QURUQLIK SUVLARI: DARYOLAR, KO’LLAR, YEROSTI SUVLARI, BOTQOQLIKLAR VA MUZLIKLAR Kirish I-bob. Quruqlik suvlari daryo va ko’llar yer osti suvlari. I.1 Yer osti suvlari,yer osti suvlarining harakati. Gurunt va artezan suvlar,geyzerlar. I.2 Daryo va ko’llarning paydo bo’lishi, yer sharida taqsimlanishi, to’yinishi va tiplari. II-bob. Botqoqliklar va Muzliklar. II.1 Botqoqliklarning vu judaga kelishi, hududlarda tarqalishi va ahamiyati. II.2 Turli geografik kengliklarda qor chizig’i balandligi, materik va tog’ muzliklari. Hozirgi zamon muzliklari. Xulosa: Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Quruqlik suvlari gidrosfera asosiy tarkibiy qisimlaridan biri bo’lib unga ko’llar, yerosti suvlari, daryolar, muzliklar va muzloqlar, botqoqliklar va boshqalar kiradi. Quruqlik suvlari iqlimga mos holda shakllanadi va hosil bo’ladi. Masalan: Yevrosiyo materigining g’arbiy qismidagi daryolar Atlantika okeanidan esadigan nam va iliq havo massalari tasirida yil davomida to’lib oqadi. Yevrosiyo materigining sharqi va janubiy- sharqidagi daryolar esa mzvsumiy xarakterga ega bo’lib yozgi yomg’irlar mavsumida to’lib oqadi va qish qurg’oqchil davirda esa suvi juda kamayib ketadi. Bu o’lkalarda qishloq xo’jaligi va boshqa xo’jalik tarmoqlari aynan daryo suv rejimiga mos ravishta olib boriladi. Ko’llar yer yuzasining pastqam, cho’kkan, botiq yerlarda hosil bo’lib kelib chiqishi va suv xususiyatlariga ko’ra bir biridan farq qiladi. Yer yuzasining eng katta va sersuv ko’llari qoldiq va tektonik ko’llar hisoblanadi bunga Kaspiy ko’li, Orol, Viktoriya, Baykal, Tanganika va Nyasa ko’llarini misol qilishimiz munkin. Yerosti suvlari atmosfera yog’inlari, daryo va soylar suvining yerga shimilishi va g’ovak jinslarda to’planishidan hosil bo’lib qurg’oqchil o’lkalardagi asosiy suv manbayi hissoblanadi. Inson xo’jalik faoliyati davomida juda ko’p miqdorda yerosti suvlaridan foydalanadi( qishloq xo’jaligi, komunal extiyojlarda, sanoatda va boshqalarda). Botqoqliklar asosa shimoliy o’lkalarda va yog’in miqdori bug’lanishdan yuqori va harorat nisbatan pastroq bo’lgan joylarda shakilanadi. Hozirda botqoqliklarni quro’tish orqali ular joylashgan joylar qishloq xojalikgi yerlariga va boshqa antropogen landshaftlarga aylantirilmoqda. Bazi otqoqliklar quritilgach ularda hosil bo’lgan torf va slanes yoqilg’i- energetika sanoatining asosiy xomashyolaridan biri sifatida ishlatib kelinmoqda. Muzliklar ko’plab daryolarning asosiy suv manbayi hissoblanib tog’larda qor chizig’idan yuqorida hosil bo’ladi. Muzliklar yer yuzasining 11% maydonini egallagan bo’lib asosiy qismi qutbiy o’lkalarda to’plangan. Muzliklar chuchuk suvning asosi manbasi hissoblanib jami chuchuk suvning 90% dan oshig’rog’i to’plangan.Mavzuning dolzarbligi shularni o’rganish orqali quruqlik suvlarining isonlar hayotidagi o’rni va ahamiyatini to’laroq o’rganishdan iborat. Kurs ishining maqsad va vazifalari: kurs ishining asosiy maqsadi quruqlik suvlari haqida ma’lumotlarga ega bo’lish, ularning kelib chiqishi, manbalariva to’yinishi, o’ziga xos xususiyatlari, geografik o’rni, tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati o’rganishdan iborat. Shundan kelib chiqqan holda quydagi vazifalar belgilab olindi: - Quruqlik suvlari haqida umumiy ma’lumotlarga ega bo’lish; - Quruqlik suvlarining to’yinish manbalarini o’rganish; - Daryolar, ko’llar, yer osti suvlari va botqoqliklarning joylashgan o’rni va suv rejimini o’rganish; - Muzliklar va muzloqlar hosil bo’lishi va xususiyatlarini o’rganishdan iborat. Kurs ishining o’rganish obeykti va predmeti: Kurs ishining o’rganish obeykti sifatida gidrosfera tanlab olindi. O’rganish predmeti sifatida esa gidrosferaning tarkibiy qismi bo’lmish quruqlik suvlari, daryolar, ko’llar, yer osti suvlari, muzliklar va muzliqlar tanlab olindi Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida to’plangan materiallar