QUYOSH RADIATSIYASI

Yuklangan vaqt

2024-12-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

12

Faytl hajmi

679,7 KB


QUYOSH RADIATSIYASI Quyosh yadro reaksiyalari orqali Koinotga to’xtovsiz ravishda juda ko’p miqdorda yorug’lik, issiqlik, elektromagnit nurlari tarqatib turadi. Yer kurrasida sodir bo’layotgan barcha jarayonlarning asosiy manbai quyosh radiatsiyasidir. Quyosh yirik shar shaklidagi qizigan gazlarning yig’indisidan tashkil topgan. Uning hajmi Yer hajmiga nisbatan 1300000 marta kattadir. Quyosh yuzasidagi harorat 6000° ga yetadi. Quyosh nuri spektri quyidagi to’lqinli nurlardan: a) 0,40 mk dan kam bo’lgan uzun to’lqinli ko’zga ko’rinmas ultrabinafsha nurlar, b) to’lqin uzunligi 0,40 mk dan 0,75 mk gacha bo’lgan ko’rinma nurlar va v) to’lqin uzunligi 0,75 mk dan katta bo’lgan ko’rinmas infraqizil nurlardan iborat. Quyoshda issiqlik energiyasi nur energiyasiga aylanadi; quyosh nurlari Yer yuzasiga tushganda esa issiqlik energiyasiga aylanadi. Shunday qilib, Quyosh radiatsiyasi ham yorug’lik, ham issiqlik keltiradi. Spektrning ko’rinma nurlar qysmiga Quyoshdan keladigan butun nurning deyarli yarmi (46%), infraqizil nurlarga ham shuncha qismi to’g’ri keladi, ultrabinafsha nurlar esa faqat 7% ni tashkil etadi. Atmosferada ro’y beradigan hamma hodisalar quyosh radiatsiyasi ta`sirida yuzga keladi. Yorug’lik va issiqlik xususiyatiga ega bo’lgan quyosh nuriga quyosh radiatsiyasi deyiladi. Quyosh radiatsiyasi tuproqni isitadi, o’simlik va hayvonot dunyosi uchun zarur issiqliq va yorug’likni beradi. Yer yuzasining har 1 sm2 yuzasi o’rta hisobda bir yilda quyoshdan 250 katta kaloriya yoki (kkal) issiqlik keladi. Shu miqdorning 44% i yoki 111 kkal energiya yer yuzasida, 15% i yoki 39 kkal energiya esa havo tomonidan yutiladi. Qolgan 41 % energiya yer yuzasi va atmosferadan aks etib, olam bo’shlig’iga qaytib ketadi. Yer va atmosfera quyoshdan kelayotgan radiatsiyaning 60% ini yutib qolishiga qaramasdan, yer va atmosferaning o’rtacha
QUYOSH RADIATSIYASI Quyosh yadro reaksiyalari orqali Koinotga to’xtovsiz ravishda juda ko’p miqdorda yorug’lik, issiqlik, elektromagnit nurlari tarqatib turadi. Yer kurrasida sodir bo’layotgan barcha jarayonlarning asosiy manbai quyosh radiatsiyasidir. Quyosh yirik shar shaklidagi qizigan gazlarning yig’indisidan tashkil topgan. Uning hajmi Yer hajmiga nisbatan 1300000 marta kattadir. Quyosh yuzasidagi harorat 6000° ga yetadi. Quyosh nuri spektri quyidagi to’lqinli nurlardan: a) 0,40 mk dan kam bo’lgan uzun to’lqinli ko’zga ko’rinmas ultrabinafsha nurlar, b) to’lqin uzunligi 0,40 mk dan 0,75 mk gacha bo’lgan ko’rinma nurlar va v) to’lqin uzunligi 0,75 mk dan katta bo’lgan ko’rinmas infraqizil nurlardan iborat. Quyoshda issiqlik energiyasi nur energiyasiga aylanadi; quyosh nurlari Yer yuzasiga tushganda esa issiqlik energiyasiga aylanadi. Shunday qilib, Quyosh radiatsiyasi ham yorug’lik, ham issiqlik keltiradi. Spektrning ko’rinma nurlar qysmiga Quyoshdan keladigan butun nurning deyarli yarmi (46%), infraqizil nurlarga ham shuncha qismi to’g’ri keladi, ultrabinafsha nurlar esa faqat 7% ni tashkil etadi. Atmosferada ro’y beradigan hamma hodisalar quyosh radiatsiyasi ta`sirida yuzga keladi. Yorug’lik va issiqlik xususiyatiga ega bo’lgan quyosh nuriga quyosh radiatsiyasi deyiladi. Quyosh radiatsiyasi tuproqni isitadi, o’simlik va hayvonot dunyosi uchun zarur issiqliq va yorug’likni beradi. Yer yuzasining har 1 sm2 yuzasi o’rta hisobda bir yilda quyoshdan 250 katta kaloriya yoki (kkal) issiqlik keladi. Shu miqdorning 44% i yoki 111 kkal energiya yer yuzasida, 15% i yoki 39 kkal energiya esa havo tomonidan yutiladi. Qolgan 41 % energiya yer yuzasi va atmosferadan aks etib, olam bo’shlig’iga qaytib ketadi. Yer va atmosfera quyoshdan kelayotgan radiatsiyaning 60% ini yutib qolishiga qaramasdan, yer va atmosferaning o’rtacha
