil qiladi. Qurilish sanoati qishloq xo‘jaligi, transport, zavod fabrikalar, kanal-suv omborlari, yo‘l tonnellari, kasalxonalar, uy-joylar va hokazolar qurilishini o‘z ichiga oladi. 2 Qurilish sanoatining yana bir muhim xususiyati shundaki, uning ishlab chiqarish jarayonida chiqindi deyarli qolmaydi, keltirilgan xom ashyo butunlay tayyor mahsulotga aylanadi. Shu sababdan ham qurilish materiallarini ko‘proq iste’mol rayonlarida tashkil etish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Biroq, qurilish materiallari sanoatining asosiy “noni”, xom ashyosi – sementni ishlab chiqarish muayyan harajatlarni talab qiladi. Chunonchi, uning uchun eng avvalo qizil rangli mergeli, uchlamchi davr yotqiziqlari, oxaktosh kerak bo‘ladi. Bunday xususiyat sement sanoati geografiyasining uncha rivojlanmaganligiga olib keladi. Qurilish materiallari ishlab chiqarish industriyasining hammasi Respublikaning geografik joylanish o‘rni, har bir joyning yer tuzilishi, iqlimi, yer osti suvlari, geologik va seysmik holati boshqa omillarni hisobga olinib quriladi. Masalan, 1. O‘zbekiston Respublikasi ko‘pchilik seysmik jihatdan aktiv bo‘lgan o‘lka hisoblanadi. Chunki quriladigan hamma inshootlar 9-10 balli silkinishlarga bardosh beradigan qilib qurishni talab etadi. 2. O‘zbekistonning cho‘l zonalarida ayniqsa Mirzacho‘l, Qarshi, Jizzax, SHerobod, Markaziy va G‘arbiy Farg‘ona va boshqa joylarda sho‘rlangan yerlar ko‘p uchraydi, ularga qurilgan binolar cho‘kish ehtimolidan holi emas. Shuning uchun binolar poydevori mustahkam bo‘lishi kerak. 3. O‘zbekistonning iqlimi o‘ziga xos bo‘lib, ayniqsa harorat yozda yuqori bo‘ladi, shuni hisobga olishni taqozo etadi va hokazolar. 4. Qurilish inshootlarini qurishda tarixiy-milliy an’analarni ham hisobga olish kerak. 5. Qurilish sanoatining taraqqiyoti tabiiy va mehnat resurslarini geografik xususiyatlarini chuqur ilmi tahlil qilish va ulardan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Qurilish sanoatining muhim xususiyati shundaki, uning ishlab chiqarish jarayonida chiqindi deyarli qolmaydi, keltirilgan xom ashyo butunlay tayyor mahsulotga aylanadi. Shu sababli bu tarmoqni ko‘proq iste’mol rayonlarida tashkil etilishi maqsadga muvofiq. Biroq, qurilish sanoatining asosiy xom ashyosi bo‘lgan sementni ishlab chiqarish uchun katta miqdorda qizil rangli mergel, uchlamchi davr yotqiziqlari va 2 Qurilish sanoatining yana bir muhim xususiyati shundaki, uning ishlab chiqarish jarayonida chiqindi deyarli qolmaydi, keltirilgan xom ashyo butunlay tayyor mahsulotga aylanadi. Shu sababdan ham qurilish materiallarini ko‘proq iste’mol rayonlarida tashkil etish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Biroq, qurilish materiallari sanoatining asosiy “noni”, xom ashyosi – sementni ishlab chiqarish muayyan harajatlarni talab qiladi. Chunonchi, uning uchun eng avvalo qizil rangli mergeli, uchlamchi davr yotqiziqlari, oxaktosh kerak bo‘ladi. Bunday xususiyat sement sanoati geografiyasining uncha rivojlanmaganligiga olib keladi. Qurilish materiallari ishlab chiqarish industriyasining hammasi Respublikaning geografik joylanish o‘rni, har bir joyning yer tuzilishi, iqlimi, yer osti suvlari, geologik va seysmik holati boshqa omillarni hisobga olinib quriladi. Masalan, 1. O‘zbekiston Respublikasi ko‘pchilik seysmik jihatdan aktiv bo‘lgan o‘lka hisoblanadi. Chunki quriladigan hamma inshootlar 9-10 balli silkinishlarga bardosh beradigan qilib qurishni talab etadi. 2. O‘zbekistonning cho‘l zonalarida ayniqsa Mirzacho‘l, Qarshi, Jizzax, SHerobod, Markaziy va G‘arbiy Farg‘ona va boshqa joylarda sho‘rlangan yerlar ko‘p uchraydi, ularga qurilgan binolar cho‘kish ehtimolidan holi emas. Shuning uchun binolar poydevori mustahkam bo‘lishi kerak. 