atroflicha tahlil qilindi. Kartografik, tarixiy taqqoslash va boshqa usullardan foydalanildi Ishning hajmi va tuzulishi. Kurs ishining tarkibiy tuzulishi, ketma-ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks etirgan kirish, 2 ta bob, xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilowadan iborat. Ishning umumiy hajmi --- saxifa bo’lib, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatida 11 ta manba keltirilgan. Kurs ishining matin qismida-- ta chizma, --ta jadval kiritilgan. I-BOB. QURUQLIK SUVLARI DARYO VA KO’LLAR YER OSTI SUVLARI I.1 Yer osti suvlari,yer osti suvlarining harakati. Gurunt va artezan suvlar, geyzerlar Materiklar doirasidagi yer po‘sti ikki qavatdan – pastki bazalt va granit hamda ustki chikindi qavatidan iborat. Kristalli jinslar amalda suvni o’tkazmaydi. Ularning yumshoq jinslar tiplangan joylardagina kichik kichik va kamdan kam uchraydigan er osti suvlari tuplangan buladi. Er osti suvlariningasosi kismi govak chukindi jinslar ostida bo’ladi. Er osti gidrosferasining pastki chegarasi yer po’sti chidagi xarorativa bosimga boglikdir. Materiklarning chukindi jisimlaridan tarkib topgan ustki kisimning xamma joyda er osti suvlari buladi. Vertikal kesmada er osti suvlarining uch qatlami ajratiladi .Bu qatlamlar bir biridan eshi ,suv almashuvining surati va ximiyaviy tarkibiga ko’ra farq ko‘ladi. Yuqori qatlam suvlari asosan xozirgi vaktdagi yoginlardan xosil bulgan chuchuk suvlvrdan iborat bo’lib, materik ichkarisidagi ko’pincha shurlangandir. Ulardansuv almashuvi kuchli. Bu er osti suvlaridan mayishi,xujalik va texnik taminotida kullaniladi. O’rta qatlam suvlari kadimgi suvlardan iborat bo’lib, ular asta sekin yangi suvlar bo‘lan almashinib boradi. Qatlam suvlairi menerallashgan va asosan davolashda kullaniladi.Ularda suv almashinuvi sust buladi. Quyiqatlam suvi juda kadimiy juda , ko’pincha kushilib ketgan va yukori darajada menerallashgan nomokobdan iborat .Bu suvlardan tuz, yod, brom va boshka elementlar olishda foydalaniladi. Litosfera suvlarning bir biriga qarshi ikki yo’nalishi bor: 1. Mantiyadan yer yuzi tomon suvlar kutariladi. 2. Yer yuzasida pastkitomon suv almashinuvida katnashgan singimas suv kuzatiladi. Yer osti suvlarinig mo’lligi bu suvlar xarakat sharoitiga qarab yer po’sti jinslari quyidagi xollarga ajraladi. A) Kapliyar,govakli jinslar B) teshikli jinslar V) Karstli jinslar, yorik jinslar YUza suvlari ancha yuzada joylashgan bo’lib ob xavo sharoitiga qarab keskinravishda uzgarib turadi. YUza suvlari vjudga kelishi xilma xil, ular tuproksuv utkazmaydigan qatlam ustidagi suv utkazuvchi jinslarda buladi. Kishni quruq faslida suvni okib ketishi gurunt suviga sizib o’tish natijasida yuza suvi kamayadi yoki kurib koladi.Yuza suvi er betiga yakin joyda tez ifloslanadi va yaxshi suv manbayi bula olmaydi. Birok ular suv taqchil joylarda tuplanadi va kishlok xujaligi maksadlarida foydalaniladi. Kalinligi 2-3 metr bulgan aerasi qatlamidan pastda birinchi doimiy suv qatlami buladi. Bu qatlam suvi gurunt suvi deyiladi. Gurunt suvlar er ustida suv utkazmaydigan jismlar qatlami yukligi ababli ular bosim ostida bulmaydi. SHuning uchun xam bu suvlar erkin va bosimsizsuvlar deyiladi. Gurunt suvlvrini chukur artesan suvlardan farqi : 1.To’yinish oblasti tarkalish oblastiga tugri keladi. 2.Suv rejim chunonchi satxi va ximiyaviytarkibi bevosida atmosvera bosimlariga borlik buladi, Gurunt suvlarni paydo bulishi aslida gidrosfera , atmosfera va litosferaning uzaro tasiri natijasida paydo buladi. Suvlar er yuzasida suv utkazmaydigan garizontga etgach, uni ustida suv qatlami xosil ko‘ladi. Demak gurunt suvlarinig xosil bulishi englar bo‘lan xam borlik ekan .XIXasir oxirida er osti suvlarini paydo bulishi kondesiyasi nazaryasi ishlab chiko‘ldi.Yer po’stidagi suvlar atmosferadagi suvlar kabi xilma xildir. Buni 1932 yilda A.B, Lebedev dasht zonasida itkazgan tajribalarida