yillik harorati yildan-yilga deyarli o’zgarmaydi. Chunki yer va atmosfera quyoshdan qancha energiya olsa, shuncha energiyani koinotga qaytaradi, ya`ni issiqlik muvozanati sodir bo’lib turadi. Yer yuzasining quyoshdan kelayotgan issiqlikni ko’p yoki kam olishi yil fasllariga, kunning vaqtiga va hududning landshaftiga bog’liq. Quyosh radiatsiyasi tik tushgan yuzalar eng ko’p issiqlik oladi. Yer yuzasi gorizontal bo’lgan joylar kunning qoq o’rtasida ko’p, ertalab va kechqurun kam issiqlik oladi. Yer yuzasiga tushadigan issiqlik miqdori joyning geog-rafik kengligiga bog’liq. Yuqori kengliklar yer yuzasi quyi kengliklarga nisbatan kamroq issiqlik oladi. Chunki quyosh radiatsiyasi yuqori kengliklarga qiyaroq, quyi kengliklarga esa tikroq tushadi. Quyosh nurlari yer yuzasiga yetib kelguncha atmosferada katta masofani bosib o’tadi. Bunda radiatsiyaning bir qismi atmosferaning yuqori chegarasida gaz molekulalariga urilib, koinotga qaytadi bir qismi esa suv bug’lari va chang zarralari tomonidan yutiladi.Qolgan qismi miqdori va spektral tarkibi o’zgargan holda yer yuzasiga yetib keladi. Atmosfera-ning yuqori chegarasida har 1 sm2 yuzaga bir minutda yetib kelgan radiatsiya miqdori quyosh doimiyligi deyiladi (1,98 kkal/sm2). Yilning yanvar oyida, ya’ni Yer perigeliyda bo’lganda bu miqdor 0,07 kal/sm2/min ga ortadi, iyulda, ya’ni afeliyda esa shuncha miqdorga kamayadi. Quyosh radiatsiyasi (lotincha radiatsio - nur sochish so’zi-dan olingan) quyoshdan yorug’lik chiqishi, elektromagnit to’l-qinlarining 300 000 km/sek tezlikda tarqalishidir. Quyosh radia-tsiyasi Yerdagi barcha jarayonlar uchun energiyaning asosiy manbaidir. Yer yuzasiga quyosh radiatsiyasining hammasi ham yetib kelmaydi, bir qismini bulutlar tarqatadi, bir qismi issiq-likka aylanib, yutiladi, bir qismi tarqalib, tarqoq radiatsiyaga aylanadi. Yer yuzasiga yetib kelgan quyosh radiatsiyasining bir qismi yer sirtidan qaytadi, qisman tuproqning va suvning ustki qatlamlarini isitib, yutiladi. Yer sirtiga tushadigan quyosh radiatsiyasi bilan bog’liq bo’lgan asosiy tushunchalar va uning ko’rsatgichlari quyidagilardan iborat:  quyosh balandligi;  kunduzning uzunligi;  to’g’ri radiatsiya;  sochilgan radiatsiya;
yillik harorati yildan-yilga deyarli o’zgarmaydi. Chunki yer va atmosfera quyoshdan qancha energiya olsa, shuncha energiyani koinotga qaytaradi, ya`ni issiqlik muvozanati sodir bo’lib turadi. Yer yuzasining quyoshdan kelayotgan issiqlikni ko’p yoki kam olishi yil fasllariga, kunning vaqtiga va hududning landshaftiga bog’liq. Quyosh radiatsiyasi tik tushgan yuzalar eng ko’p issiqlik oladi. Yer yuzasi gorizontal bo’lgan joylar kunning qoq o’rtasida ko’p, ertalab va kechqurun kam issiqlik oladi. Yer yuzasiga tushadigan issiqlik miqdori joyning geog-rafik kengligiga bog’liq. Yuqori kengliklar yer yuzasi quyi kengliklarga nisbatan kamroq issiqlik oladi. Chunki quyosh radiatsiyasi yuqori