3. O‘zbekistonning iqlimi o‘ziga xos bo‘lib, ayniqsa harorat yozda yuqori bo‘ladi, shuni hisobga olishni taqozo etadi va hokazolar. 4. Qurilish inshootlarini qurishda tarixiy-milliy an’analarni ham hisobga olish kerak. 5. Qurilish sanoatining taraqqiyoti tabiiy va mehnat resurslarini geografik xususiyatlarini chuqur ilmi tahlil qilish va ulardan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Qurilish sanoatining muhim xususiyati shundaki, uning ishlab chiqarish jarayonida chiqindi deyarli qolmaydi, keltirilgan xom ashyo butunlay tayyor mahsulotga aylanadi. Shu sababli bu tarmoqni ko‘proq iste’mol rayonlarida tashkil etilishi maqsadga muvofiq. Biroq, qurilish sanoatining asosiy xom ashyosi bo‘lgan sementni ishlab chiqarish uchun katta miqdorda qizil rangli mergel, uchlamchi davr yotqiziqlari va 3 oxaktosh kerak bo‘ladi. Shuning uchun bu tarmoq Navoiy, Toshkent (Ohangaron, Bekobod, Angren) va Farg‘ona (Quvasoy) viloyatlarida rivojlangan. Respublika sement ishlab chiqarish bo‘yicha MDH mamlakatlari ichida Rossiya, Ukraina va Qozog‘istondan keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi. Qurilish materiallarining turi ko‘p, geografiyasi keng. Ko‘pgina mahsulotlar- g‘isht, beton, shlakoblok kabilar ishlab chiqarish aksariyat shahar va tumanmarkazlarida ham tashkil qilingan. Qolganlari esa yirik va o‘rta shaharlarda tashkil etilgan. Hozirgi kunda mamlakatimizda 2 mingdan ortiq qurilish materiallari korxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Respublika yalpi sanoat mahsulotining 6,4%i, ishchi-xodimlarining 7,4%i shu tarmoqqa to‘g‘ri keladi. 2. O‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati Yuqorida ko‘rilgan sanoat tarmoqlaridan tashqari og‘ir sanoat tarkibiga, shuningdek, o‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz hamda qurilish materiallari sanoati ham kiradi. O‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza- qog‘oz sanoati, odatda, turli variantda joylashtiriladi. Chunonchi, u xom ashyo, ya’ni o‘rmon zahiralariga ega bo‘lgan, yog‘ochni oqizuvchi daryolar bilan temir yo‘llar kesishgan joylarda yoki bevosita iste’mol rayonlarida tashkil etiladi. Ko‘pincha yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz ishlab chiqarish xom ashyo rayonlaridan ko‘ra boshqa hududlarda rivojlangan. Ma’lumki, respublikamizda sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan o‘rmon resurslari mavjud emas. Binobarin, ushbu sanoat tarmog‘i asosan chetdan keltirilgan yog‘och va boshqa yarimmahsulotlar negizida tashkil etilgan. Umuman olganda, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati mamlakatimizning ko‘pgina boshqa tarmoqlariga qaraganda tezroq rivojlanmoqda. Agar yalpi sanoat mahsuloti 1995- 2013 yillarda 2,5 martaga o‘sgan bo‘lsa, mazkur tarmoq mahsuloti 8,4 martaga ko‘paygan. Xususan 1999 y. va 2004-2010 yillarda yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati barqaror rivojlanib borgan. Hozirgi vaqtda ko‘rilayotgan sanoat tarmog‘iga jami respublika yalpi sanoat mahsulotining 1,1 foizi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining 0,5 va sanoatda band bo‘lgan ishchi-xodimlarning 2,0 foizi to‘g‘ri keladi. U mebel, karton, qog‘oz va boshqa yog‘ochdan olingan mahsulotlar ishlab chiqaradi. Hozirgi kunda 4,2 ming tonnaga yaqin qog‘oz, 13 ming tonna 3 oxaktosh kerak bo‘ladi. Shuning uchun bu tarmoq Navoiy, Toshkent (Ohangaron, Bekobod, Angren) va Farg‘ona (Quvasoy) viloyatlarida rivojlangan. Respublika sement ishlab chiqarish bo‘yicha MDH mamlakatlari ichida Rossiya, Ukraina va Qozog‘istondan keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi. Qurilish materiallarining turi ko‘p, geografiyasi keng. Ko‘pgina mahsulotlar- g‘isht, beton, shlakoblok kabilar ishlab chiqarish aksariyat shahar va tumanmarkazlarida ham tashkil qilingan. Qolganlari esa yirik va o‘rta shaharlarda tashkil etilgan. Hozirgi kunda mamlakatimizda 2 mingdan ortiq qurilish materiallari korxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Respublika yalpi sanoat mahsulotining 6,4%i, ishchi-xodimlarining 7,4%i shu tarmoqqa to‘g‘ri keladi. 