kashf qildi. A.B.Lebedev xulosalari tildirildi va gurunt suvi hillariga ajratiladi: 1. Ximiyaviy birikkan suv. 2. Gidroskopik suv 3. Parda suv 4. Kapilyar suv 5. Gravitatsion suv 6. Bug‘simon suv 7. Mavsumiy suv, ko‘p yillik suv. Aerasiya qatlami etarlicha qalin bo‘lsa undagi suv harakati ikki hil bo‘ladi: 1. Aerasiya qatlamini troposfera tasirida ustki qismida suvlarni bir keektrlan boshqasiga oqib o‘tadigan ekier betiga oqib chiqadigan qismi suvli tomir deyiladi. qoraqum chilida gurunt suvlari 74% daryo suvini erga sizilishidan bor yig‘i 15% mahalliy suvlaridan hosil bo‘ladi. O’ta nam joylarda gurunt suvlari vujudga keladi. Namligi etarli bo‘lmagan joylarda gurunt suvlari mineralizatsiyasi ortib boradi. Gurunt suvlarining ximiyaviy tarkibi shu joydagi jinslar xarakteriga va relefga bog‘liq. Gurunt suvlari zonal va regional tarqalgandir. Tropik dasht va savannalarda sust minerallashgan, chuqurda joylashgan. Nam etarli bo‘lmagan bu joylarda doimiy gurunt suvlari 15- 50 metr chuqurlikda etadi. Ko‘p yillardan beri gurunt suvlarini muzlab yotishi ko‘p yillik muzloqlar deyiladi. Artezan suvlari ozmi-ko‘pmi chuqurroqdagi suvli qatlamlarda artezan suvlari bo‘ladi. Artezan suvlari nomi Fransiyaning Arteziya viloyati nomidan kelib chiqqan. XII asrda bu viloyatda Evropadagi birinchi fontan bo‘lib otilib chiquvchi quduq qazilib u Artezan qudug‘i deb atalgan. Tekisliklar bosimini suv qatlamlari bunday geologik strukturalari artezan havzalari deb ataladi. Materiklarda er osti suvlarida asosiy qismida artezan havzalari tiplangan. Artezan havzalari SHimoliy Afrikadagi Atlas tog‘lari va sahroi kabirda ham juda ko‘p uchraydi. Odatda artezan havazlari suppasimon strukturalarda hosil bo‘ladi, biroq bular monoklinal yotganasimmetrik qatlamlarda tovoq kabi botiq bo‘lgani uchun ko‘pincha amfoteatr deyiladi. Har bir artezan havzasida uch oblast bo‘ladi. 1. Tiyinish oblasti 2. Bosim oblasti 3. Bosimsiz oblasti Odatda tiyinish oblastlari tektonik ko‘tarilgan joylarda bo‘ladi. Artezan suvlari ximiyaviy tarkibiga kira hilma hildir. Minerallashgan va shirlashgan suvlar shifobaxsh mineral suvlar deyiladi. Artezan suvlari ximiyaviy tarkibiga kira juda xilma-xildir. Agar suvda erigan moddalar miqdori 1 g|l dan oshmasa, bu chuchuk suv erigan moddalar 1 g|l dan 50 g|l gacha bo‘lsa minerallashgan 51 g|l dan ortiq bo‘lsa shir suv deyiladi. Minerallashgan va shir shifobaxsh suvlar mineral suvlar deyiladi. Artezan suvlar tarkibida gazlar bo‘ladi. Gazlar suvda bazan shu qadar ko‘p bo‘ladiki, bu suvlar er betiga chiqqanda undan gaz ajraladi. Mineral suvlar Kavkazda, Pomirda, Janubiy Tyanshanda, Siyan tog‘larida, Zabaykale va Kamchatkada keng tarqalgan. Vaqti-vaqti bo‘lan otilib chiqadigan issiq suvli bo‘laklar Geyzerlar deyiladi. Bu buloqlar nomi Islandcha Geyza Mavj urmoq so‘zidan olingan. Geyzer Islandiyani katta Geyzerning nomi. YOriqdagi suv yilining og‘zi keng bo‘lib Grifon deyiladi. Grifon Issiq suvdan ajralib chiqadigan och tusli Kremniy tuf yoki Geyzerit yotqiziqlarida hosil bo‘ladi. Kamchatkadagi Velikan Geyzerni kiring. Bu geyzer Grifonning chuqurligi 3 metr, kattaligi 1,5 x 130 metr, Geyzer maydonining kattaligi 32x35 metrga teng. Geyzerlar otilgach, Grifonda suv kamayadi, Grifon ikki soatda tiladi. Grifon tilgach har ikki uch minutda bir qattiq qaynab bir tixtab turadi. Bunda suv sathi goh ko‘tarilib goh pasayib turadi. Suv Grifondan toshadi, bu bosqich bir soati 15 minut davom etadi. Geyzerni otilishi suvning 1,5 metrgacha ko‘tarilishi bo‘lan boshlanadi. Bu suv fontani 2 minut davom etadi, shundan sing ham yana 11-13 minut bug‘lanib turadi. Kamchatkadagi Velikan Geyzeri 1941 yil 2 soatu 52 minut, 1951 yilda 3 soatu 10 minut otilib turgan. Islandiyaning katta Geyzeri 1810 yili har 6 soatda, 1860 yil har 4-5 kunda, 1907 yili har 20 kunda bir marta otilgan. Hozirgi zamon Geyzerlarining eng kattasi AqSHning Yelogustun parkidagi Oliyjanob Geyzeri inlab yilda bir marta otiladi. Issiq buloqlarni bu noyob turlari tarqalgan rayonlari Kamchatka, YAponiya, AqSHdagi Yelogustun milliy parki, Meksika Kaliforniya. Bu Geyzer rayonlari Tinch Okeanning vulqonlar xalqasida joylashgan,Tibetni xam Geyzerli bir rayoni bor. Islandiya vulkanik oroli oroli ham Geyzer oroli, YAngi Zelandiyaning SHimoliy orolida ham katta katta geyzerlar bor. Ulardan eng kattasi Grifon Diametri 20 metr, suv fontani 170 metrga ko‘tarilgan. Bu erda Geyzerlar hosil qilgan tresalar dunyoning sakkizinchi mijizasi. 