kengliklarga qiyaroq, quyi kengliklarga esa tikroq tushadi. Quyosh nurlari yer yuzasiga yetib kelguncha atmosferada katta masofani bosib o’tadi. Bunda radiatsiyaning bir qismi atmosferaning yuqori chegarasida gaz molekulalariga urilib, koinotga qaytadi bir qismi esa suv bug’lari va chang zarralari tomonidan yutiladi.Qolgan qismi miqdori va spektral tarkibi o’zgargan holda yer yuzasiga yetib keladi. Atmosfera-ning yuqori chegarasida har 1 sm2 yuzaga bir minutda yetib kelgan radiatsiya miqdori quyosh doimiyligi deyiladi (1,98 kkal/sm2). Yilning yanvar oyida, ya’ni Yer perigeliyda bo’lganda bu miqdor 0,07 kal/sm2/min ga ortadi, iyulda, ya’ni afeliyda esa shuncha miqdorga kamayadi. Quyosh radiatsiyasi (lotincha radiatsio - nur sochish so’zi-dan olingan) quyoshdan yorug’lik chiqishi, elektromagnit to’l-qinlarining 300 000 km/sek tezlikda tarqalishidir. Quyosh radia-tsiyasi Yerdagi barcha jarayonlar uchun energiyaning asosiy manbaidir. Yer yuzasiga quyosh radiatsiyasining hammasi ham yetib kelmaydi, bir qismini bulutlar tarqatadi, bir qismi issiq-likka aylanib, yutiladi, bir qismi tarqalib, tarqoq radiatsiyaga aylanadi. Yer yuzasiga yetib kelgan quyosh radiatsiyasining bir qismi yer sirtidan qaytadi, qisman tuproqning va suvning ustki qatlamlarini isitib, yutiladi. Yer sirtiga tushadigan quyosh radiatsiyasi bilan bog’liq bo’lgan asosiy tushunchalar va uning ko’rsatgichlari quyidagilardan iborat:  quyosh balandligi;  kunduzning uzunligi;  to’g’ri radiatsiya;  sochilgan radiatsiya;
 qaytgan radiatsiya;  yig’indi radiatsiya;  yutilgan radiatsiya;  radiatsion muvozanat;  yer sirtining issiqlik muvozanati. Quyosh balandligi va kunduzning uzunligi - Yer sirtiga keladigan Quyosh radiatsiyasi miqdorini belgilovchi asosiy omillardir. Quyosh balandligi - tush paytida quyoshning Yer sirtidan gorizontal tekislikka nisbatan joylashish burchagi bo’lib, gra-duslarda ifodalanadi. Yozgi quyosh turishi vaqtida O’zbekiston-ning eng chekka shimoliy nuqtasi (45° 35') da quyoshning eng katta balandligi - 68° gacha, eng chekka janubiy nuqtasi (37° 10') da 76° ga yetadi. Qishki quyosh turishi kunida esa mos ravishda quyosh balandligi kenglik va fasllar bo’yicha o’zgaradi. Yuqoridagi holatga bog’liq holda O’zbekiston hududiga tushadigan quyosh radiatsiyasining nurli energiyasi miqdori qo’shni, ayniqsa shimoliy hududlarga nisbatan ancha katta. Quyosh turishi — quyosh markazi ekliptikaning 23°27' og’ishgan eng shimoliy nuqtasidan (21 yoki 22 iyun yozgi quyosh turishi) yoki eng janubiy nuqtasidan (21 yoki 22 dekabr qishki quyosh turishi) o’tgan payt. Quyosh turishi kunlarida quyosh juda sekin og’adi, chunki bu joyda quyosh ekliptika bo’ylab ekvatorga deyarli parallel harakat qiladi. Shuning uchun ham bir necha kun davomida quyoshning tush paytdagi balandligi deyarli o’zgarmaydi. Quyosh turishi atamasi ham ana shundan kelib chiqqan. Ekliptika (yunoncha eklipsis - tutilish) osmon sferasida quyoshning yil davomidagi ko’rinma holati ro’y beradigan katta doira chiziq. Oy orbitasi ekliptika bilan kesishgan nuqtalar yaqiniga Oy kelganda quyosh bilan Oy tutiladi. Quyoshdan bevosita keladigan issiqlik nurlari to’g’ri quyosh radiatsiyasi (J) deb ataladi. Quyosh nurlariga perpendikular joylashgan 1 sm2 maydonga 1 min davomida tushayotgan nur energiyasi to’g’ri quyosh radiatsiyasini ifodalaydi va SI tizimida J/m2·s yoki Vt/m2 larda o’lchanadi.