2. O‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati Yuqorida ko‘rilgan sanoat tarmoqlaridan tashqari og‘ir sanoat tarkibiga, shuningdek, o‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz hamda qurilish materiallari sanoati ham kiradi. O‘rmon, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza- qog‘oz sanoati, odatda, turli variantda joylashtiriladi. Chunonchi, u xom ashyo, ya’ni o‘rmon zahiralariga ega bo‘lgan, yog‘ochni oqizuvchi daryolar bilan temir yo‘llar kesishgan joylarda yoki bevosita iste’mol rayonlarida tashkil etiladi. Ko‘pincha yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz ishlab chiqarish xom ashyo rayonlaridan ko‘ra boshqa hududlarda rivojlangan. Ma’lumki, respublikamizda sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan o‘rmon resurslari mavjud emas. Binobarin, ushbu sanoat tarmog‘i asosan chetdan keltirilgan yog‘och va boshqa yarimmahsulotlar negizida tashkil etilgan. Umuman olganda, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati mamlakatimizning ko‘pgina boshqa tarmoqlariga qaraganda tezroq rivojlanmoqda. Agar yalpi sanoat mahsuloti 1995- 2013 yillarda 2,5 martaga o‘sgan bo‘lsa, mazkur tarmoq mahsuloti 8,4 martaga ko‘paygan. Xususan 1999 y. va 2004-2010 yillarda yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoati barqaror rivojlanib borgan. Hozirgi vaqtda ko‘rilayotgan sanoat tarmog‘iga jami respublika yalpi sanoat mahsulotining 1,1 foizi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining 0,5 va sanoatda band bo‘lgan ishchi-xodimlarning 2,0 foizi to‘g‘ri keladi. U mebel, karton, qog‘oz va boshqa yog‘ochdan olingan mahsulotlar ishlab chiqaradi. Hozirgi kunda 4,2 ming tonnaga yaqin qog‘oz, 13 ming tonna 4 atrofida karton mahsulotlari olinadi. Kartonning asosiy qismi Toshkent shahri hamda Toshkent viloyati va Namangan viloyatlarida ishlab chiqariladi. Ana shu 3 mintaqa mamlakat bo‘yicha yaratiladigan jami mahsulotning 96,0 foizini ta’minlaydi. 2021 yili Farg’ona viloyatida O’rta Osiyoda yagona hisoblangan toshdan qog’oz olinadigan korxona ishga tushirildi. Ko‘rinib turibdiki, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoatining mavqei O‘zbekistonda uncha yuqori emas. Buning asosiy sababi-respublika sanoatida o‘rmon zahiralarining ozligidir, iste’mol esa yildan-yilga ortib bormoqda. Kelajakda poligrafiya sanoatining rivojlanib borishi, turli xil zamonaviy va sifatli mebellarga ehtiyojning ko‘payishi respublika milliy iqtisodiyotida bu sanoat tarmog‘ining mavqeini ham yanada yaxshilashni taqozo etadi. 4 atrofida karton mahsulotlari olinadi. Kartonning asosiy qismi Toshkent shahri hamda Toshkent viloyati va Namangan viloyatlarida ishlab chiqariladi. Ana shu 3 mintaqa mamlakat bo‘yicha yaratiladigan jami mahsulotning 96,0 foizini ta’minlaydi. 2021 yili Farg’ona viloyatida O’rta Osiyoda yagona hisoblangan toshdan qog’oz olinadigan korxona ishga tushirildi. Ko‘rinib turibdiki, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuloza-qog‘oz sanoatining mavqei O‘zbekistonda uncha yuqori emas. Buning asosiy sababi-respublika sanoatida o‘rmon zahiralarining ozligidir, iste’mol esa yildan-yilga ortib bormoqda. Kelajakda poligrafiya sanoatining rivojlanib borishi, turli xil zamonaviy va sifatli mebellarga ehtiyojning ko‘payishi respublika milliy iqtisodiyotida bu sanoat tarmog‘ining mavqeini ham yanada yaxshilashni taqozo etadi.