1886 yilda otilgan vulqon bu erdagi hamma geyzerlar tressalarini yakson qilib yuborgan. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Turkiston hududi er osti suvlari zaxirasi bo‘lan birga juda katta suv boyliklariga ega. Iqlimi juda quriq bo‘lganligi uchunmi oqar suvlar bo‘lan birga er osti suvlaridan ham axolini ichimlik suvi bo‘lan taminlashda, qishloq xijaligi erlarini va chorva mollarini sug‘orishda keng ko‘lamda foydalaniladi. Turkistonning barcha burmala tog‘laridagi, er osti suvlarining asosiy qismi tog‘ jinslarining yoriqlaridan va karst yillaridan chiqadigan suvlaridir. Bu suvlar ko‘proq tog‘larda buloq tarzida chiqib, Tog‘larni o‘rta va yuqori qismlarida daryo suvlariga qishiladi, qisman sug‘orishda foydalaniladi, tekisliklardagi er osti suvlari artezan havzalaridan iborat. Bu suvlarni manbai daryo izanlarida shimilgan va tog‘ yon bag‘ridagi suvlarining shimilishidan vujudga kelgan suvlaridir. I.2 Daryo va ko’llarning paydo bo’lishi, yer sharida taqsimlanishi, to’yinishi va tiplari. Dengiz va okeanlardan bug‘lanib atmosfera orqali quruqlikka kirib keluvchi nam quruqlikda daryolarni hosil qilib, yana Dengiz va okeanlarga qaytib keladi. Daryo oqimi faqat suvning aylanma harakatgina emas, balki umuman geografik qobiqda modda va energiya almashinuvining ham muhim tarmoqidir. Oqimning yillik hajmi hozirgi vaqtda 36380 km kubga teng bo‘lib, bu miqdor qisqa geologik vaqt mobaynida deyarli bir meyorda turibdi. Iqlim izgarishlariga shu jumladan materiklarning yoki ularning katta qismi umumiy namligini izgarib turishiga qarab oqim miqdori yo ortadi yoki kamayadi. YOmg‘ir yoki qor-muz suvlariing quruqlik yuzasidan yonbag‘ir biylab yoppasiga oqib tushishi yonbag‘ir oqimi yoki yuza oqimi deyiladi. Suvning jilg‘a va daryolar izanidan oqib tushishi izan oqimi deyiladi. Izan oqimi yonbag‘ir oqimi bo‘lan gurunt suvlar oqimidan hosil bo‘ladi. Materiklarning bazi qismlarida daryolar ko‘p bo‘ladi. Ular bir biriga yaqin, yani zich joylashadi va sertarmoq bo‘ladi. Boshqa qismlarida esa daryolar kam siyrak joylashadi, irmoq ham kam bo‘ladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun SHimoliy afrikani markaziy Afrika bo‘lan, Janubiy Amerikani Avstraliya bo‘lan, Yevropani SHimoliy g‘arbi bo‘lan janubiy-sharqini taqqoslash kifoya. Daryolar suv tiplanma oqim bo‘lganligi sababli, daryo tarmoqlarining va daryolarning sersuvligi oqim miqdorining o‘zida aks ettiradi. Oqim miqdori joyning tabiiy geografik sharoitiga, avvalo yog‘inlar va bug‘lanish miqdoriga, yani namlanish darajasiga qarab aniqlanadi. YOg‘in qancha kam bo‘lsa, shuncha oqim katta bo‘ladi yoki aksincha. YOg‘inlar, mumkin bo‘lgan bug‘lanish va namlanishni zonal regional xususiyatga ega bo‘lgani uchun oqim ham shu qonuniyatga biysinadi. Oqim miqdori qancha yog‘in yog‘ishiga va qay vaqtda yog‘ishiga ham bog‘liq. YOzgi yomg‘irlar kuzgi salqin vaqtdagi yomg‘irlarga qaraganda juda kam oqim hosil qiladi. qishki qor sovuq oylarda erimasligi sababli oqim hosil qilmaydi. Oqim ko‘pincha bahorgi qisqa tilin suv davrida katta bo‘ladi. YOg‘inlar yil biyi bir tekis yog‘sa oqim yil biyi bir tekis taqsimlanadi. YOg‘inlar va mumkin bo‘lgan bug‘lanish miqdorining fasllarga qarab keskin izgarishi oqim miqdorining ham yil biyi notekis taqsimlanishiga sabab bo‘ladi. Hozirgi fan yog‘inlar miqdorining ko‘pligiga oqim hosil bo‘lish imkoniyatlarida faqat biri deb qaraydi, chunki yog‘in miqdori hamma vaqt ham oqimda aks etavermaydi va hech vaqt uni hosil qiluvchi omili bo‘la olmaydi. Yer sharida oqimning quyidagi zona va regionlari aniq ajralib turadi: 1. Oqim mil ekvotorial zona. Oqimning maksimal qalinligi yiliga 1500 mm dan ortiq minimum 500 mm ga yaqin. Oqim yil biyi bir tekis taqsimlangan. 