 qaytgan radiatsiya;  yig’indi radiatsiya;  yutilgan radiatsiya;  radiatsion muvozanat;  yer sirtining issiqlik muvozanati. Quyosh balandligi va kunduzning uzunligi - Yer sirtiga keladigan Quyosh radiatsiyasi miqdorini belgilovchi asosiy omillardir. Quyosh balandligi - tush paytida quyoshning Yer sirtidan gorizontal tekislikka nisbatan joylashish burchagi bo’lib, gra-duslarda ifodalanadi. Yozgi quyosh turishi vaqtida O’zbekiston-ning eng chekka shimoliy nuqtasi (45° 35') da quyoshning eng katta balandligi - 68° gacha, eng chekka janubiy nuqtasi (37° 10') da 76° ga yetadi. Qishki quyosh turishi kunida esa mos ravishda quyosh balandligi kenglik va fasllar bo’yicha o’zgaradi. Yuqoridagi holatga bog’liq holda O’zbekiston hududiga tushadigan quyosh radiatsiyasining nurli energiyasi miqdori qo’shni, ayniqsa shimoliy hududlarga nisbatan ancha katta. Quyosh turishi — quyosh markazi ekliptikaning 23°27' og’ishgan eng shimoliy nuqtasidan (21 yoki 22 iyun yozgi quyosh turishi) yoki eng janubiy nuqtasidan (21 yoki 22 dekabr qishki quyosh turishi) o’tgan payt. Quyosh turishi kunlarida quyosh juda sekin og’adi, chunki bu joyda quyosh ekliptika bo’ylab ekvatorga deyarli parallel harakat qiladi. Shuning uchun ham bir necha kun davomida quyoshning tush paytdagi balandligi deyarli o’zgarmaydi. Quyosh turishi atamasi ham ana shundan kelib chiqqan. Ekliptika (yunoncha eklipsis - tutilish) osmon sferasida quyoshning yil davomidagi ko’rinma holati ro’y beradigan katta doira chiziq. Oy orbitasi ekliptika bilan kesishgan nuqtalar yaqiniga Oy kelganda quyosh bilan Oy tutiladi. Quyoshdan bevosita keladigan issiqlik nurlari to’g’ri quyosh radiatsiyasi (J) deb ataladi. Quyosh nurlariga perpendikular joylashgan 1 sm2 maydonga 1 min davomida tushayotgan nur energiyasi to’g’ri quyosh radiatsiyasini ifodalaydi va SI tizimida J/m2·s yoki Vt/m2 larda o’lchanadi.
Gorizontal yuzaga tushadigan to’g’ri quyosh radiatsiyasi (J' ) quyidagi formula yordamida hisoblanadi: J' = J • sinho bu yerda: h0 - ufqqa nisbatan quyosh balandligi (6-rasm). 6-rasm. Quyosh radiatsiyasi Sochilgan radiatsiya (D) atmosfera va bulutlarda Quyosh nurlarining sochilishi natijasida yuqoridan yer yuzasiga yetib keladi. Yig’indi (yalpi) radiatsiya (Q) – gorizontal yuzaga yetib kelgan to’g’ri va sochilgan radiatsiyaning yig’indisidir. Q = J' + D Yig’indi quyosh radiatsiyasining yer yuzasiga tushib, qisman yana atmosferaga qaytishi qaytgan radiatsiya (R) deb ataladi. Yer yuzasidan qaytgan radiatsiyaning (R) yer ustiga tushgan radiatsiyaga (Q) nisbati albedo (A) deyiladi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Q R А  Albedo yer yuzasining radiatsiyani qaytarish xususiyatini ifodalaydi. Tabiiy yuzalarning albedosi keng diapozonda o’zgaradi (6-javdal). 6-javdal Turli tabiiy sirtlar al’bedosi
Gorizontal yuzaga tushadigan to’g’ri quyosh radiatsiyasi (J' ) quyidagi formula yordamida hisoblanadi: J' = J • sinho bu yerda: h0 - ufqqa nisbatan quyosh balandligi (6-rasm). 6-rasm. Quyosh radiatsiyasi Sochilgan radiatsiya (D) atmosfera va bulutlarda Quyosh nurlarining sochilishi natijasida yuqoridan yer yuzasiga yetib keladi. Yig’indi (yalpi) radiatsiya (Q) – gorizontal yuzaga yetib kelgan to’g’ri va sochilgan radiatsiyaning yig’indisidir. Q = J' + D Yig’indi quyosh radiatsiyasining yer yuzasiga tushib, qisman yana atmosferaga qaytishi qaytgan radiatsiya (R) deb ataladi. Yer yuzasidan qaytgan radiatsiyaning (R) yer ustiga tushgan radiatsiyaga (Q) nisbati albedo (A) deyiladi va quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Q R А  Albedo yer yuzasining radiatsiyani qaytarish xususiyatini ifodalaydi. Tabiiy yuzalarning albedosi keng diapozonda o’zgaradi (6-javdal). 6-javdal Turli tabiiy sirtlar al’bedosi
Yerning yuzasiga kelayotgan Quyosh radiatsiyasi miqdorini 100 % deb olsak, uning 20 % atmosferada ozon, suv bug’i va havodagi aerozollar tomonidan, 5 % bulutlar tomonidan yutiladi. Yer yuzasi 47 % ni yutadi. Qolgan 28 % i bulutlar (19 %), yer sirti (3%) va atmosferadan (6 %) qaytariladi. Bunda Yer atmosfera tizimining albedosi 28 % ni tashkil etadi. Effektiv nurlanish (Bef) – yer sirti va atmosferaning uchrashma nurlanishi o’rtasidagi farq (7-rasm). Bef = B0 - δBA Bu yerda B0 –yer sirtining nurlanish oqimi (kVt/m2), δBA- atmosferaning uchrashma nurlanishi. Geografik qobiqning barcha qismlari-tuproq, suv, qor, muzliklar, o’simlik absolyut nol gradusdan yuqori isitilgan bo’lib, o’zi ham nur tarqatib turadi. Bu - uzun to’lqinli issiqlik radiatsiyasidir. Bu nur ko’rinmaydi. Harorat 15°C bo’lganda tarqaladigan issiqlik miqdori 0,6 kall/sm2/min bo’ladi, sovuq jismlar kam, issiq jismlar ko’p issiqlik tarqatadi. Yerdan tarqalgan nur havoni isitadi. Isigan atmosferaning o’zi ham nur tarqatadi. Atmosfera issiqligining bir qismi yuqoriga ko’tarilib, sayyoralararo fazoda yo’qolib ketadi, bir qismi esa yerning issiqlik oqimiga qarshi yo’nalib, yerga tushadi. Shunday yo’l bilan atmosferaning qarishi nur tarqatishi vujudga keladi (7-rasm). № Tabiiy sirtlar Albedo, % da Yer yuzasi 1 Yangi yoqqan qor 90-95 2 Qora tuproqlar 5-15 3 Oqish tuproqlar 22-32 4 Igna bargli o’rmonlar 10-15 5 Keng bargli o’rmonlar va tundra 15-20 6 Suv yuzasi 4-5 Atmosferaning yuqori qismlari 1 Yomg’irli to’p-to’p bulutlar 86 2 Patsimon bulutlar 32
Yerning yuzasiga kelayotgan Quyosh radiatsiyasi miqdorini 100 % deb olsak, uning 20 % atmosferada ozon, suv bug’i va havodagi aerozollar tomonidan, 5 % bulutlar tomonidan yutiladi. Yer yuzasi 47 % ni yutadi. Qolgan 28 % i bulutlar (19 %), yer sirti (3%) va atmosferadan (6 %) qaytariladi. Bunda Yer atmosfera tizimining albedosi 28 % ni tashkil etadi. Effektiv nurlanish (Bef) – yer sirti va atmosferaning uchrashma nurlanishi o’rtasidagi farq (7-rasm). Bef = B0 - δBA Bu yerda B0 –yer sirtining nurlanish oqimi (kVt/m2), δBA- atmosferaning uchrashma nurlanishi. Geografik qobiqning barcha qismlari-tuproq, suv, qor, muzliklar, o’simlik absolyut nol gradusdan yuqori isitilgan bo’lib, o’zi ham nur tarqatib turadi. Bu - uzun to’lqinli issiqlik radiatsiyasidir. Bu nur ko’rinmaydi. Harorat 15°C bo’lganda tarqaladigan issiqlik miqdori 0,6 kall/sm2/min bo’ladi, sovuq jismlar kam, issiq jismlar ko’p issiqlik tarqatadi. Yerdan tarqalgan nur havoni isitadi. Isigan atmosferaning o’zi ham nur tarqatadi. Atmosfera issiqligining bir qismi yuqoriga ko’tarilib, sayyoralararo fazoda yo’qolib ketadi, bir qismi esa yerning issiqlik oqimiga qarshi yo’nalib, yerga tushadi. Shunday yo’l bilan atmosferaning qarishi nur tarqatishi vujudga keladi (7-rasm). № Tabiiy sirtlar Albedo, % da Yer yuzasi 1 Yangi yoqqan qor 90-95 2 Qora tuproqlar 5-15 3 Oqish tuproqlar 22-32 4 Igna bargli o’rmonlar 10-15 5 Keng bargli o’rmonlar va tundra 15-20 6 Suv yuzasi 4-5 Atmosferaning yuqori qismlari 1 Yomg’irli to’p-to’p bulutlar 86 2 Patsimon bulutlar 32
Atmosfera yerdan isiganligi sababli qarshi tarqaladigan nur yer yuzasi tarqatadigan nurdan kam bo’ladi. Ular orasidagi farq effektiv nur tarqalishi deyiladi. Uning miqdori yerdan yoki suvdan atmosferaga tarqaladigan haqiqiy issiqlikni ifodalaydi. O’rtacha harorat 15°C bo’lganda yer yuzasining nur tarqatishi 0,6 kal/sm2/min bo’lsa, atmosferaning qarshi nur tarqatishi ham o’rta hisobda 0,2 kal/sm2/min dan oshmaydi. Yer yuzasining effektiv nur tarqatishi bir qancha omillarga bog’liqdir. 7-rasm. Yerning nur tarqatish sxemasi, kall/sm2 min hisobida 1.Tuproq yoki suvning haroratiga bog’liq: harorat qancha yuqori bo’lsa, u shuncha ko’p issiqlik tarqatadi. Binobarin, issiq yoz kunlarida yer bilan suv havoga ko’p issiqlik tarqatadi va havo harorati ko’tariladi. Ba’zan issiqlik yer yuzasidan shuncha ko’p tarqaladiki, qattiq qizigan yer yuzasi ustidagi havo tebranib (jimirlab) ko’rinadi. Albatta, issiq havo ko’p miqdorda qarshi issiqlik tarqatadi. Effektiv nur tarqalishining umumiy miqdori ortadi. Tuproq va suv qizimaydigan tunda ularning issiqlik tarqatishi kamayadi va tun qancha uzoq davom etsa, tarqaladigan nur miqdori shuncha kamayadi. Bunga muvofiq ravishda tunda havoning harorati ham pasayadi. Qish vaqtida sovuq yer yuzasi kam issiqlik tarqatadi. Nur tarqalishi kunduzgiga qaraganda kechasi, yozdagiga qaraganda qishda ko’p bo’ladi degan xato fikr ham uchrab turadi. Bunda gap tarqaladigan nur