2. Subekvotorial zonalar (savanna). Ularda yillik oqimning qalinligi ekvotorial irmonlardan tropik chillar tomon 500 mm dan 50 mm gacha kamayadi. Oqim yil biyi juda notekis taqsimlangan. Oqimning deyarli hammasi yog‘inlar fasliga to‘g‘ri keladi. 3. Tropik zonalar. Bular bir biridan farq qiladigan ikkita regionga bo‘linadi: A) Materiklarning markaziy va g‘arbiy qismlarida yog‘in yiq; B) Materiklarning sharqiy qismlarida yillik oqim 400 mm dan 100 mm gacha bo‘lib, yil biyi nisbatan bir tekis taqsimlangan. 4. Subtropik zonalar har bir materikda uch regiondan iborat. Bular: A)O‘rtacha o-im miqdori 200-400 mm bo‘lgan g‘arbiy region (o‘rta dengiz biyi) bu yerda oqim asosan qishda bo‘ladi. B) O‘rtacha oqim miqdori 50 mm dan kam bo‘lgan markaziy region (sil va chalachillar); V) O‘rtacha oqim miqdori 200-400 mm bo‘lgan Musson iqlimli sharqiy region, bu yerda oqim asosan yozda bo‘ladi. 5. SHimoliy yarim sharning mutadil zonasi (CHilining janubiy qismi ham shunga kiradi) to‘rt regiondan iborat: A) materiklar va dengiz oqlimili va yillik oqim ancha katta 1500-400 mm gacha bo‘lgan g‘arbiy qismlari, Oqim yil biyi bir tekis taqsimlangan bo‘ladi. B) markaziy rayonlarning irmon zonasidagi yillik o‘rtacha oqim 200 mm gacha bo‘lgan shimoliy qismlari, qor qoplami borligi va bug‘lanish keskin izgarib turishi sababli oqim yil biyi notekis taqsimlangan. 6. SHimoliy yarim sharning tundralarini iz ichiga oluvchi qutb zonasi, yillik oqim 200 mm va undan ham kam. eng ko‘p oqim bahor va kuzga to‘g‘ri keladi. 7. qutbiy zonalar. Oqim muz harakati bo‘lan bo‘ladi. Muzni suvga aylantirib hisoblansa yiliga Antarktidada taxminan 80 mm ni, Grelandiyada 180 mm ni tashko‘l qiladi. Yer osti va yer osti suvlari materiklarning katta qismini va barcha orollardan bazan murakkab gidrografik tarmoqlar orqali dengiz va okeanlarga borib quyiladi. Bundan territoriyalar chekka oqim oblastlari deyiladi. Biroq har bir materikda ana shunday maydonlar borki, ularning oqimni okeanlarga emas, balki ichki suv havzalari ko‘llarga tiplanadi. Bular ichki oqim oblastlari deyiladi. Daryolarga suv kelib quyilishi ularning tiyinishi deyiladi. Daryolar tiyinishining to‘rtta manbai bor: bular – yomg‘ir suvlari, qor suvlari, muz suvlari va gurunt suvlari. Turli tabiat zonalari va regionlarida hamda tog‘li o‘lkalarning balandlik mintaqalarida bulardan har birining salmog‘i turlichadir. Bu manbalarning daryolarning tiyinishdagi roli mavsumlar biyicha izgarib turadi. Gurunt suvlari birmuncha iziga xos rol iynaydi, ular ko‘pchilik daryolarning barqarorligini taminlaydi va ular suv sathining boshqaruvchisi hisoblanadi. Daryolarning suvdorligi daryo izaniga kelib qishiluvchi yalpi suv miqdoriga bog‘liq. Yer sharidagi barcha daryolar 12 tip, 39 guruhga ajratiladi. Agar daryolarning tiyinishida hech qanday manba 50% suv bermasa, bunday daryolar aralash tiyinadigan daryolar tipiga kiritiladi. Daryolarni tiyintirishda 50% dan 80% gacha suv beruvchi manbalar asosiy manbalar deyiladi. Agar biror manba suvi 80% dan oshib ketsa uning salmog‘i nihoyatda katta deyiladi. quyida M.I.Lvovich biyicha daryo tiplari berilgan: 1. Amazonka tipi. Deyarli butunlay yomg‘irdan tiyinadi, kuzgi (SHimoliy yarim sharda) oqim ustun (Amazonka, Kongo, Kik Nil). 2. Niger tipi. Asosan yomg‘irdan tiyinadi kuzgi oqim ustun turadi (Niger, Nil). 3. Mekong tipi. Asosan yomg‘irdan tiyinadi, yozgi oqim ustun turadi (Mekong, Parana). 4. Amur tipi. Asosan yomg‘irdan tiyinadi, yozgi oqim ustun turadi (Amur, Vitin, YAna). 5. O‘rta dengiz tipi. Butunlay yoki asosan yomg‘irdan tiyinadi, qishki oqim ustun tiradi (Mozel, Rur, Temza). 6. Oder tipi asosan yomg‘irdan tiyinadi, bahorgi oqim ustun turadi (Oder, Tisa, Po) 7. Volga tipi, asosan yoki ko‘proq qor suvidan tiyinadi (Volga, Tobol, Dajla). 8. YUkon tipi. Asosan qor suvlaridan tiyinadi, bahorgi oqim ustun turadi (YUkon, Kola). 9. Nura tipi. Asosan qor suvidan tiyinadi, bahorgi oqim ustun turadi (Nura, Yerusli, Ingulets). 10. Grelandiya tipi. Butunlay muz suvlaridan tiyinadi. Vaqtli oqimga ega. 11. Kavkaz tipi. Asosan muzlik suvlaridan tiyinadi, yozgi oqim ustun turadi (Kuban, Terek, Rona). 12. CHili (Loana) tipi. Asosan yer osti suvlaridan tiyinadi, oqim yil biyi bir tekis oqadi (CHili chili daryolari). Daryolar tabiat resurslaridan bir. Hozirgi sertarmoq xijalikda ulardan kompleks. Transportda, gidroelektrostansiyalar qirishda, sanoatni suv bo‘lan taminlashda, baliqchilikda va yerlarni sug‘oriladi. Ko‘l deb quruqlikning atrofi berk soyliklarida joylashgan oqimsiz yoki oqimi sust, okean bo‘lan izaro bog‘lanmagan, izaro xos ekologik sharoit va organizmlarga ega bo‘lgan suv havzalariga aytiladi. Ko‘llarning daryolardan farqi ular suv almashuvi sust bo‘ladigan havzalardir. Ko‘llar ham bir necha turga bo‘linadi: Oqar ko‘llar – bir yoki bir necha daryolar quyilib va undan daryo oqib chiqib ketadigan ko‘llar. Oqmas ko‘llar – chalachil va chil zonalarida paydo bo‘ladi. Bu ko‘llarga bir necha daryo kelib qishilib birorta ham daryo oqib chiqib ketmaydi. Ko‘llar suvining tami biyicha shir va chuchuk suvli ko‘llarga bo‘linadi. CHad ko‘li chuchuk suvli ko‘lga misol bo‘lsa, elton, Ilik dengiz va boshqalar shir suvli ko‘lga misol bo‘la oladi. Har bir ko‘l bir biri bo‘lan bog‘liq uch tarkibiy qismdan: 1. Suv tildirilgan chuqurlik. 2. Suv massasi. Suv havzasining isimlik va hayvonotdan tashko‘l topganligi. Bundan kirinib turibdiki «Tektonik ko‘l», «Muzlik ko‘li» va shu kabi iboralar unchalik aniq emas, chunki ko‘llarning hamma qismi emas, balki kotlovinasigina tektonik yil bo‘lan yoki muzlash natijasida paydo bo‘lgan. Tektonik ko‘llar kotlovinasi A) uzilma. B) buko‘lmadan iborat bo‘lishi V) murakkab tuzilgan. G) vulkanik bo‘lishi mumkin. Afrika ko‘llari, Ladoga, Onega, Ilik dengizi, Buyuk ko‘llar, Skandinaviyaning shuningdek Bolqon yarim orolining va boshqalar uzilma kotlovinalarda joylashgan. Eng chuqur ko‘llar Baykal (1620 m) bo‘lan Tanganika (1435 m). Boshqa ko‘llarning chuqurligi 1000 metrdan kam. Masalan Baykal o‘rtacha suv sathining absolyut balandligi 455 metr, ko‘lning chuqurligi esa 1620 metr, demak, ko‘l tagi okean sathidan 1165 metr pastda joylashgan. Yer po‘stining bunday suvli botiqlari kriptodepressiyalar deyiladi. Buko‘lma kotlovinalaridagi ko‘llarga CHad, eyr, Kaspiyning shimoliy qismi, Tog‘lik va yassi tog‘liklardagi ko‘p ko‘llar misol bo‘la oladi. Murakkab tektonik kotolovinalarni paydo bo‘lishida yer po‘stining plikativ va dizyuntik xarakteridagi bir qancha harakatlari aks etgan, bularga Kaspiy dengizi, Viktoriya, Titikaka ko‘llarining kotlovinalari kiradi. Vulkanik ko‘llar kotlovinalari krater yoki kaldera bo‘lishi mumkin. Fransiyadagi maarlar, YAva, YAngi Zellandiyadagi ko‘plab ko‘llarning va boshqalarning kotlovinalari kraterdan iborat. Muzlik ishi natijasida paydo bo‘lgan ko‘l kotlovinalari materik muzliklari bosgan territoriyalarda tarqalgan. Ular muzlik erroziyasi yoki akkumlyasiyasi natijasida vujudga kelgan, Skandinaviya, Kareliya, Taymirda tarqalgan. Yer yuzasidagi barcha ko‘llarning yalpi maydoni faqat taxminan hisoblab chiqilgan, chunki ko‘pchilik ko‘llarning suv sathi doimiy emas. Yer sharidagi ko‘llarning umumiy madyoni taxminan 2700000 km kv ga teng bo‘lib, u quruqlik maydonining salkam 18%ni egallaydi. Bu kaspiy dengizi maydonidan 7 marotaba katta. Ko‘llarning klassifikatsiyasi ko‘p. Biroq bu ko‘llarning malum bir