Atmosfera yerdan isiganligi sababli qarshi tarqaladigan nur yer yuzasi tarqatadigan nurdan kam bo’ladi. Ular orasidagi farq effektiv nur tarqalishi deyiladi. Uning miqdori yerdan yoki suvdan atmosferaga tarqaladigan haqiqiy issiqlikni ifodalaydi. O’rtacha harorat 15°C bo’lganda yer yuzasining nur tarqatishi 0,6 kal/sm2/min bo’lsa, atmosferaning qarshi nur tarqatishi ham o’rta hisobda 0,2 kal/sm2/min dan oshmaydi. Yer yuzasining effektiv nur tarqatishi bir qancha omillarga bog’liqdir. 7-rasm. Yerning nur tarqatish sxemasi, kall/sm2 min hisobida 1.Tuproq yoki suvning haroratiga bog’liq: harorat qancha yuqori bo’lsa, u shuncha ko’p issiqlik tarqatadi. Binobarin, issiq yoz kunlarida yer bilan suv havoga ko’p issiqlik tarqatadi va havo harorati ko’tariladi. Ba’zan issiqlik yer yuzasidan shuncha ko’p tarqaladiki, qattiq qizigan yer yuzasi ustidagi havo tebranib (jimirlab) ko’rinadi. Albatta, issiq havo ko’p miqdorda qarshi issiqlik tarqatadi. Effektiv nur tarqalishining umumiy miqdori ortadi. Tuproq va suv qizimaydigan tunda ularning issiqlik tarqatishi kamayadi va tun qancha uzoq davom etsa, tarqaladigan nur miqdori shuncha kamayadi. Bunga muvofiq ravishda tunda havoning harorati ham pasayadi. Qish vaqtida sovuq yer yuzasi kam issiqlik tarqatadi. Nur tarqalishi kunduzgiga qaraganda kechasi, yozdagiga qaraganda qishda ko’p bo’ladi degan xato fikr ham uchrab turadi. Bunda gap tarqaladigan nur
miqdori haqida emas, balki keladigan issiqlik bilan tarqaladigan issiqlik nisbati haqida boradi. 2. Havoning namligiga bog’liq. Suv bug’lari yuqorida aytib o’tilganidek, issiqlikni tutib qoladi va o’zida saqlab turadi. Shu sababli sernam havo yerga tomon ancha miqdorda qarshi issiqlik tarqatadi. Bunda effektiv nur tarqalishi kamayadi va yer uncha sovib ketmaydi. 3. Tuman va bulutlarga bog’liq. Tuman va bulutlarning suv tomchilari o’zida issiqlik tashuvchi yanada kattaroq omillardir. Ularning qarshi nur tarqatishi yana ham ko’proq bo’ladi. Tumanli va bulutli kechalar odatda iliq bo’ladi. Bulutlarning qarshi nur tarqatishi ba’zan yer yuzasining nur tarqatishidan yuqori bo’ladi va ana shunday vaqtda quyoshga bog’liq bo’lmagan holda kun iliydi. 4. Suv havzalarining uzoq-yaqinligiga bog’liq. Suv havzalari effektiv nur tarqalishiga havo namligining oshishi, tuman va bulutlar hosil bo’lishi orqali ta’sir ko’rsatadi. Suvning o’zi issiqlik sig’imi katta bo’lganligidan u uzoq vaqt issiqlik tarqatib turadi. 5. Joyning absolyut balandligiga bog’liq. Havo zichligi kam bo’lgan tog’larda effektiv nur tarqatish ortadi. 6. O’simliklarga ham bog’liq. Qalin o’simlik qoplami, ayniqsa o’rmonlar effektiv nur tarqalishini kamaytiradi. Cho’llarda esa effektiv nur tarqalishi keskin ortadi. 7. Grunt (yer yuzasidagi jinslar) va tuproqlar ham ta’sir ko’rsatadi. Qalin va g’ovak tuproqlar ko’p issiqlik tarqatadi, qoya toshlar, toshloq tuproqlar va qum o’zida kam issiqlik saqlab, uni kam tarqatadi. Ular kunduzi isib, tunda sovib qoladi. Kelayotgan va qaytayotgan radiatsiyasi o’rtasidagi farq radiatsion muvozanat deb ataladi. Radiatsion muvozanat Yer yuzasi va atmosferaning ra-diatsion muvozanatlari yig’indisidan iborat. Yer yuzasiga kelgan radiatsiyani yalpi radiatsiya tashkil etadi. Yer yuzasiga kela-yotgan radiatsiyani esa albedo va effektiv nurlanish tashkil etadi. Radiatsion muvozanat - bu amaldagi nurlanish energiya-sining kirimi (yoki chiqimi) bo’lib, unga yer yuzasining issiqlik holati bog’liq: agar isishi kuzatilsa,
miqdori haqida emas, balki keladigan issiqlik bilan tarqaladigan issiqlik nisbati haqida boradi. 2. Havoning namligiga bog’liq. Suv bug’lari yuqorida aytib o’tilganidek, issiqlikni tutib qoladi va o’zida saqlab turadi. Shu sababli sernam havo yerga tomon ancha miqdorda qarshi issiqlik tarqatadi. Bunda effektiv nur tarqalishi kamayadi va yer uncha sovib ketmaydi. 3. Tuman va bulutlarga bog’liq. Tuman va bulutlarning suv tomchilari o’zida issiqlik tashuvchi yanada kattaroq omillardir. Ularning qarshi nur tarqatishi yana ham ko’proq bo’ladi. Tumanli va bulutli kechalar odatda iliq bo’ladi. Bulutlarning qarshi nur tarqatishi ba’zan yer yuzasining nur tarqatishidan yuqori bo’ladi va ana shunday vaqtda quyoshga bog’liq bo’lmagan holda kun iliydi. 4. Suv havzalarining uzoq-yaqinligiga bog’liq. Suv havzalari effektiv nur tarqalishiga havo namligining oshishi, tuman va bulutlar hosil bo’lishi orqali ta’sir ko’rsatadi. Suvning o’zi issiqlik sig’imi katta bo’lganligidan u uzoq vaqt issiqlik tarqatib turadi. 5. Joyning absolyut balandligiga bog’liq. Havo zichligi kam bo’lgan tog’larda effektiv nur tarqatish ortadi. 6. O’simliklarga ham bog’liq. Qalin o’simlik qoplami, ayniqsa o’rmonlar effektiv nur tarqalishini kamaytiradi. Cho’llarda esa effektiv nur tarqalishi keskin ortadi. 7. Grunt (yer yuzasidagi jinslar) va tuproqlar ham ta’sir ko’rsatadi. Qalin va g’ovak tuproqlar ko’p issiqlik tarqatadi, qoya toshlar, toshloq tuproqlar va qum o’zida kam issiqlik saqlab, uni kam tarqatadi. Ular kunduzi isib, tunda sovib qoladi. Kelayotgan va qaytayotgan radiatsiyasi o’rtasidagi farq radiatsion muvozanat deb ataladi. Radiatsion muvozanat Yer yuzasi va atmosferaning ra-diatsion muvozanatlari yig’indisidan iborat. Yer yuzasiga kelgan radiatsiyani yalpi radiatsiya tashkil etadi. Yer yuzasiga kela-yotgan radiatsiyani esa albedo va effektiv nurlanish tashkil etadi. Radiatsion muvozanat - bu amaldagi nurlanish energiya-sining kirimi (yoki chiqimi) bo’lib, unga yer yuzasining issiqlik holati bog’liq: agar isishi kuzatilsa,
balans musbat (kirim chiqimdan ko’p) yoki sovush kuzatilsa, balans manfiy (kirim chiqimdan kam). Radiatsion muvozanat quyidagi tenglik bilan ifodalanadi: R = Q(1-A)-Bef R - radiatsion muvozanat, Q - yalpi radaiatsiya, A - albedo, Bef - effektiv nurlanish. Radiatsion balans ayrim joy uchun, ayrim vaqt uchun (bir onli balans) yoki ayrim vaqt oralig’i uchun (sutka, oy, yil) hisoblanadi. Yer yuzasining issiqlik muvozanati radiatsion muvozanat-dan, namlik bug’lanishga sarflangan issiqlikdan hamda atmosfera havosi bilan bevosita issiqlik almashuvidan iborat. Issiqlik balansi uzoq muddat uchun nolga teng (kirim chiqimga teng), lekin ayrim mavsumlar va sutka ichida issiqlik kirimi chiqimdan kam yoki ko’p bo’lishi mumkin. Quyosh radiatsiyasini o’lchaydigan jihozlar aktinometrik asboblar deb ataladi. Quyosh, yer va atmosfera radiatsiyasini o’rganish sohasi meteorologiyaning eng katta bo’limlaridan biri hisoblanadi va aktinometriya deb nomlanadi. Aktinometriyaning vazifasi radiatsiyaning har xil turlarini o’lchash hamda atmosferadagi singuvchi va tarqoq radiatsiya qonuniyatlarini o’rganish, yer yuzasining unumli (effektiv) nurlanishi, radiatsion muvozanat va boshqalarni o’rganishdir. Radiatsiyani olchash usullari. Radiatsiyaning har xil turlarini o’lchash uchun aktinometrik asboblardan foydalaniladi. Ular ikki turga bo’linadilar: mutlaq va nisbiy. To’g’ri quyosh radiatsiyasini o’lchaydigan asboblar aktinometrlar deb ataladi. Aktinometrlar mutlaq, ya’ni to’g’ri quyosh radiatsiyasini bevosita kal/sm2 min da berilishi yoki nisbiy bo’lishi mumkin. Unda olingan ma’lumot kaloriyaga aylantiriladi.