belgisiga, chunonchi kotlovinasining paydo bo‘lishi, suv massasining kimyoviy tarkibi, organizmlarning oziqlanish sharoitiga va boshqalarga asoslanadi. Yyer yuzida daryo, ko‘l va suv omborlari juda ko‘p bo‘lsada, ularning miqdori yer sharidagi barcha chuchuk suvning 3% tashko‘l etadi. CHuchuk suvlarning ko‘p qismi muzliklarda tiplangan. Daryo va ko‘llarning suvini ifloslanishdan saqlash uchun toza suvlarni tejab tergab foydalanish, ifloslangan suvni tozalamasdan daryolarga tushirmaslik kerak. Bu esa bizning asosiy vazifamizdir. Materiklar doirasidagi yer po‘sti ikki qavatdan – pastki bazalt va granit hamda ustki chikindi qavatidan iborat. Kristalli jinslar amalda suvni itkazmaydi. Ularning yumshoq jinslar tiplangan joylardagina kichik-kichik va kamdan kam uchraydigan yer osti suvlari tiplangan bo‘ladi. Yer osti suvlarining asosiy qismi g‘ovak chikindi jinslar orasida bo‘ladi. Yer osti gidrosferasinng pastki chegarasi yer po‘sti ichidagi harorat va bosimga bog‘liqdir. Materiklarning chikindi jinslaridan tarkib topgan ustki qismining hamma joyida yer osti suvlari bo‘ladi. Vertika kesimda yer osti suvlarining uch qatlami ajratiladi. Bu qatlamlar bir biridan yoshi, suv almashinuvining surati va kimyoviy tarkibiga kira farq qiladi. YUqori qalam suvlari asosan hozirgi vaqtdagi yog‘inlardan hosil bo‘lgan chuchuk suvlardan iborat bo‘lib, materik ichkarisidagi ko‘pincha shirlangandir. Ularda suv almashinuvi kuchli. Bu yer osti suvlaridan maishiy, xijalik va texnik taminotida qillaniladi. O‘rta qatlam suvlari qadimgi suvlardan iborat bo‘lib, ular asta-sekin yangi suvlar bo‘lan almashinib boradi. qatlam suvlari minerallashgan va asosan davolashda qillaniladi. Ularda suv almashinuvi sust bo‘ladi. quyi qatlam suvi juda qadimiy, ko‘pincha qishilib ketgan va yuqori darajada minerallashgan nomokobdan iborat. Bu suvlardan tuz, yod, brom va boshqa elementlar olishda foydalaniladi. Yer osti suvlari gurunt va artezan suvlaridan iborat. Gurunt suvi iziga xos aloqadorlik aks ettirgan zonal va regional tarqalgandir. Gurunt suvlari chuchuk suvlardir. SHu sababli ular yer betiga yaqin bo‘lgan yoki yer betiga chiqib yetadi. Artezan suvlari kimyoviy tarkibga kira juda xilma xildir. Agar suvda erigan moddalar miqdori 1gg‘l dan oshmasa, bu chuchuk suv, erigan moddalar 1 gg‘l dan 50 gg‘l gacha bo‘lsa, minerallashgan, 51 gg‘l dan ortiq bo‘lsa, shir suv deyiladi. Minerallashgan va shir shifobaxsh suvlar mineral suvlar deyiladi. Artezan suvlar tarkibida gazlar bo‘ladi. Gazlar suvda bazan shu qadar ko‘p bo‘ladiki, bu suvlar yer betiga chiqqanda undan gaz ajraladi. Vulkanik o‘lkalarda yer osti suvlari shuningdek gurunt suvlari hamda chuqur artezan suvlari issiq bo‘ladi. Bunda suvlar Geyzerlar tarzida chiqadi. Aholi yer ostidan chiqadigan issiq suvlardan issiqlik manbai sifatida foydalanadi. Qaerda daryo va ko‘llar shunday ko‘pki, ularni sanab chiqish mumkin emas, lekin ulardagi suv quruqlik yuzasidagi barcha chuchuk suvlarning faqat 3%ni tashko‘l etadi. CHuchuk suvning katta qismi qurg‘oqchil yerlarni sug‘orishda foydalaniladi. Sanoatda ham, aholini xijalik va uy rizg‘or ehtiyojlari uchun ham juda ko‘p suv sarflanadi. Yer osti suvlaridan isrof qilib foydalanish og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin, masalan: Amudaryo va Sirdaryo suvlarini tejab tergalmay foydalanish Orol dengizining kirishiga olib kelmoqda. Bazan daryolar ham shunday ifloslanganki ularni daryo deb aytishimiz ham qiyin. Daryo va ko‘llar suvini ifloslanishdan qutqarish uchun nima qilish kerak? Toza suvdan tejab tergab foydalanish, ifloslangan suvni tozalamasdan daryoga tushirmaslik kerak. Biz yer usti suvlarini qanchalik muhofaza qilsak, shunchalik izimizga foyda. CHunki ichimlik suvlarimizni muhofaza qilishimiz kerak. II-BOB. BOTQOQLIK VA MUZLIKLAR II.1 Botqoqliklarning vujudaga kelishi, hududlarda tarqalishi va ahamiyati. Yer ustida namgarchilikka