balans musbat (kirim chiqimdan ko’p) yoki sovush kuzatilsa, balans manfiy (kirim chiqimdan kam). Radiatsion muvozanat quyidagi tenglik bilan ifodalanadi: R = Q(1-A)-Bef R - radiatsion muvozanat, Q - yalpi radaiatsiya, A - albedo, Bef - effektiv nurlanish. Radiatsion balans ayrim joy uchun, ayrim vaqt uchun (bir onli balans) yoki ayrim vaqt oralig’i uchun (sutka, oy, yil) hisoblanadi. Yer yuzasining issiqlik muvozanati radiatsion muvozanat-dan, namlik bug’lanishga sarflangan issiqlikdan hamda atmosfera havosi bilan bevosita issiqlik almashuvidan iborat. Issiqlik balansi uzoq muddat uchun nolga teng (kirim chiqimga teng), lekin ayrim mavsumlar va sutka ichida issiqlik kirimi chiqimdan kam yoki ko’p bo’lishi mumkin. Quyosh radiatsiyasini o’lchaydigan jihozlar aktinometrik asboblar deb ataladi. Quyosh, yer va atmosfera radiatsiyasini o’rganish sohasi meteorologiyaning eng katta bo’limlaridan biri hisoblanadi va aktinometriya deb nomlanadi. Aktinometriyaning vazifasi radiatsiyaning har xil turlarini o’lchash hamda atmosferadagi singuvchi va tarqoq radiatsiya qonuniyatlarini o’rganish, yer yuzasining unumli (effektiv) nurlanishi, radiatsion muvozanat va boshqalarni o’rganishdir. Radiatsiyani olchash usullari. Radiatsiyaning har xil turlarini o’lchash uchun aktinometrik asboblardan foydalaniladi. Ular ikki turga bo’linadilar: mutlaq va nisbiy. To’g’ri quyosh radiatsiyasini o’lchaydigan asboblar aktinometrlar deb ataladi. Aktinometrlar mutlaq, ya’ni to’g’ri quyosh radiatsiyasini bevosita kal/sm2 min da berilishi yoki nisbiy bo’lishi mumkin. Unda olingan ma’lumot kaloriyaga aylantiriladi.
Mutlaq aktinometrlar pirgeoliometrlar deb ataladi. Nisbiy aktinometr ma’lumotlari bilan solishtirilgan mutlaq asbob Ong-stremning kompensatsion pirgeoliometridir (8-rasm). Bundan tashqari, amaliyotda Savinov-Yanishevskiy aktino-metridan foydalaniladi (9-rasm). 8-rasm. Ongstremning kompensatsion pirgeoliometri. 9-rasm. Savinov - Yanishevskiy aktinometri. 1-shisha qalpoqcha; 2- to’xtatish prujinasi; 3-soyalama shar vinti; 4-o’rnatish vinti; 5-taglik; 6-qaytarma shtativ shar vinti; 7-sath to’g’rilagich; 8-vint; 9-ichki qurit- gichli ustun. Yig’indi va tarqoq radiatsiyani o’lchash uchun piranometr-lardan foydalaniladi. Bular ichida eng qulay va sezgirligi yuqori bo’lgan Yanishevskiy va zamonaviy piranometrlardan foyda-laniladi (10-11 rasmlar).
Mutlaq aktinometrlar pirgeoliometrlar deb ataladi. Nisbiy aktinometr ma’lumotlari bilan solishtirilgan mutlaq asbob Ong-stremning kompensatsion pirgeoliometridir (8-rasm). Bundan tashqari, amaliyotda Savinov-Yanishevskiy aktino-metridan foydalaniladi (9-rasm). 8-rasm. Ongstremning kompensatsion pirgeoliometri. 9-rasm. Savinov - Yanishevskiy aktinometri. 1-shisha qalpoqcha; 2- to’xtatish prujinasi; 3-soyalama shar vinti; 4-o’rnatish vinti; 5-taglik; 6-qaytarma shtativ shar vinti; 7-sath to’g’rilagich; 8-vint; 9-ichki qurit- gichli ustun. Yig’indi va tarqoq radiatsiyani o’lchash uchun piranometr-lardan foydalaniladi. Bular ichida eng qulay va sezgirligi yuqori bo’lgan Yanishevskiy va zamonaviy piranometrlardan foyda-laniladi (10-11 rasmlar).