moslashgan o’simliklar o’sib yotadigan zah yerlar Botqoqliklar deb ataladi. Botqoqliklarning vujudga kelishi uchun bir qator tabiiy geografik sharoitlar bo‘lishi kerak. Avvalo relef tekis bo‘lishi singra kelgan suvga nisbatan big‘lanish kam, suv o’tkazmaydigan qatlam yer yuzasiga yaqin turishi kerak. Botqoqliklar ko‘l tagiga qim va loyqalar chikib sayozlanishidan ham hosil bo‘ladi. Ularda har xil isimliklar isadi. Toshqin vaqtida daryo kayiorlarini suv bosganda ham Botqoqliklar vujudga keladi. Geografik o‘rni va suv rejimi, isimliklariga kira ikkita kattta guruxga bo‘linadi: 1. YAssi yoki past botqoqliklarga. Bunday botqoqliklar asosan er yuzasi yassi botiq yoki ilgari kul bo‘lgan joylarda, joylarda vujudga keladi. Bunday Botqoqliklar sizot suvlari yoki daryo suvlaridan tiyinadi. 2. Baland (yuqori) Botqoqliklar. Bular bevosita yog‘inlardan tiyinadi va nam iqlimli erlarda, ayniqsa yog‘inga nisbatan bug‘lanish kam bo‘lgan joylarda vujudga keladi. Botqoqliklar ko‘proq tundrada va o‘rta mintaqaning irmon zonasida uchraydi va o‘rta mintaqaning irmon zonasida uchraydi. Er yuzasida tahminan 3,5 million km kv Botqoqlik bor. G‘arbiy Sibir tekisligining 70% maydoni Rossiya tekisligining shimolida Botqoqlanish miqdori 25-50%, Poleseda 35%, Koreliya va Kola yarim orolida esa 30% ga etadi. Irmonli dasht zonasi umumiy maydonining 3-5% ni Botqoqliklar tashko‘l esa, Ukrainaning dasht qismida uning maydoni 1,5% Orenburg oblastida 0,05% ga tushib qoladi. MDXning CHalachil va CHil zonasida Botqoqliklar faqat Volga, Amudaryo, Sirdaryo va Ili kabi daryolarning quyi qismida uchraydi. Janubga tomon Botqoqliklar maydonning kamayishiga asosiy sabab iqlimning kontenentallashib borishidir. Uzoq SHarqda ham Botqoqliklar ko‘p. Amudaryo havzasida 12%, Zeya- Bureya quyi Amur va Xanka biyi pasttekisliklarida 15-20% bunga asosiy sabab musson yog‘inlarining ko‘pligidir. Botqoqliklar bazi daryolarimizni suv bo‘lan taminlaydi va torf olishda muhim ahamiyatga ega. O‘rta Osiyo torf zahirasi jihatidan dunyoda birinchi bo‘lib jaxondagi torf zaxirasining 60% ni iz bag‘rida saqlaydi. Botqoqliklarning geologik faoliyati.Botqoqliklarning geologik ishi asosan cho‘kindi to‘planish jarayonlari bilan belgilanadi. Bu erda organogen va kamroq kimyoviy cho‘kindilar to‘planadi. Terrigen cho‘kindilar deyarli uchramaydi. Organogen yotqiziqlar orasida torf juda muhim hisoblanadi. Uning hosil bo‘lishi uchun birlamchi material bo‘lib turli botqoqlik o‘simliklari, moxlar, o‘tlar, butalar va daraxtlarning qoldiqlari hisoblanadi. Bunda uglerod, vodorod, kislorod va azotdan tarkib topgan o‘simliklarning kletchatkalari muhim ahamiyatga ega. Etarli miqdorda organik qoldiqlar to‘planishi natijasida botqoqliklarga havo kislorodining kirib borishi chegaralangan bo‘ladi. SHuning uchun ham organik massaning keyingi o‘zgarishlari kislorod kam yoki umuman bo‘lmagan muhitlarda kechadi. Havzalarning havo bilan qisman aloqasi bo‘lgan ustki qismida o‘simlik materiali qisman chirindiga yoki gumusga (lotincha «xumus» - tuproq) aylanadi. Havzaning kislorod umuman bo‘lmagan pastki qismida va anaerob bakteriyalar faoliyati muhitida chiriyotgan o‘simlik massasi torfga aylanadi. Havo etib bormaydigan va torf hosil bo‘lishiga olib keladigan bu chirishning sekin kechadigan jarayoni gumifikatsiya yoki uglefikatsiyaning boshlang‘ich bosqichi deyiladi. Bu jarayonda yotqiziqlardagi uglerodning miqdori asta-sekin oshib boradi (57-59 % gacha). Torf o‘simlik qoldiqlaridan tarkib topgan jigarrangli, qo‘ng‘ir yoki deyarli qora rangli organogen (fitogen) cho‘kindi jins hisoblanadi. Ustuvor o‘simlik tarkibiga bog‘liq holda torfning moxli, o‘tli va daraxtli turlari ajratiladi. Ayniqsa botqoqlashgan ko‘llar o‘rnida hosil bo‘lgan torfyaniklarda torflar xilma-xil bo‘ladi. Torf qalinligi 20 m gacha boradigan linzasimon va qatlamsimon yotqiziqlar sifatida yotadi. Er yuzasida torfyaniklar